آی اوچون قایناغا باخین

{{سئچیلمیش مقاله}}
{{Infobox planet
| name = آی
| apsis = gee
| symbol = [[file:Moon crescent symbol (bold).svg|20px|☽]]
| image = FullMoon2010.jpg
| alt = Full Moon in the darkness of the night sky. It is patterned with a mix of light-tone regions and darker, irregular blotches, and scattered with varying sizes of impact craters, circles surrounded by out-thrown rays of bright ejecta.
| caption = یئرین [[قوزئی یاریم کوره|شومال یاریم کوره‌سینده]] [[شومالی آمریکا]]دان گورؤندویو کیمی [[بدر (بوتون آی)|بدر]]
| background = #ddd
| adjectives = {{Hlist|[[wikt:lunar|Lunar]] |[[wikt:selenic|selenic]]}}
| periapsis = {{gaps |362 |600}}&nbsp;کیلومتر<br />({{gaps |356 |400}}–{{gaps |370 |400}}&nbsp;کیلومتر)
| apoapsis = {{gaps |405 |400}}&nbsp;کیلومتر<br />({{gaps |404 |000}}–{{gaps |406 |700}}&nbsp;کیلومتر)
| semimajor = {{val |384399 |u=km}}{{فاصله|2}}({{val |0.00257 |u=AU}})<ref name="W06"/>
| eccentricity = {{val |0.0549}}<ref name="W06"/>
| period = {{Longitem|class=nowrap |{{val |27.321661 |ul=d}}<br />{{smaller |(۲۷&thinsp;گ ۷&thinsp;س ۴۳&thinsp;د ۱۱٫۵&thinsp;ث<ref name="W06"/>)}}}}
| synodic_period = {{Longitem|class=nowrap |{{val |29.530589 |u=d}}<br />{{smaller |(29&thinsp;d 12&thinsp;h 44&thinsp;min 2.9&thinsp;s)}}}}
| avg_speed = {{val |1.022 |ul=km/s}}
| inclination = {{Nowrap|5.145° to the [[ecliptic]]}}
| asc_node = {{Longitem|Regressing by one [[اوربیت]] in 18.61&nbsp;years}}
| arg_peri = {{Longitem|Progressing by one revolution in 8.85&nbsp;years}}
| satellite_of = [[یئر]]
| flattening = {{val |0.0012}}
| equatorial_radius = {{Nowrap|{{val |1738.1 |u=km}}{{فاصله|2}}{{smaller |(0.273 of Earth's)}}}}
| polar_radius = {{Nowrap|{{val |1736.0 |u=km}}{{فاصله|2}}{{smaller |(0.273 of Earth's)}}}}
| mean_radius = {{Nowrap|{{val |1737.1 |u=km}}{{فاصله|2}}{{smaller |(0.273 of Earth's)}}<ref name="W06"/><ref>{{cite journal |last1=Smith |first1=David E. |last2=Zuber |first2=Maria T. |last3=Neumann |first3=Gregory A. |last4=Lemoine|first4=Frank G. |title=Topography of the Moon from the Clementine lidar |journal=[[Journal of Geophysical Research]] |date=1 January 1997 |volume=102 |issue=E1 |page=1601 |doi=10.1029/96JE02940 |bibcode=1997JGR...102.1591S}}</ref>}}
| circumference = {{Nowrap|{{val |10921 |u=km}}{{فاصله|2}}{{smaller |([[استوا خطی]]ial)}}}}
| surface_area = {{Nowrap|{{val |3.793 |e=7 |u=km2}}{{فاصله|2}}{{smaller |(0.074 of Earth's)}}}}
| volume = {{Nowrap|{{val |2.1958 |e=10 |u=km3}}{{فاصله|2}}{{smaller |(0.020 of Earth's)}}}}
| mass = {{Nowrap|{{val |7.342 |e=22 |u=kg}}{{فاصله|2}}{{smaller |({{val |0.012300}} of Earth's)<ref name="W06"/>}}}} {{Sfn|Terry|2013|p=226}}
| density = {{val |3.344 |ul=g/cm3}}<ref name="W06"/><br /><small>{{val |0.606}} × Earth</small>
| surface_grav = {{Nowrap|{{val |1.62 |ul=m/s2}}{{فاصله|2}}{{smaller |({{val |0.1654 |u=[[G-force|g]]}})}}}}
| moment_of_inertia_factor = {{val |0.3929 |0.0009}} 
| escape_velocity= {{val |2.38 |ul=km/s}}
| sidereal_day = {{Nowrap|{{val |27.321661 |u=d}}{{فاصله|2}}{{smaller |([[tidal locking|synchronous]])}}}}
<!-- Wieczorek et al. 2006 -->
| rot_velocity = {{Nowrap|4.627 m/s}}
| axial_tilt = {{Unbulleted list|class=nowrap |1.5424° to [[ecliptic]]<!--1.533° according to Conn 2007-->|6.687° to [[Orbital plane (astronomy)|orbit plane]]<!--6.4° according to Grego;<ref name="Grego2005">Grego, Peter,   [https://books.google.com/books?id=z6Pgt9xEW9gC&pg=PA48 ''The Moon and How to Observe It''], Springer, 2005</ref> 6.6783° according to Conn.<ref name="Conn2007">Conn, David (2007); ''Lednorf's Dilemma'', AuthorHouse, Bloomington (IN)</ref>-->}}
| albedo = 0.136
| temp_name1 = Equator
| min_temp_1 = 100 [[Kelvin|K]]
| mean_temp_1 = 220 K
| max_temp_1 = 390 K
| temp_name2 = 85°N&nbsp;
| min_temp_2 = 
| mean_temp_2 = 150 K
| max_temp_2 = 230 K
| magnitude = {{Unbulleted list|class=nowrap |−2.5 to −12.9 |−12.74{{فاصله|2}}{{smaller |(mean [[بدر (بوتون آی)]])}}}}
| angular_size = {{Nowrap|29.3 to 34.1 [[minute and second of arc|arcminutes]]}}
| atmosphere = yes
| atmosphere_ref = <ref name="L06"/>
| surface_pressure = {{Unbulleted list|class=nowrap |10{{sup |−7}} [[Pascal (unit)|Pa]] (1 [[bar (unit)|picobar]]){{فاصله|2}}{{smaller |(day)}} |10{{sup |−10}} Pa (1 femtobar) {{فاصله|2}}{{smaller |(night)}}}}
| atmosphere_composition = {{Hlist|[[هلیوم|He]] |[[Argon|Ar]] |[[نئون|Ne]] |[[سودیوم|Na]] |[[پوتاسیوم|K]] |[[هیدروژن|H]] |[[Radon|Rn]]}}
}}

[[File:Full Moon Luc Viatour.jpg|thumb|left|دونیادان گورولدوغو حالی‌ایله آی]]
'''آی''' (سیمگه: [[File:Moon crescent symbol (fixed width).svg|16px|☽]]) [[یئر|یئر کوره‌سی]]<nowiki>‌نین</nowiki> تک [[طبیعی قمر|دوغال اۇیدوسودور]]. [[گونش سیستمی|گۆنش سیستمی]] ایچینده بئشینجی بؤیوک طبیعی قمردیر. دۆنیاایله آی آراسیندا اوْرتا حیسابلا مرکزدن مرکزه مسافت ۳۸۴٫۴۰۳ کیلومتر، یانی دۆنیانین قوْطرونون تخمینا اوْتوز قاتی قدردیر.<ref name="worldbook">{{cite web | url = http://www.nasa.gov/worldbook/moon_worldbook.html | title = Moon | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = World Book Online Reference Center, [[ناسا]] | date = ۲۰۰۴ | first = Spudis / ایلک:P.D. | archivedate = 2007-04-17 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070417004137/https://www.nasa.gov/worldbook/moon_worldbook.html }}</ref> آیین قوْطرو ۳٫۴۷۴ کیلومتردیر، بۇدا دۆنیا قوْطروندان دؤردده بیریندن بیرآز چوْخدور. بۇ سببدن آیین حجمی دۆنیانین حجمی‌نین ۲٪ایدیر. کۆتله‌سی (جِرمی) دۆنیا کۆتله‌سیندن ۸۱٬۳ قات داها آشاغیدیر. سطحینده کۆتله جاذبه تأثیری یئر جاذبه‌سی‌نین تخمینا ۱۷٪ دیر. آی، دۆنیانین مداریندا بیر تۇرونو ۲۷ گۆن ۷ ساعاتدا تاماملاییر. دۆنیا، آی و گۆنش هندسه‌سینده گؤرولن پریودیک دَییشیکلیکلر نتیجه سینده هر ۲۹٬۵ گۆنده تکرار ائدن آیین مرحله‌لری باشا چاتیر.

