Valdés

conceyu d'Asturies

Valdés ye ún de los conceyos más grandes del Occidente asturianu. Tien una población de 12,421 habitantes y una densidá de población de 37,82 hab. per km². La so capital ye Ḷḷuarca y llenda colos conceyos de Navia, Villayón, Tinéu, Cuideiru y Salas.

Valdés
Escudu de Valdés
Alministración
País España
Autonomía Principáu d'Asturies
Provincia Provincia d'Asturies
Partíu xudicial Valdés
Tipu d'entidá conceyu
Capital Ḷḷuarca
Alcalde de Valdés Óscar Pérez Suárez (Federación Socialista Asturiana)
Nome oficial Valdés (es)
Nome llocal Valdés (ast)
División
Xeografía
Coordenaes 43°29′05″N 6°28′16″W / 43.4847°N 6.4712°O / 43.4847; -6.4712
Superficie 353,52 km²
Llenda con Navia, Villayón, Tinéu, Salas y Cuideiru
Demografía
Población 10 958 hab. (2023)
Densidá 31 hab/km²
Xentiliciu
Más información
Estaya horaria UTC+01:00
ayto-valdes.es
Cambiar los datos en Wikidata

Xeografía

editar
 

Llenda al norte col mar Cantábricu, al este con Cuideiru y Salas, al oeste con Navia y Villayón y al sur con Tinéu y Salas. Ye un conceyu costeru con un gran númberu de sableres y cantiles, y xunto a ellos un paisaxe montañosu pal interior con grandes como'l de Paredes o Muñas y sierres montañoses como Las Palancas, Estoupo o Belén de la Montaña. El so puntu de mayor altor ye la Peña Cezures con 1.010 ms.n.m.

Hidrografía

editar

Dientro la so rede hidrográfica, dos son los ríos más importantes, l'Esva y el ríu Negru, que desemboca na capital del conceyu. L'Esva entra nel conceyu pela parroquia de Paredes, traviesa'l conceyu de sur a norte percorriendo un total de 29 km, recibiendo'l nome de ríu Canero al entrar na vega del so mesmu nome. El ríu Negru porvien de la montaña na llende col conceyu de Villayón, percuerre un total de 19 km. hasta llegar a la capital, partiéndola en dos. Dambos ríos tuvieron siempre abondes truches, siendo l'Esva amás ún de los salmoneros d'Asturies.

Historia

editar

Los primeros restos materiales nel conceyu Valdés atópense nel cabu de Busto y pertenecíen a cazadores-recolectores, fechaos va más de 300.000 años. Xunto a ellos atópense necrópolis tumulares en La Granda, San Pelayo, La Ronda, Piedrafita y Vil.luir y restos de la cultura castreña nel Cercu de los Mouros, Paredes y El Castiel.lu d'Otur.

Tamién hai restos d'industria romana d'estracción d'oru na cuenca del ríu Esva.

El Conceyu de Valdés afítase'n 1270[1] al traviés la carta fundacional de la Pola de Valdés por fueru d'Alfonsu X el Sabiu. De magar entós Ḷḷuarca convertiríase nel nucleu económicu, políticu y alministrativu del conceyu.

El desendolcu del conceu básase nel drechu a la esplotación maderera, la pesca o la circulación de bienes o la importación y comercialización de la sal (de magar 1338), que resultó nuna actividá artesana y mercantil intensa. El sector socio-económicu tien como fitu principal la ordenación de toles actividaes relacionaes col sector pesqueru cola constitución en 1486 de la Ordenanza del Nobilísimu Gremiu de Mareantes.

Asina, na Edá Media, l'actividá económica principal del conceyu ye la esplotación de bienes marítimos, que non solo alimentó a la so población sinón que dio llugar a una producción excedentaria que crearía un mercáu llocal y llevaría a la esportación a mercaos asturianos y estranxeros, sobremanera a tierres castellano-lleoneses.

Llingua

editar

La fala del conceyu de Valdés encuadrase dientru del Asturianu occidental, concretamente dientru de la subvariedá nomada comu Asturianu occidental C, conocíu popularmente en Valdés comu "La falieḷḷa".