آی اینسانلار اۆستونده اَیله‌شه بیلن تک گؤی جیسمیدیر. یئر جاذبه قوّه‌سیندن خیلاص اوْلوب کهکیشانا چیخان و آیین یاخینلیغیندان کئچن ایلک مصنوعی شی سوْوتلر بیرلیگی‌نین لۇنا ۱ ماهواره‌سیدیر. آی سطحینده ایلک اینسانی آپاران شئی لۇنا ۲ ماهواره‌سیدیر. نوْرمالدا گؤرونمه‌ین آیین اوبیری سطحی‌نین ایلک فوْتوعکسلرینی ایسه لۇنا ۳ ماهواره‌سی چکمیشدیر. بۇ اۆچ ماهواره‌ده ۱۹۵۹ ایلینده کهکیشانا بواخیلمیشدیر. آی سطحی‌نین ایلک یۇموشاق اَیله‌شه بیلن کهکیشان وسیله‌سی لۇنا ۹ و آی مدارینا گیرن ایلک اینسانسیز کهکیشان وسیله‌سی لۇنا ۱۰ دیر. بۇ ایکی ماهواره‌ده ۱۹۶۶دا کهکیشانا گؤندریلمیشدیرلر.<ref name="worldbook" /> [[آمریکا بیرلشمیش ایالتلری]]نین آپوللو برنامه‌سی ۱۹۶۹ و ۱۹۷۲ ایللری آراسیندا ۶ باشاریلی اَیله‌شمکله، گۆنوموزه قدر اینسانلی وظیفه‌لری باشاران تک کهکیشان برنامه‌سیدیر. آیین بلاواسیطه اینسانلار طرفیندن اؤیره‌نیلمه‌سی آپوللو برنامه‌سی سوْناچاتماقلا سوْن وئریلمیشدیر.

== آی سطحی ==
=== آیین ایکی اوزو ===
آی، دونیانین اوربیتینده عئینی‌واخت‌لی اولاراق دونمک‌ده‌دیر، یعنی هر زامان عئینی اوزو دونیایا دونوکتور. آی‌ین مئیدانا گلمه‌سی‌نین اول‌لرینده دونوشو یاواش‌لادی و دونیانین کوتله‌سی (جرم) سببی‌له عبارت اوْلان قابارما-چکیلمه دئفورماسیون‌لارینا باغ‌لی سورتونمه (اصطکاک) تأثیرلری‌نین نتیجه‌سی اولاراق گونوموزدکی مووقئعینده کیلیدلندی.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Alexander |birinci = M. E. | باشلیق= The Weak Friction Approximation and Tidal Evolution in Close Binary Systems | jurnal= Astrophysics and Space Science | tarix= ۱۹۷۳ | جیلد = ۲۳ | səhifələr= ۴۵۹–۵۰۸ | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/1973Ap&SS..23..459A| accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲}}</ref>
{| class="toccolours" align="center"
| [[File:Moon PIA00302.jpg|200px]]
|
| [[File:Moon PIA00304.jpg|200px]]
|-
| style="text-align:center;"|آیین گورونن اوزو|
| style="text-align:center;"|آیین دیگر اوزو
|}
چوْخ اۇزون زامان اول‌لر آی داها سۆرعتلی دؤنرکن، قابارما-چکیلمه تپنی دۆنیا-آی خطّی‌نین قارشیسیندا دؤنوردو چۆنکی قابارما-چکیلمه تومسکلری (برجستگی‌ها) کیفایت قدر سۆرعتلی اوْلاراق دۆنیا ایله عئینی خطّه یۇخاری قالخیردی.<ref>[http://www.wonderquest.com/MoonSpin.htm Does the Moon rotate?]</ref> بۇ خطّین خاریجینه چیخان تومسک سببی‌ایله عیبارت اوْلان تورک (گشتاور) آیین دؤنوشونو یاواشلاتدی. آیین دؤنوشو مدار سۆرعتینه برابر گله‌جک قدر یاواشلادیغیندا قابارما-چکیلمه تپنی دۆنیانین تام قارشیسینا گلدی و بۇ سببله تورک (گشتاور) اورتادان ایتدی. بۇ سببه گؤره آی، دۆنیا مداریندا دؤندوگو سۆرعتله اؤز اطرافیندا ده دؤنر و یئردن هر زامان آیین عئینی اۆزو گؤرونر.

آیین گؤروندوگو بۇجاغین کیچیک دَییشمه‌لری (آی ساللانتی‌سی) سببیله آی سطحی‌نین ۵۹ فاییزی گؤرونر.<ref name="worldbook" />

[[File:Lunar libration with phase2.gif|thumb|left|آی ساللانتی‌سی]]
آی‌ین دونیایا قارشی اوْلان اوزونن آیین گورونن اوزو، دیگر طرفینه ده آی‌ین او بیری اوزو دئییلیر. او بیری اوز آی‌ین قاران‌لیق اوزو ایله قاریشدیریلمامالی‌دیر. آی‌ین قاران‌لیق اوزو هر هانسی بیر آندا گونش طرفین‌دن آیدینلاتیلمایان یاری‌کوره‌سی‌دیر. آیدا بیر دفعه بۇ اوز یئنی‌آی مرحله‌سینه آیین گورونن اوزو اولار. آی‌ین او بیری اوزو ایلک اولاراق ۱۹۵۹-جو ایل‌ده سووئت کوسموس سونداسی لونا ۳ طرفین‌دن فوتوشکلی چکیلدی. آی‌ین او بیری اوزونون آییردائدیجی خوصوصیت‌لرین‌دن بیری آی دنیزی (لاتینجا: (mare, چوخ‌لوغو maria) آدی وئریلن دوزلوک‌لرین آز قالا هئچ اولماماسی‌دیر.

=== آی دنیزلری ===
چیلپاق گوزله راحت‌لیق‌لا گورونن آی سطحینده اوْلان قاران‌لیق آی دوزلوک‌لرینی آی دنیزی دئییلیر. چونکی آنتیک دوور گوی عالیم‌لری بون‌لارین سوی‌لا دولو اوْلدوق‌لارینی ظن ائدیردی. ایندیکی واخت‌دا بون‌لارین قاتیلاشمیش بازالت اوْلدوغو بیلینمکده‌دیر. بازالت تشکیل لاو، آی اوزونه مئتئوریت‌لر و قویروق‌لواولدوزلارین (ستاره‌های دنباله‌دار) چارپماسی نتیجه سینده یارانان کراتئر (چالا/چاله) دوزلوک‌لرینی دولدورموش و قاتیلاشاراق بۇ بازالت مئیدانا گتیرمیش‌دیر (اوجئانوس پروجئل‌لاروم کراتئر دوزلوگو دئییل و بۇ قایدایا اهمیت‌لی بیر استثنا تشکیل ائدیر) آی دنیزلری تکجه و یالنیز آیین گورونن اوزونده اولور. آیین او بیری اوزونون یالنیز% ۲سینی بیر نئچه داغیلمیش کیچیک دوزن‌لیک واردیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی | سون = Gillis | ایلک = J.J. |یاردیمجی یازارلار = Spudis, P.D. | باشلیق= The Composition and Geologic Setting of Lunar Far Side Maria | درگی = Lunar and Planetary Science | date= ۱۹۹۶ | جیلد = ۲۷ | pages= ۴۱۳–۴۰۴ | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/1996LPI....27..413G| accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲}}</ref> آیین گورونن اوزونده ایسه بۇ نیسبت% ۳۱دیر.<ref name="worldbook" /> بۇ فرق‌لی‌لیگین ان آغلا اویغون شرحی، لونار پروسپئجتور کوسموس سونداسی‌نین گامما شوعاسی ایسپئکترومتره‌سی (طیف‌سنجی) ایله الده ائدیلن ژئوکیمیاسال خریطه‌لرده گوستریلدیگی اوزره آی‌ین گورونن اوزونده ایستی‌لیک چیخاران ائلئمئنت‌لرین داها یوکسک کونسئنتراسیادا (غلظت) اولماسی‌دیر.<ref name="S06">{{درگی قایناقلاماسی| سون = Shearer | ایلک = C. |یاردیمجی یازارلار = et al. | باشلیق= Thermal and magmatic evolution of the Moon | درگی = Reviews in Mineralogy and Geochemistry | جیلد = ۶۰ | pages= ۳۶۵–۵۱۸ | date= ۲۰۰۶}}</ref><ref>{{وب ایستینادی |وب آدرسی= http://www.psrd.hawaii.edu/Aug00/newMoon.html |باشلیق= A New Moon for the Twenty-First Century |مۆلّیف = Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology |تاریخ= ۲۰۰۰-۰۸-۳۱ |امک= |ناشیر= |یوخلاما تاریخی= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ |دیل=}}</ref>
قالخان تیپی وولکان‌لار و کوببه‌مسی‌داغ‌لار گورونن اوز اوزرین‌دکی آی دنیزلرینده راست گلینن خوصوصیت‌لردیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی | سون = Head | ایلک = L.W.J.W. | باشلیق = Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement | درگی = Journal of Geophysical Research | date = ۲۰۰۳ | جیلد = ۱۰۸ | url = http://www.agu.org/pubs/crossref/۲۰۰۳/۲۰۰۲JE001909.shtml | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ }}{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

=== آی داغ‌لاری ===
آی سطحینده گورونن آچیق رنگ‌لی بؤلگه‌لره آی داغ‌لاری (لاتینجا: terrae (چوخلوق), terra)آی دنیزلرینده داها یوکسک‌دیر. آیین گورونن اوزونده، ایچ‌لری بازالت ایله دولو اوْلان کراتئرلرین (چالالارین) اطرافیندا بیر چوخ داغ سیراسینا راست گلینر. بون‌لارین کراتئرلرین اطراف‌لاریندا عبارت اوْلان یوکسک‌لیک‌دن قالیق‌لاری اوْلدوغو دوشونولمکده‌دیر.<ref>{{Cite web | url = http://www.lpi.usra.edu/expmoon/orbiter/orbiter-basins.html | title= Lunar Orbiter: Impact Basin Geology | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher= Lunar and Planetary Institute | date= ۲۰۰۰-۱۰-۰۳ | ایلک = W. | سون = Kiefer}}</ref> دونیادا قارشی‌لاشیلان مئیدانا گلمه‌نین عکسینه، باش‌لیجا آی داغ‌لاری‌نین هئچ بیری‌نین تئکتونیک تدبیرلر نتیجه سینده مئیدانا گلمدیگینه اینانیلماقدادیر.<ref>{{Cite web | url = http://sse.jpl.nasa.gov/educ/themes/display.cfm?Item=mountains | title = Majestic Mountains | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = NASA | work = Solar System Exploration | date = ۲۰۰۶-۱۲-۰۴ | ایلک = K. | سون = Munsell | archivedate = 2008-09-17 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080917055643/http://sse.jpl.nasa.gov/educ/themes/display.cfm?Item=mountains }}</ref>

۱۹۹۴-جو ایلده رئال‌لاش‌دیریلان کلئمئنتینه (Clementine) وظیفه‌سین‌دن آلینان ویزوال‌لار آی‌ین قوزئی قوطب‌ونده اوْلان ۷۳ ک. م گئنیشلیگین‌دکی پئاری کراتئری‌نین اطرافین‌داکی دورد داغ‌لیق بؤلگه‌نین بوتون آی گونو بویونجا گون ایشیغی آلدیغی گورولموش‌دور. گون‌ایشیغینین داوام‌لی آیدینلاتیغی بۇ بؤلگه‌لر، آی‌ین حبسه موستوی‌سینه اوْلان اوْلدوقجا کیچیک ائکسئنئل ائغیکلیغی سببی‌له مۆمکون‌دور. گونئی قوطب‌ونده بنزر بؤلگه‌لره راست گلینمه‌میش‌دیر، آنجاق شاکلئتون کراتئری (Shackleton) آی گونونون ۸۰٪-ی بویونجا گون ایشیغی آلتیندادیر. آیین کیچیک ائکسئنئل اییک‌لیگی‌نین بیر باشقا نتیجه‌سی ده قوطب بؤلگه‌سینده کراتئرلرین دیبینده داوام‌لی کولگه‌ده قالان بؤلگه‌لر اولماسی‌دیر.<ref name="M03">{{Cite web | url = http://www.psrd.hawaii.edu/June03/lunarShadows.html | title= The Moon's Dark, Icy Poles | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology | date= ۲۰۰۳-۰۶-۰۴ | ایلک = L. | سون = Martel}}</ref>

=== کراتئرلر (چالالار) ===
[[File:Moon-craters.jpg|left|thumb|آیین اوبیری اوزونده دائدالوس کراتئری (چالاسی).]]
آیین سطحینده گوی جیسیم‌لری‌نین چارپماسی نتیجه سینده یارانان بیر چوخ کراتئر (چالا) مووجوددور.<ref>{{کیتاب قایناقلاماسی | باشلیق= Impact cratering: A geologic process | سوْن = Melosh | ایلک = H. J. | یاییملاییجی = Oxford Univ. Press | چاغ= ۱۹۸۹}}</ref> دیامتری ۱ ک.م. 'دئییل بویوک تخمیناً یاریم میلیون کراتئر آی سطحینه مئتئوریت‌لرین (شهاب‌سنگ‌ها) و قویروق‌لواولدوزلارین (ستاره‌های دنباله‌دار) توققوشماسی نتیجه سینده مئیدانا گلمیش‌دیر. کراتئرلر تکجه ثابیت بیر نیسبت‌له مئیدانا گلدیگی اۆچون واحید ساحه‌ده اوْلان کراتئر سایی سطحین یاشینی تخمین ائتمک اۆچون ایستیفاده ائدیله بیلر. آتموسفرین، هاوا حادیثه‌لری‌نین و یاخین کئچمیشده گئولوژی تدبیرلرین اولماماسی سایه‌سینده بۇ کراتئرلر، دونیاداکی‌لرین عکسینه اوْلدوقجا یاخشی قورونموش‌دور.

آی سطحی‌نین و گونش سیستمی‌نین بیلینن ان بویوک کراتئری گونئی قوطب و - آیتکئن دوزلوغودور. بۇ چارپما حووزه‌سی آیین او بیری اوزونده گونئی قوطب و ایله ائکواتور آراسیندا ایشتیراک ائدر؛ ۲۲۴۰ ک.م. سویه‌سینده و ۱۳ ک.م. درینلیگینده‌دیر.<ref>{{Cite web | url = http://www.psrd.hawaii.edu/July98/spa.html | title= The biggest hole in the Solar System | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology | date= ۱۹۹۸-۰۷-۱۷ | ایلک = G.J. | سون = Taylor}}</ref> آیین گورونن اوزونده باش‌لیجا کراتئرلر مارئ ایمبریوم(Mare Imbrium)، ماری سئرئنیتاتیس(Mare Serenitatis)، ماری کری‌سیوم(Mare Crisium)، و مارئ نئکتاریس (Mare Nectaris)دیر.

=== رئگولیت ===
آیکابوغونون اوزرینده رئگولیت آدی وئریلن داش و توزدان عبارت اوْلان بیر طبقه اولور. سطحه دین گوی جیسیم‌لری سببی‌له عبارت اوْلان رئگولیت کوهنه سطح‌لرده یئنی سطح‌لره نظرن داها قالین‌دیر. خوصوصی اولاراق رئگولیتین قالین‌لیغینین دنیزلرده ۳–۵ متر، داها کوهنه یایلا بؤلگه‌لرینده ایسه ۱۰–۲۰ متر آراسیندا ده‌ایشدیگی تخمین ائدیلمکده‌دیر.<ref>{{کیتاب قایناقلاماسی | سوْن = Heiken | ایلک = G. | باشقا یازارلار= Vaniman, D. ; French, B. (eds.) |ایل= ۱۹۹۱ |باشلیق= Lunar Sourcebook, a user's guide to the Moon | یاییملاییجی= Cambridge University Press | یئر = New York | صفحه‌لر= ۷۳۶}}</ref> چوخ اینجه توز حالیندا اوْلان رئگولیت طبقه‌سی‌نین آلتیندا اونلارلا کیلومتر قالینلیغیندا اوْلدوقجا پارچالانمیش قایالاردان عبارت مئگارئگولیت طبقه‌سی وار.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Rasmussen | ایلک = K.L. |یاردیمجی یازارلار = Warren, P.H. | باشلیق= Megaregolith thickness, heat flow, and the bulk composition of the moon | درگی = Nature | date= ۱۹۸۵ | جیلد = ۳۱۳ | pages= ۱۲۱–۱۲۴ | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/1985Natur.313..121R | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲}}</ref>

=== سو وارلیغی ===
آی سطحینه داوام‌لی ده‌یه‌ن گوی‌داش‌لاری {{فارسجا|شهاب‌سنگ‌ها}} و قویروقلواولدوزلار {{فارسجا|ستاره‌های دنباله‌دار}} سببی‌له کیچیک میقدارلاردا سو بویوک احتیمال لا سطحه علاوه اوْلونموش‌دور. بۇ وضعیت‌ده گون ایشیغی سویو ائلئمئنت‌لرینه یعنی هیدروژئن و اوکسیژئن آییراجاق، بون‌لار دا آیین ضعیف کوتله‌چکیمی سببی‌له زامان‌لا سطح‌دن قاچاجاق. آنجاق آیین دونمه اوخونون حبسه موستوی‌سینه یالنیز ۱٫۵ ° کیمی چوخ کیچیک بیر اییک‌لیک ائتمه‌سی سببی‌له قوطب‌لر یاخینیندا اوْلان بعضی درین کراتئرلر هئچ بیر زامان بیرباشا گون ایشیغی گوتورمدیگین‌دن و داوام‌لی کولگه‌ده قالدیغین‌دان بورا دوشن سو مولکول‌لاری اوزون زامان مۆدت ‌لری بویونجا دایانیق‌لی‌لیغینی قورویاجاق.