F- (posición inicial)
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
FACĔRE Facer Facer
FĔRRU(M) Fierru Fierru
L- (posición inicial)
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
LĀRE(M) Ḷḷar/Char Llar
LŬPU(M) Ḷḷobu Llobu
LAURETU(M) Ḷḷaureiru/Ḷḷoureiru/Chourieiru Lloréu
N- (posición inicial)
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
NAVITĀTE(M) Navidá Navidá
Diptongación de Ŏ y Ĕ
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
PŎRTA(M) Puerta Puerta
ŎCULU(M) Ueyu

Güoyu

Güeyu
TĔMPU(M) Tiempu Tiempu
TĔRRA(M) Tierra Tierra
CALĔNTE(M) Caliente Caliente
Diptongos decrecientes
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
CAUSA(M) Cousa Cosa
FERRARĬU(M) Ferreiru Ferreru
CALDĀRĬA(M) Caldera Caldera
MĀTĔRĬA(M) Madera Madera
Palatalización de -CT- y -LT-
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
FĂCTU(M) Feitu/Feḷḷu Fechu
NŎCTE(M) Nueite Nueche
MŬLTU(M) Muitu Munchu
LACTE(M) Ḷḷeite/Cheite Lleite
AUSCULTĀRE Escuitar Escuchar
Terminación -ATUM
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
LATU(M) Ḷḷau Llau
DELICATU(M) Delgáu Delgáu
PRATU(M) Prau Prau
-ll-
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
CASTĚLLU(M) Castieḷḷu Castiellu
VALLE(M) Vaḷḷe Valle
MARTELLU(M) Martieḷḷu Martiellu
-L- intervocálica
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
GĚLU(M) Xelu Xelu
FILICTU(M) Fuletu Felechu
Grupos -C'L-, -T'L-, -G'L-
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
NOVACŬLA(M) Navaya Navaya
VETŬLU(M) Vieyu Vieyu
TEGŬLA(M) Tea Teya
Palatalización de PL-, CL-, FL-
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
PLĀNU(M) Chanu Llanu
CLĀVE(M) Ḷḷave/Chave Llave
FLĂMMA(M) Ḷḷama/Chama Llama
Rotacismu
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
PLATU(M) Platu Platu
CLAVU(M) Clavu Clavu
TABULA(M) Tabla Tabla
ECCLESIA(M) Ilesia
-N- intervocálica
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
RĀNA(M) Rana Rana
Grupos -M'N- -N´N-
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
SOMNU(M) Suenu Sueñu
DOMINE(M) Dueñu
ANNU(M) Anu Añu
CAPANNA(M) Cabana Cabaña
NINNU(M) Nenu Neñu
PINNA(M) Pena Peña
Grupo -M'N-
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
HŎM(I)NE(M) Home Home
FĂM(I)NE(M) Fame Fame
LŪM(I)NE(M) Ḷḷume Llume
Lambdacismo
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
CUBITU(M) Coldu
NATICA(M) Nalga Nalga
Grupo -LY-
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
MULĬERE(M) Muyer Muyer
Llatín Fala de Valdés Asturianu Normativu
CAESU(M) Queisu Quesu
BASIU(M) Besu
CERESIA(M) Cereiza/Zreiza Cereza

Parroquies

editar
Nᵘ Nome Superficie
(km²)
% superficie
Valdés
Población % población
Valdés
Densidá
(hab./km²)


1 Alienes 6,613 18,7118,71% 60, 65 55,3555,35% Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
2 Arcayana 32,69 9,259,25% 177, 186, 168 1 616 957,181 616 957,18% Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
3 Ayones n/d n/d Error d'espresión: Operador / inesperáu
4 Barcia n/d n/d Error d'espresión: Operador / inesperáu
5 Cadavéu 10,26 2,92,9% 444 4,054,05% 43,27
6 Caneiru n/d 19 0,170,17% Error d'espresión: Operador round inesperáu
7 Carcéu 10,77 3,053,05% 235, 214 2146,52146,5% Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
8 Castañéu n/d 106 0,970,97% Error d'espresión: Operador round inesperáu
9 Ḷḷuarca 5,4[2] 15 274 949,115 274 949,1% 4627 42,2242,22% Error d'espresión: Caráuter de puntuación "" non reconocíu.
10 La Montaña n/d 453 4,134,13% Error d'espresión: Operador round inesperáu
11 Muñás n/d 306 2,792,79% Error d'espresión: Operador round inesperáu
12 Outur n/d 546 4,984,98% Error d'espresión: Operador round inesperáu
13 Paredes n/d n/d Error d'espresión: Operador / inesperáu
14 Santiagu n/d 1071 9,779,77% Error d'espresión: Operador round inesperáu
15 Trevías n/d n/d Error d'espresión: Operador / inesperáu