کلئمئنتینه وظیفه‌سی گونئی قوطب‌ونده کولگه‌ده قالمیش بئله کراتئرلری خریطه‌لن‌دیردی،<ref>{{Cite web | url = http://www.lpi.usra.edu/publications/slidesets/clem2nd/slide_32.html | title= Lunar Polar Composites | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Lunar and Planetary Institute}}</ref> و کومپوتئر (کامپیوتئر) سیمولیاسیالاری تخمیناً ۱۴٫۰۰۰ ک. م ² قدر بیر بؤلگه‌نین داوام‌لی کولگه‌ده قالدیغینی گوستریر.<ref name="M03" /> کلئمئنتینه وظیفه‌سی‌نین بیستاتیک رادار تجروبه‌سی کیچیک دونموش سو جیب‌لرینه ایشاره ائدر و لونار پروسپئجتور وظیفه‌سین‌دن گلن معلومات‌لار قوطب بؤلگه‌لری یاخین‌لاریندا رئگولیتین اوست حیسه‌لرینده حدین‌دن آرتیق درجه‌ده یوکسک هیدروژئن کونسانتراسیون‌لارینی گوسترر.<ref>{{Cite web | url = http://lunar.arc.nasa.gov/results/ice/eureka.htm | title = Eureka! Ice found at lunar poles | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Lunar Prospector (NASA) | date = ۲۰۰۱-۰۸-۳۱ | archivedate = 2006-12-09 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20061209110937/http://lunar.arc.nasa.gov/results/ice/eureka.htm }}</ref> عومومی سو بوزو میقداری‌نین بیر کیلومتر کوپ اوْلدوغو تخمین ائدیلمکده‌دیر.

سو بوزو قازیلاراق توپ‌لانا بیلر و نووه ژئنئراتورلار یا دا گونش پانئل‌لریله تجهیز ائدیلمیش ائلئکتریک ایستانسیالاری طرفین‌دن هیدروژئن و اوکسیژئن‌ه آیری‌لا بیلر. آی اوزرینده ایستیفاده ائدیله بیله‌جک میقداردا سو اولماسی، آیی یاشانیلابیلیر قیلماق اۆچون اهمیت‌لی‌دیر چونکی دونیادان سو داشیماق مۆمکون اولا بیلمه‌یه‌جک قدر باهالی اولاجاق. آنجاق سون زامان‌لاردا آرئجیبو پلانئت راداری ایله ائدیلن موشاهیده‌لر، کلئمئنتینه رادارینین سو بوزو اوْلدوغونا دایر ایشاره ائتدیگی معلومات‌لارین اصلینده نیسبی‌لیک یئنی کراتئرلرین مئیدانا گلمه‌سینده آتیلان قایالارین نتیجه‌سی اولا بیلجه‌اینی گوسترمیش‌دیر.<ref>{{Cite web | url = http://www.thespacereview.com/article/۷۴۰/۱ | title = Ice on the Moon | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = The Space Review | date = ۲۰۰۶-۱۱-۰۶ | ایلک = P. | سون = Spudis }}{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> آی اوزرینده نه قدر سو اوْلدوغو سوالینین جاوابی هله بیلینمه‌مکده‌دیر.

== فیزیکی خصوصیت‌لری ==
=== ایچ قورولوش ===
[[File:MoonTopoGeoidUSGS.jpg|thumb|left|آیین توپوگرافیاسی.]][[File:MoonLP150Q grav 150.jpg|left|thumb|آیین اوزرینده رادیال کوتله‌چکیمسل آنومالی.]][[File:Moon ER magnetic field.jpg|thumb|left| ''لانور پروسپئکتور''ون الکترون رئفلئکتومتره تجروبه‌سی‌نی الده ائدیلن آی‌ین اوزرینده توپلام مانیئتیک (مغناطیس) مئیدان قووه‌سی.]]
آی، قابیق، مانتو و نووه (گوشته و هسته) کیمی ژئوکیمیاسال اولاراق آیریملانا بیلن لای‌لاردان عیبارت‌دیر. بۇ قورولوشون تخمیناً ۴٬۵ میلیارد ایل اول، آیین مئیدانا گلمه‌سین‌دن درحال سوْنرا ماقما (ماگما) اوقیانوسوْنون پیلله‌لی اولاراق کریستال‌لشمه‌سی‌له مئیدانا گلدیگینه اینانیلماقدادیر. آیین خاریجی سطحینی اریتمک اۆچون لازیم اوْلان انرژی‌نین دونیا و آی سیستمینی مئیدانا گتیردیگی قارشییا قویولان نهنگ چارپما ایله الده ائدیلدیگی دوشونولمک‌ده‌دیر. بۇ ماقما اوقیانوسوْنون کریستال‌لشمه‌سی نتیجه سینده مافیک مانتو و پلاژیوکلاز زنگینی قابیق اورتایا چیخمیش اولا بیلر.

اوربیت‌دن ائدیلن ژئوکیمیاسال خریطه‌لمه آیکابوغونون ماقما اوقیانوسو فرضیه‌سی ایله اویغون بیر شکیلده اوْلدوقجا آنورتوسیتیک بیر قورولوشدا اوْلدوغونو گوستریر.<ref name="L06">{{درگی قایناقلاماسی| سون = Lucey | ایلک = P. |یاردیمجی یازارلار = et al. |باشلیق= Understanding the lunar surface and space-Moon interactions | درگی = Reviews in Mineralogy and Geochemistry | جیلد = ۶۰ | pages= ۸۳–۲۱۹ | date= ۲۰۰۶}}</ref> آیکابوغو اساس اوکسیژئن، سیلیکون، ماقنئزیوم (مگنزیوم)، دمیر، کلسیوم، و آلومینیوم ائلئمئنت‌لرین‌دن مئیدانا گلمیش‌دیر. ژئوفیزیک‌سل تئکنیکالارا اساس‌لاناراق آیکابوغونون قالین‌لیغینین اوْرتا حساب‌لا ۵۰ ک.م. اطرافیندا اوْلدوغو تخمین ائدیلمکده‌دیر.<ref name="W06">{{درگی قایناقلاماسی| سون = Wieczorek | ایلک = M. |یاردیمجی یازارلار = et al. | باشلیق= The constitution and structure of the lunar interior | درگی = Reviews in Mineralogy and Geochemistry | جیلد = ۶۰ | pages= ۲۲۱–۳۶۴ | date= ۲۰۰۶}}</ref>

آیین مانتوسوندا عبارت اوْلان قیسمی اریمه آی دنیزلرینده اوْلان بازالت‌لارین سطح‌ه پوسکورمه‌سی‌نه سبب اوْلدو. بۇ بازالت‌لارین آنالیزی مانتونون اولیوین، اورتوپیروکسئن و کلینوپیروکسئن مینئراللریندئن مئیدانا گلدیگینی و آی مانتوسوْنون دونیا مانتوسون‌دان دمیر باخیمین‌دان داها زنگین اوْلدوغونو گوسترر. بعضی آی بازالت‌لاریندا ایلمئنیت مینئرالی ایچینده قارشی‌لاشیلان یوکسک نیسبت‌ده تیتانیوم مضمونو مانتونون ترکیبی‌نین اوْلدوقجا یوکسک هیدروژئن اوْلدوغونو گوستریر. آی سطحین‌دن تخمیناً ۱٫۰۰۰ ک. م درینده، مانتودا آی سارسینتی‌لاری اوْلدوغو تاپیلمیش‌دیر. آی‌دان عیبارت اوْلان بۇ سارسینتی‌لار آیین دونیا اطرافیندا خاریجی مرکزلی اوربیتده دونمه‌سی سببیله عبارت اوْلان قابارما-چکیلمه ایسترئسلرینی باغلانمیش‌دیر.<ref name="W06" />

آی ۳٫۳۴۶٬۴ ک. ق / م³-لیک اوْرتا سیخلیغییلا، گونش سیستمی‌نین ایودان سوْنرا ایکینجی سیخ طبیعی پئیکی‌دیر. آنجاق بعضی دلیل‌لر آی نووه‌سی‌نین تخمیناً ۳۵۰ ک.م. 'لیک یاریچاپییلا اوْلدوقجا کیچیک اوْلدوغونا ایشاره ائدر.<ref name="W06" /> بۇ بویوک‌لوک آیین یالنیز% ۲۰اینه برابر گلیر، حال‌بوکی بیر چوخ گوک‌جیسمینده نووه‌نین نیسبتی% ۵۰ اطرافیندادیر. آی نووه‌سی‌نین ترکیبی تام اولاراق موعه‌ایه‌ن اوْلونا بیلمه‌میش‌دیر، اما آز بیر میقداردا کوکورد و نیکئل خلیته‌لی مئتالیک دمیردن مئیدانا گلدیگی سانیلماقدادیر. آیین زامانلا ده‌ایشن‌لیک گوسترن چئوری‌لی‌نین آنالیزی نووه‌نین هئچ اولماسا قیسمن اریمیش اوْلدوغونو گوستریر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Williams | ایلک = J.G. |یاردیمجی یازارلار = Turyshev, S.G. ; Boggs, D.H. ; Ratcliff, J.T. | باشلیق= Lunar laser ranging science: Gravitational physics and lunar interior and geodesy | درگی = Advances in Space Research | date= ۲۰۰۶ | جیلد = ۳۷ | sayı = ۱ | pages= ۶۷۷۱ | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1987AREPS..15..271S | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲}}</ref>

=== توپوگرافیا ===
آیین توپوگرافیاسی خوصوصی‌له یاخین زامان‌دا ائدیلن جئلئمئنتینه وظیفه‌سی‌نین تأمین ائتدیگی، لازئر آلتیمتری و ایستئرئو گورونوش آنالیزی اوصول‌لاری‌لا الده ائدیلن دئیتا سایه‌سینده اولچولموش‌دور. ان چوخ گورونن توپوگرافیک خوصوصیت او بیری طرف‌ده مووجود اوْلان و آیین ان آلچاق نوقطه‌لرینی ساخلایان گونئی قوطب‌و - آیتکئن دوزلوغودور. ان یوکسک نوقطه‌لر بۇ دوزلوگون درحال قوزئی-شرقینده یئرلشیر. بورانین گونئی قوطب‌و - آیتکئن دوزلوغونون مئیدانا گلمه‌سینه سبب اوْلان گوی جیسمی چارپماسی نتیجه سینده یئر ده‌ایشدیرمیش قالین لای‌لار سبب‌ایله مئیدانا گلدیگی تکلیف ائدیلمیش‌دیر. دیگر بویوک کراتئرلر مارئ ایمبریوم، مارئ سئرئنیتاتیس، مارئ جری‌سیوم، مارئ سمیتهیی، و مارئ اوریئنتال 'ده ده اوْلدوقجا آلچاق نوقطه‌لر و اطراف‌لاریندا یوکسک نوقطه‌لر وار. آی شکلی‌نین دقت چکیجی بیر نوقطه‌سی ده اورتالاما یوکسک‌لیک‌لری او بیری یوزده، گورونن-اوزه گوره ۱٬۹ ک. م داها یوکسک اولماسی‌دیر.<ref name="W06" />

=== کوتله چکیم ساحه‌سی ===
آیین کوتله‌چکیم ساحه‌سی (مئیدان گرانشی)، اوربیت‌دکی کوسموس واسیطه‌لری‌نین یایدیغی رادیو دالغالاری‌نین ایزلنیلمه‌سی نتیجه سینده تعیین اوْلونموش‌دور. ایستیفاده ائدیلن پرینسیپ دوپپلر ائتکیسینه باغ‌لی‌دیر. کوسموس واسیطه‌سی‌نین دونیاگوروشو ایستیقامتین‌دکی ایومئسی رادیو دالغالاری‌نین ایستیقامتینی آز-آز ده‌ایش‌دیره‌رک و کوسموس واسیطه‌سین‌دن دونیا اوزرین‌دکی ثابت بیر نوقطه‌یه اوْلان اوزاق‌لیغی ایستیفاده ائده‌رک موعه‌ایه‌ن ائدیلیر. آنجاق آیین عئینی‌واخت‌لی دونمه‌سی سبب‌ایله، کوسموس واسیطه‌سی کنار طرف‌ده‌ایکن ایزلنمدیگیندن اوتری، او بیری طرفین کوتله‌چکیمی ساحه‌سی چوخ یاخشی بللی اولماییب.<ref>{{cite web
|url =http://lunar.arc.nasa.gov/results/dopres.htm
|title =Doppler Gravity Experiment Results
|author =
|date =۲۰۰۱-۰۸-۳۱
|work =
|publisher =Lunar Prospector (NASA)
|accessdate =۲۰۰۷-۰۴-۱۲
|lang =
|archivedate =2013-08-06
|archiveurl =https://web.archive.org/web/20130806084827/http://lunar.arc.nasa.gov/results//dopres.htm
}}</ref>
آیین کوتله‌چکیم ساحه‌سی‌نین ان اهمیت‌لی خصوصیت‌لرین‌دن بیری نهنگ کراتئر دوزلوک‌لر ایله علاقه‌لی اوْلان گئنیش موثبت کوتله‌چکیم‌سل آنومالیالاری وارلیغی‌دیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Muller | ایلک = P. |یاردیمجی یازارلار = Sjogren, W. | باشلیق= Masons: lunar mass concentrations | درگی = Science | جیلد = ۱۶۱ |pages= ۶۸۰–۶۸۴ | date= ۱۹۶۸}}</ref> بۇ آنومالی‌لر کوسموس واسیطه‌لری‌نین اوربیتینی اهمیت‌لی اولچوده تأثیر ائدر بۇ سبب‌له اینسان‌لی یا دا اینسان‌سیز اوچوش‌لارین پلانلاشدیریلماسی آیین دوغرو کوتله‌چکیم‌سل مودئلی لازیم‌لی‌دیر. کوتله‌چکیم‌سل سیخلیغین اوْلدوغو بؤلگه‌لرین سببی قیسمن، کراتئر دوزلوک‌لرینی دول‌دوران سیخ بازالت تشکیل لاوا آخیشینین وارلیغینا باغ‌لی‌دیر. آنجاق بۇ لاوا وساییط‌لری‌نین حرکتی تک باشینا کوتله‌چکیم‌سل ایجازه هامی‌سینی آچیقلایا، آیکابوغو ایله مانتو آراسین‌داکی قارلی‌لیق‌لی تأثیره ده گرک واردیر. لونار پروسپئجتور 'ون کوتله‌چکیم‌سل مودل‌له‌مه‌لری بازالتیک وولکان‌لارین تأثیری سبب‌ایله مئیدانا گلمه‌دیگی سانیلان بعضی کوتله‌چکیم‌سل سیخ‌لیق‌لاری وارلیغینی گوسترر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Konopliv | ایلک = A. |یاردیمجی یازارلار = Asmar, S. ; Carranza, E. ; Sjogren, W. ; Yuan, D. | باشلیق= Recent gravity models as a result of the Lunar Prospector mission | درگی = Icarus | جیلد = ۵۰ | pages= ۱–۱۸ | date= ۲۰۰۱}}</ref> اوجئانوس پروجئل‌لارومدا نهنگ وولکان قایناق‌لی بازالت‌لار اولماسینا باخمایاراق کوتله‌چکیم‌سل آنومالی گوزلملنممکده‌دیر.

=== ماقنیت ساحه‌سی ===
آیین خاریجی ماقنیت ساحه‌سی (مئیدان مغناطیسی) بیر ایله اوز نانوتئسلا آراسیندادیر یعنی ۳۰–۶۰ میکروتئسلا بویوکلوگون‌دکی یئرین ماقنیت ساحه‌سین‌دن یوز قات داها کیچیک‌دیر. دیگر اهمیت‌لی فرق‌لی‌لیک‌لر نووه‌سین‌دکی ژئودینامو طرفین‌دن چیخاریلمیش بیر دیپولار ماقنئتیک آلینی یوخ‌دور و مووجود اوْلان ماقنئتیک ساحه‌لرین قایناغی تامامیله آیکابوغودور.<ref>{{cite web
|url =http://lunar.arc.nasa.gov/results/magelres.htm
|title =Magnetometer/ Electron Reflectometer Results
|author =
|date =۲۰۰۱
|work =
|publisher =Lunar Prospector([[ناسا]])
|accessdate =۲۰۰۷-۰۴-۱۲
|lang =
|archivedate =2010-05-27
|archiveurl =https://web.archive.org/web/20100527121330/http://lunar.arc.nasa.gov/results/magelres.htm
}}</ref>
بیر فرزیه‌یه گوره آیکابوغونداکی مانیئتیکلئشمئلرین آی داها گنجکن و نووه‌سینده بیر ژئودینامو اولارکن میدانا گلدیگی‌دیر. آنجاق آی نووه‌سی‌نین کیچیک‌لیگی بۇ فرضیه‌نین دوغرولوغو قارشی‌سیندا بیر مانیعه مئیدانا گتیرمک‌ده‌دیر. آلترناتیو فرضیه‌لر آراسیندا، آی کیمی هاواسی اولمایان گوی جیسیم‌لرینه سورک‌سیز ماقنئتیک ساحه‌لر بویوک گوی جیسیم‌لری‌نین چارپماسی اولور. بۇ هیپوتئزی دستکله‌یه‌جک شکیلده ان گئنیش آیکابوغو مانیئتیکلشمه‌لری‌نین نهنگ کراتئرلرین تام قارشی‌سیندا آی سطحینده گئرچکلشدییی‌نین فرقینه واریلماسی‌دیر. بئله بیر فئنومئنین ووروشما نتیجه سینده یارانان پلازما بولودونون موحیطده بیر ماقنئتیک ساحه اولارکن سربست اولاراق یاییلماسین‌دان قایناق‌لانا تکلیف ائدیلمیش‌دیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی|سون = Hood | ایلک = L.L. |یاردیمجی یازارلار = Huang, Z. | باشلیق= Formation of magnetic anomalies antipodal to lunar impact basins: Two-dimensional model calculations | درگی = J. Geophys. Res. | جیلد = ۹۶ | pages= ۹۸۳۷–۹۸۴۶ | date= ۱۹۹۱}}</ref>