Evolución demográfica

editar

Delles son les etapes nes que podemos estremar la evolución de la población nel conceyu de Valdés nel sieglu XX y principios del sieglu XXI. Desque a principios del sieglu XX, Valdés presenta una cifra de unos 26.000 habitantes, ésta mantúvose ensin cambeos hasta la década de los sesenta, fecha na cual esta tendencia rompióse de manera sópita, produciéndose nel siguiente censu un descensu de casi 6.000 persones, deriváu sobremanera d'una fuerte emigración. La década de los 70 y 80 déxanos una leve variación positiva nel fluxu poblacional, recuperándose un pocu la cifra, situación esta pasaxera, pos a partir d'esti momentu, la evolución vuelve tornase negativa, durando esta etapa hasta los nuesos díes na que tenemos una cifra de 10 958 habitantes (2023)[3][4]

El fenómenu migratoriu siempres tuvo bien presente na vida de Valdés, siendo los destinos ultramarinos los escoyíos pola población nueva de Valdés nos empiezos del sieglu XX, destín que cambió a mediaos de sieglu, onde les árees centrales asturianes, españoles y europees llevaron munchos d'estos movimientos. Del mesmu xeitu, la población medra enforma en branu.

La demografía amuésanos un avieyamientu de la población, sobremanera nes zones del interior, que cunten con una población más reducida que nes zones costeres. Los llugares costeros con más población son Ḷḷuarca, Trevías, Almuña, Cadavéu y Barcia.

Economía

editar
Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2009)
Númberu de trabayadores Tantu por cientu
TOTAL 4.023 100
Agricultura, ganadería y pesca 995 24,73
Industria 327 8,13
Construcción 422 10,49
Servicios 2.279 56,65
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI
Usos del suelu del conceyu (añu 2009)
Usu Superficie (km²)
Tierres de llabrantíu 18,47
Praderíes 76,48
Terrenu forestal 201,43
Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...) 57,14
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI
Carauterístiques del sector primariu (añu 2009)
Ganaderíes de bovín 721
Cabeces de ganáu bovín 18.071
Cabeces de ganáu ovín 1.089
Cabeces de ganáu cabrín 258
Ganaderos con cuota llechera 320
Quilos de cuota llechera 63.533.005
Metros cúbicos de madera valtao 50.818
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI

Política

editar
Eleiciones municipales
Partido 1979 1983 1987[5] 1991[5] 1995[5] 1999[5] 2003[5] 2007[5] 2011[6] 2015[7]
PSOE 2 9 9 10 9 8 7 11 7 8
FAC 5 3
CD / AP / PP 1 12 6 7 8 8 5 6 3 3
URAS 1 5 0coalición 1coalición 2coalición
PAS 0 0 0
PCE / IU-BA / IU-Los Verdes 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1
UCD / CDS 10 0 1 0
PDP 1
Independientes 8
Total 21 21 17 17 17 17 17 17 17 17

Fiestes llocales

editar

En branu celébrase'l Festival Vaqueiru y de la Vaqueirada na Braña d'Aristebano, y l'últimu domingu de xunetu una boda vaqueira. Les fiestes más populares son la del Rosariu (15 d'agostu) y San Timoteo (22 d'agostu) en Ḷḷuarca o el de La Regalina en Cadavéu l'últimu domingu d'agostu.

Personaxes ilustres

editar

Ver tamién

editar

Enllaces esternos

editar

Referencies

editar
  1. «Web del conceyu de Valdés». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-09-01.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Sociedá Asturiana d'Estudios Económicos ya Industriales (11 xineru 2023). «Ajuste del mapa de parroquias: mapa de entidades colectivas de población» páxs. 98.
  3. Afirmao en: Padrón municipal d'España de 2023. Autor: Institutu Nacional d'Estadística. Data d'espublización: 13 avientu 2023.
  4. oficina de rexistru
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 «Direición General de Política interior». Archiváu dende l'orixinal, el 2020-11-14.
  6. «Eleiciones Llocales 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 2019-07-08.
  7. «Eleiciones Llocales 2015». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-06-21.