=== آیین آتموسفری ===
آیین آتموسفری ائله اینجه‌دیر کی یوخ بئله ساییلا بیلر. عومومی آتموسفریک کوتله‌سی ۱۰۴ ک.ق. دیر.<ref>{{cite web
|url =http://www.nas.nasa.gov/About/Education/SpaceSettlement/75SummerStudy/5appendJ.html
|title =Impact Upon Lunar Atmosphere
|author =
|date =۲۰۰۲
|work =
|publisher =
|accessdate =۲۰۰۷-۰۸-۲۹(ایلک:Ruth)سون=Globus
|lang =
|archivedate =2009-10-13
|archiveurl =https://web.archive.org/web/20091013215410/http://www.nas.nasa.gov/About/Education/SpaceSettlement/75SummerStudy/5appendJ.html
}}</ref>

آتموسفری‌نین قایناق‌لارین‌دان بیری آیکابوغوندا و مانتودا عیبارت اوْلان رادیواکتیولیک نتیجه سینده اورتایا چیخان رادون کیمی قازلارین سالینیمی‌دیر. دیگر اهمیت‌لی بیر قایناق ایسه میکروگوی‌داش‌لاری، گونش کولیی ایون‌لاری، الکترون و گونیشیغینین بومباردمانی نتیجه سینده یارانان پوسکوردون پروسسی باش وئریر.<ref name="L06" /> پوسکوردون یولو ایله سالینان قازلار یا تکرار رئگولیت ایچینده هاپسولور، یا دا گونش رادیاسیا تضییقی و یا یونیزه اوْلموش‌لارسا گونش کولیی ماقنئتیک ساحه‌سی سبب‌ایله کوسموسا قاچار. دونیا اوزرین‌دن ائدیلن ایسپئکتروسکوپیک اصول‌لارلا ناتریوم (سدیوم) (Na) و کالیوم (پتاسیوم) (K) کیمی ائلئمئنت‌لرین وارلیغی تثبیت ائدیلمیش‌دیر. رادون-۲۲۲ (۲۲۲Rn) و پولونیوم-۲۱۰ (۲۱۰Po) کیمی ائلئمئنت‌لر ایسه لونار پروسپئجتور 'ون آلفا پارچاجیق ایسپئکترومترئسی ایله تثبیت ائدیلمیش‌دیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Lawسون | ایلک = S. |یاردیمجی یازارلار = Feldman, W. ; Lawrence, D. ; Moore, K. ; Elphic, R. ; Belian, R. | باشلیق= Recent outgassing from the lunar surface: the Lunar Prospector alpha particle spectrometer | درگی = J. Geophys. Res. | جیلد = ۱۱۰ | sayfalar=۱۰۲۹ | date= ۲۰۰۵}}</ref> آرقون-۴۰ (۴۰Ar)، هئلیوم-۴ (۴He)، اوکسیگئن (O۲) و / و یا مئتان (CH۴)، آزوت (N۲) و / و یا کاربون مونوکسیت (CO)، و کاربون دیوکسید (CO۲) آپوللو آستروناوت‌لاری طرفین‌دن یئرلش‌دیریلن دئتئکتورلاری طرفین‌دن موعه‌ایه‌ن ائدیلمیش‌دیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Stern | ایلک = S.A. | باشلیق= The Lunar atmosphere: History, status, current problems, and context | درگی = Rev. Geophys. | جیلد = ۳۷ | date= ۱۹۹۹ | pages= ۴۵۳–۴۹۱}}</ref>

=== سطح ایستی‌لییی ===
آی گونو بویونجا سطح ایستی‌لییی اورتالاما ۱۰۷ °C، آی گئجه‌سی بویونجا دا اورتالاما -۱۵۳ °C اطرافیندادیر.<ref>[http://www.asi.org/adb/m/۰۳/۰۵/average-temperatures.html Surface temperatures]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

== کوکه‌نی (منشأیی) و ژئولوژیک تکامولو ==
[[File:The Moon Luc Viatour.jpg|thumb|left|آی]]

=== یارانما ===
آیین مئیدانا گلمه‌سینی آچیقلایان موختلیف فرضیه‌لر تکلیف ائدیلمیش‌دیر. آیین گونش سیستمی‌نین مئیدانا گلمه‌سین‌دن ۳۰–۵۰ میلیون ایل سوْنرا، گونوموزدن ۴٬۵۲۷ ± ۰٫۰۱۰ میلیارد ایل اول مئیدانا گلدیگینه اینانیلماقدادیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی | url = http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/۳۱۰/۵۷۵۴/۱۶۷۱ | درگی = Science | date = ۲۰۰۵ | جیلد = ۳۱۰ | sayı = ۵۷۵۴ | pages = ۱۶۷۱–۱۶۷۴ | باشلیق = Hf–W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon | سون = Kleine | ایلک = T. | یاردیمجی یازارلار = Palme, H. ; Mezger, K. ; Halliday, A.N. | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ }}{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
* بؤلونمه قایداسی - آیین مئیدانا گلمه‌سی حاقیندا ایلک دوشونجه‌لر آیین مرکزدن‌قاچما (گریز از مرکز) قوه‌لر سببی‌له یئرقابوغون‌دان قوپاراق آیریلدیغی و گئری‌سینده بؤیوک اقیانوس (اقیانوس آرام) چوخورونو بوراخدیغینی تکلیف ائتمیش‌دیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Binder | ایلک = A.B. | باشلیق= On the origin of the moon by rotational fission | درگی = The Moon | date= ۱۹۷۴ | جیلد = ۱۱ | sayı = ۲ | pages= ۵۳–۷۶ | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/1974Moon...11...53B | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲}}</ref> بۇ بؤلونمه آنلاییشی دونیانین باشلانغیج دؤنوشونو چوخ بؤیوک اولماسینی طلب ائدیر. آیریجا بۇ بؤلونمه نتیجه سینده یارانان اوربیت دونیانین ائکواتور موستوی‌سینه ایزلمک وضعیتینده اولاجاقدی اما بئله دئییل.
* توتما قایداسی - دیگرلری آیین باشقا بیر یئرده مئیدانا گلدیگینی و دونیانین اوربیتینه توتولاراق گیردیگینی دوشونموش‌لر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Mitler | ایلک = H.E. | باشلیق= Formation of an iron-poor moon by partial capture, or: Yet another exotic theory of lunar origin | درگی = Icarus | date= ۱۹۷۵ | جیلد = ۲۴ | pages= ۲۵۶–۲۶۸ | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/1975Icar...24..256M | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲}}</ref> آنجاق بۇ توتمانین رئال‌لاشا بیلمه‌سی اۆچون لازیم‌لی اوْلان شرط‌لرین، مثلاً، انرژینی سؤنومله‌یه‌بیلمک اۆچون دونیانین گئنیش بیر آتموسفری‌نین اولماسی کیمی، مئیدانا گلمه‌سی مۆمکون دئییلدی.
* بیرلیک‌ده مئیدانا گلمه قایداسی – بیرلیک‌ده مئیدانا گلمه فرضینی دونیا ایله آیین پلانئت اوولی بولوددان عئینی زاماندا و یئرده بیرلیک‌ده مئیدانا گلدیک‌لرینی ائتمه‌ای تؤوصیه ائدیر. بۇ مولاحیظه‌یه گؤره آی، دونیانین مئیدانا گلدیگی مادّه‌لرین اطرافین‌داکی مادّه‌لردن مئیدانا گلدیگی دوشونولر. بعضی‌لری بۇ فرضیه‌نین آی اوزرینده مئتالیک دمیرین آزلیغینی آچیقلایا اۆچون دوغرو اولمادیغینی ایفاده ائتمیش‌دیر.

بو فرضیه‌لرین اهمیت‌لی بیر آچیغی دونیا و آی سیستمی‌نین یوکسک بوجاق مومئنتومونون آسانجا آچیقلایامامالاری‌دیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Stevenسون | ایلک = D.J. | باشلیق= Origin of the moon – The collision hypothesis | درگی = Annual review of earth and planetary sciences | date= ۱۹۸۷ | جیلد = ۱۵ | pages= ۲۷۱–۳۱۵ | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/1987AREPS..15..271S | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲}}</ref>
* نهنگ چارپما (انفجار بزرگ – Big Bang) قایداسی - ایندیکی واختدا، دونیا و آی سیستمی‌نین مئیدانا گلمه‌سینی نهنگ چارپما قایداسی‌نین آچیقلادیغی علم آدام‌لاری طرفین‌دن گئنیش قبول گؤرموش‌دور. بۇ فرضیه‌یه گؤره دونیانین یارانماسین‌دان اول، مارس بؤیوکلوگونده بیر گؤی جیسمی‌نین چارپاراق دونیا اوربیتینه آی‌ی مئیدانا گتیره‌جک قدر کافی میقداردا مادّه ساچمیش اولماسی‌دیر.<ref name="worldbook" /> پلانئت‌لرین، کیچیک یا دا بؤیوک پارچالارین ییغیلماسی نتیجه سینده مئیدانا گلدیگینه اینانیلدیغی اۆچون بونون کیمی نهنگ چارپما حادیثه‌لری‌نین بیر چوخ پلانئتی تأثیر اینانیلماقدادیر. بۇ چارپما سیموله ائدن بیلگی‌سایار مودئل‌لری هم دونیا و آی سیستمی‌نین یوکسک بوجاق مومئنتومو (شتاب) و آی نووه‌سی‌نین کیچیک‌لیگینی آچیقلایابیلمکده‌دیر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Canup | ایلک = R. |یاردیمجی یازارلار = Asphaug, E. | باشلیق= Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation | درگی = Nature | جیلد = ۴۱۲ | pages= ۷۰۸–۷۱۲ | date= ۲۰۰۱}}</ref> بۇ قایدا ایله علاقه‌دار جاوابی داخیل ائتمه‌ایب سوال‌لار آراسیندا دونیا اوولی کوتله ایله بونا ده‌یه‌ن گؤی جیسمی‌نین نیسبی اؤلچولری ایله بون‌لاردان چیخان مادّه‌نین نه قدری‌نین آی‌ی یاراتدیغی‌دیر.

=== آی ماقما اوقیانوسو ===
هم نهنگ چارپما حادیثه‌سی زامانی هم ده بونو ایزله‌یه‌ن دونیانین اوربیتینده مادّه‌نین ییغیلماسینا چوخ بؤیوک میقدارلاردا انرژی سالیندیغی اۆچون آی‌ین اهمیت‌لی بیر قیسیمی‌نین باشلانغیجدا اریمیش اوْلدوغو دوشونجه‌سی مشهوردور. آیین او سیرادا اریمیش خاریجی سطحینه آی ماقما اوقیانوسو آدی وئری‌لر و درین‌لیگی‌نین ۵۰۰ ک. م ایله آیین رادیوسو آراسیندا ده‌ایشدیگی تخمین ائدیلمکده‌دیر.<ref name="S06" />

ماگما اوقیانوسو سویودوکجا قیسمن کریستال‌لش‌دی و لای‌لارا آیریلاراق ژئوکیمیاسال اولاراق آیری اوْلان آی‌قابوغو و مانتو مئیدانا گلدی. مانتو اولیوین، کلینوپیروکسئن و اورتوپیروکسئن مینئرال‌لاری‌نین چؤکل‌مه‌سی نتیجه سینده مئیدانا گلدیگی دوشونولمکده‌دیر. ماگما اوقیانوسوْنون دؤردده اۆچونون کریستال‌لش‌مه‌سی تاماملاندیق‌دان سوْنرا آشاغی سیخ‌لیغی (تراکم کم) سببی‌له آنورتیت مینئرالی چؤکلمیش و سطح‌ه چیخیب آی‌قابوغونو مئیدانا گتیرمیش‌دیر.<ref name="S06" />

ماگما اوقیانوسوْنون کریستال‌لاشان سون مایع حیسه‌سی آی‌قابوغو ایله مانتو آراسیندا سیخیش‌میش‌دیر و ایستی‌لیک چیخاران، بیر-بیری‌له اویغون اولمایان ائلئمئنت‌لری ایحاطه ائدیر. بۇ ژئوکیمیاسال قاریشیغی کالیوم (پتاسیوم) (K)، سوی توْرپاق ائلئمئنت‌لری (عناصرلری) (اینگیلیسجه: rare earth elements - REE) و فوسفور (P) ایشاره‌لرینی عبارت اوْلان قیسالتما کرئئپ آدی وئری‌لر و گؤرونن اوزده اوجئانوس پروجئل‌لاروم ایله مارئ ایمبریومون چوخونو ایحاطه ائدن کیچیک ژئولوژی بؤلگه‌ده توپلانمیش گؤرونمکده‌دیر.

=== ژئولوژی تکامولو ===
آیین ماقما اوقیانوسو سوْنراسی ژئولوژی تکامولو گؤی جیسیم‌لری‌نین چارپماسی ایله مئیدانا گلمیش‌دیر. آی‌ین ژئولوژی دؤورلری نئجتاریس، ایمبریوم، اوریئنتال کیمی بؤیوک کراتئرلرین (چالالارین) مئیدانا گلمه‌سینه سبب اوْلان چارپما حادیثه‌لرینه گؤره آیریلمیش‌دیر. چارپما نتیجه سینده یارانان بۇ یاپی‌لار (ایستروکتورلار/سازه‌لر) یوخاری آتیلان مادّه‌نین مئیدانا گتیردیگی چوخ‌لو حالقالاری ایله موشاهیده ائدی‌لر. بۇ حالقالارین دیامتری عومومیت‌له یوزلرله کیلومتردن مین‌لرله کیلومتره قدر اوزانار. هر چوخ‌لو خالقا دوزونده رئگیونال ایستراتیگرافیک اوفوغو تشکیل پوسکوردون لای‌لاری ایله علاقه‌لی‌دیر. یالنیز بیر نئچه چوخ‌لو خالقا دوزلوگو قطعی اولاراق تاریخ لندیریلدیسه ده ایستراتیگرافیک لای‌لار سایه‌سینده نیسبی یاش‌لارین تثبیتینده فایدالی‌دیر. داوام‌لی اولاراق گؤی جیسیم‌لری‌نین چارپماسی نتیجه سینده رئگولیت مئیدانا گلر.

آی سطحی‌نین مئیدانا گلمه‌سینی تأثیر ائدن دیگر اهمیت‌لی بیر ژئولوژی مۆدت ی آی دنیزلری‌نین مئیدانا گلمه‌سی‌نین تملین‌دکی وولکانیک ائتکین‌لیک‌دیر. پروجئل‌لاروم کرئئپ لای‌یندا ایستی‌لیک چیخاران ائلئمئنت‌لرین توپلانماسی نتیجه سینده آلتیندا قالان مانتونون ایستیلنیب سوْنوندا قیسمن اریدیگی دوشونولمکده‌دیر. اری‌یه‌ن ماگمانین بیر قیسیمی سطح‌ه چیخاراق پوسکوردولدو و آیین گؤرونن اوزونده اوْلان آی دنیزی بازالت‌لارینی مئیدانا گتیردی.<ref name="S06" /> آیین بۇ ژئولوژی بؤلگه‌سینده اوْلان بازالت‌لارین چوخو ۳٬۰–۳٬۵ میلیارد ایل اول ایمبریان دؤورونده پوسکوردولدو. یئنه ده ان کؤهنه تاریخ‌لنمیش نومونه‌لر ۴٬۲ میلیارد ایله اوزانارکن<ref name = "Papike">{{درگی قایناقلاماسی| سون = Papike | ایلک = J. |یاردیمجی یازارلار = Ryder, G. ; Shearer, C. | باشلیق= Lunar Samples | درگی = Reviews in Mineralogy and Geochemistry | جیلد = ۳۶ | pages= ۵٫۱–۵٫۲۳۴ | date= ۱۹۹۸}}</ref> ان یئنی پوسکوردون یالنیز ۱٬۲ میلیارد ایل اول مئیدانا گلمیش‌دیر.<ref name = "Hiesinger">{{درگی قایناقلاماسی| سون = Hiesinger | birinci = H. |یاردیمجی یازارلار = Head, J.W. ; Wolf, U. ; Jaumanm, R. ; Neukum, G. | باشلیق= Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum, Mare Numbium, Mare Cognitum, and Mare Insularum | jurnal = J. Geophys. Res. | جیلد = ۱۰۸ | səhifələr= ۱۰۲۹ | tarix= ۲۰۰۳}}</ref>

آی سطحی‌نین زامان‌لا ده‌ایشیک‌لیک گؤستریب گؤسترمه‌دیگی مؤوضوع‌سوندا بعضی آنلاشیلمازلیق‌لار وار. بعضی موشاهیده‌چی‌لر کراتئرلرین (چالالارین) اورتایا چیخدیغینی یا دا اورتادان ایتدیگینی و یا دیگر کئچیجی فئنومئن‌لرین مئیدانا گلدیگینی ایددیعا ائتدی. ایندیکی واخت‌دا بۇ ایددیعالارین چوخونون یانیلساما اوْلدوغو و فرق‌لی ایشیق شرط‌لری، ضعیف آسترونومیک موشاهیده، یا دا غئیری-کافی کؤهنه شکیل‌لر سببی‌له مئیدانا گلدیگی دوشونولمکده‌دیر. یئنه ده قاز چیخماسی کیمی فئنومئن‌لرین هردنبیر مئیدانا گلدیگی و بون‌لارین ایددیعا ائدیلن کئچیجی آی فئنومئن‌لرین‌دن سبب وئرمیش معلوم‌دور. بۇ یاخین‌لاردا، تخمیناً بیر میلیون ایل اول قازین سربست قالماسی سببی‌له کوبودجا ۳ ک. م چاپلی (دیامترلی / قطر) بیر بؤلگه‌نین سطح شکلی‌نین ده‌ایشمیش اولا بیلجه‌ای تکلیف ائدیلمیش‌دیر.<ref>{{Cite web | url = http://www.psrd.hawaii.edu/Nov06/MoonGas.html | title = Recent Gas Escape from the Moon | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology | date = ۲۰۰۶-۱۱-۰۸ | ایلک = G.J. | سون = Taylor | archive-date = 2007-03-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070304055515/http://www.psrd.hawaii.edu/Nov06/MoonGas.html | url-status = dead }}</ref><ref>{{درگی قایناقلاماسی|سون= Schultz|birinci= P.H.|yardımcıyazarlar= Staid, M.I. ; Pieters, C.M.|باشلیق= Lunar activity from recent gas release |jurnal= Nature|səhifələr = ۱۸۴–۱۸۶|جیلد= ۴۴۴ |tarix= ۲۰۰۶}}</ref>

=== آی‌داش‌لاری ===
آی‌داش‌لاری ایکی آنا کاتئقوریادا آراشدیریلیر؛ آی دنیزلرینده و آی داغ‌لاریندا اوْلان آی‌داش‌لاری. آی داغ‌لاریندا اوْلان آی‌داش‌لاری اوچ تاخیم‌دان (کوماندادان / تیم‌دن) عبارت‌دیر: دمیر آنورتوسیت سیرا، ماقنئزیوم کومانداسی، و قلوی کومانداسی. دمیر آنورتوسیت تاخیمی داش‌لار آز قالا تامامیله آنورتیت مینئرال‌دان مئیدانا گلمیش‌دیر و آی ماقما اوقیانوسو اوزرینده اوزه‌رک توپ‌لانان پلاژیوکلازدان گلدیگینه اینانیلماقدادیر. رادیومتریک اصول‌لارلا دمیر آنورتوسیت‌لرین تخمیناً ۴٬۴ میلیارد ایل اول مئیدانا گلدیگی ائتمیش‌دیر.<ref name = "Papike" /><ref name = "Hiesinger" />

ماقنئزیوم و قلوی (آلکالی / قلیایی) کومانداسی آی‌داش‌لاری اصل اولاراق مافیک پلوتونیک کایاچ‌لاردیر (داش‌لاردیر). تیپی اولاراق راست گلینن کایاچ‌لاردیر دونیت، تروکتولیت، گاببرو، قلوی آنورتوسیت و نادیر اولاراق دا گرانیت‌دیر. دمیر آنورتوسیت کومانداسی آی‌داشلاری‌ایلا قارشیلاشدیریلدیق‌لاریندا بۇ کوماندانین مافیک مینئراللرینده (مواد معدنی) نیسبی‌لیک داها یوکسک مگ / فئ (Mg/Fe) نیسبت‌لری اولور. عومومیت‌له بۇ کایاچ‌لاردیر اول‌دن اوْلموش داغ‌لیق ائدن آی‌قابوغونا سوْنرادان گیرمیش‌دیر و تخمیناً ۴٬۴–۳٬۹ میلیارد ایل اول مئیدانا گلمیش‌لر. بۇ آی‌داش‌لاریندا یوکسک نیسبت‌ده کرئئپ (KREEP) کومپونئنتی (بیلشن / جزء) وار.

آی دنیزلرینده آز قالا یالنیز بازالت اولور. دونیا بازالت‌لارینا بنزه‌سه ده چوخ داها چوخ دمیر ساخلایارلار و سو اساس‌لی ده‌ایشیک‌لیک محصول‌لاری باریندیرمازلار. آیریجا چوخ میقداردا تیتانیوم دا ائحتیوا ائدرلر.<ref>{{Cite web | url = http://www.psrd.hawaii.edu/April04/lunarAnorthosites.html | title= The Oldest Moon Rocks | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology | date= ۲۰۰۴-۰۴-۲۱ | ایلک = M. | سون = Norman}}</ref><ref>{{کیتاب قایناقلاماسی | سون = Varricchio | birinci = L. | باشلیق= Inconstant Moon | Nəşriyyat= Xlibris Books | tarix= ۲۰۰۶ | isbn = ۱-۵۹۹۲۶-۳۹۳-۹}}</ref>

آستروناوت‌لار (فضانوردلر) سطح‌دکی توزون قار کیمی هیسس و یانیق باریت‌ی وئردیگینی بیلدیرمیش‌دیر.<ref>[http://science.nasa.gov/headlines/y۲۰۰۶/۳۰jan_smellofmoondust.htm The Smell of Moondust]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[ناسا]]</ref> توز اصل اولاراق آی سطح‌ینه چارپان گوی‌داش‌لاری سببی‌له مئیدانا گلمیش اوْلان سیلیکون دیوکسید شوشه‌سین‌دن (SiO۲) عبارت‌دیر. عئینی زاماندا کالسیوم و ماقنئزیوم دا ائحتیوا ائدر.

== دونیا مداریله ایرتیباطی ==
[[File:NASA-Apollo8-Dec24-Earthrise.jpg|thumb|left|آپوللو ۸ گوروی سیراسین‌دا آی‌دان دونیا نین گورونوشو، ۲۴ آرالیق ۱۹۶۸.]]
آی ثابیت اوْلدوزلارا گوره دونیا مدارین‌دا هر ۲۷٬۳ گون‌ده بیر تام تور آتار. آنجاق دونیادا اوزو مدارین‌دا گونشین چئوره‌سین‌ده دوندویو اۆچون آیین ائوره‌لری‌نین دونوشومو اۆچون بیرآز داها اوزون بیر زامان، ۲۹٬۵ گون گره‌کیر.<ref name="worldbook" /> دئیر گزگن‌لرین اویدولاری‌نین آقسینه آی دونیانین ائکوادور دوزله‌می اوزرین‌ده دئییل، توتولوم دوزله‌می یاخین‌لارین‌دا مدارین‌دادیر. گزگه‌نی‌نین بویوت‌لارینا گوره گونش سیستمی ایچین‌ده ائن بویوک دوغال اویدودور. (جهارون جوجه گزگن پلوتون‌دان داها بویوک‌دور).

دونیا اوزرین‌ده گورولن گل‌گئت ائتکی‌لری‌نین چوغو آیین کوتل چکیم آلانی نئدنییل اولوش‌ماق‌دادیر، گونشین ائتکی‌سی چوق آزدیر. گل‌گئت ائتکی‌لری نئدنییل دونیایه آی آراسین‌داکی اورتالاما اوزاق‌لیق هر یوز ایده ۳٬۸ متر آرت‌ماق‌دادیر.<ref name="nasa3">{{Cite web | url= http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEhelp/ApolloLaser.html | title= Apollo Laser Ranging Experiments Yield Results | accessdate= ۲۰۰۷-۰۵-۳۰ | publisher= NASA | date= ۲۰۰۵-۰۷-۱۱ | archivedate= 2008-03-09 | archiveurl= https://web.archive.org/web/20080309061941/http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEhelp/ApolloLaser.html }}</ref> آچیسال مومنتومون قورونومو نئدنییل آیین یاری بویوک ائکسئنی‌نین آرت‌ماسی‌ایله بیرلیک‌ده دونیانین دونوشو یوز ایلده ۰٬۰۰۲ ثانییه قدر یاواش‌لاماق‌دادیر.<ref>{{Cite web | url= http://bowie.gsfc.nasa.gov/ggfc/tides/intro.html | title= Ocean Tides and the Earth's Rotation | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher= IERS Special Bureau for Tides | date= ۲۰۰۱-۰۵-۱۵ | ایلک= R. | سون= Ray | archivedate= 2010-03-27 | archiveurl= https://web.archive.org/web/20100327084125/http://bowie.gsfc.nasa.gov/ggfc/tides/intro.html }}</ref>

دونیا و آی سیستمی بعضاً گزگن-اویدو سیستمی اولاراق دئییل، چیفته گزگن سیستئی اولاراق دیرلن‌دیریلیر. بونون نئدنی آیین چئوره‌سین‌ده دوندویو گزگنه گوره اوْلدوق‌جا بویوک اوْلان بویوت‌لاری‌دیر. آیین چاپی دونیانین دوردده بیری، کوتله‌سی‌ده ۸۱ده بیری‌دیر. آنجاق سیستمین اورتقا کوتله مرکزی یئر اوزونون ۱٫۷۰۰ کیلومتر. یانی دونیا یاری چاپی‌نین دوردده بیری قدر آلتین‌دا اولماسی نئدنییل بۇ گوروش بازی‌لاری طرفین‌دن ائلشتیریل‌مکده‌دیر. آی اوزی دونیانین اون‌دا بیرین‌دن آزدیر و دونیانین قارا آلانی‌نین یاقلاشیق دوردده بیری قدادیر.

۱۹۹۷ده آسترویت ۳۷۵۳ جرویتهنه‌نین دونیاایله باغلانتی‌لی اولاغاندیشی بیر آتنالی مداری اوزرین‌ده اوْلدوغو بولوندو. آنجاق گوکبیلیمجی‌لر بۇ آسترویتی دونیانین ایکینجی دوغال اویدوسو اولاراق قبول ائتمه‌مکده‌دیر؛ چون‌کو مداری اوزون دونمد قارارلی دئییل‌دیر.<ref>{{Cite web | url = http://www.captaincosmos.clara.co.uk/cruithne.html | title = No, it's not our "second" moon!!! | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | ایلک = A | سون = Vampew | archivedate = 2009-01-19 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20090119045203/http://www.captaincosmos.clara.co.uk/cruithne.html }}</ref> داها سوْنرا جرویتهنه‌ایله بنزر مداردا بولونان دونیایا یاخین اوچ آسترویت داها بولونموش‌دور: (۵۴۵۰۹) ۲۰۰۰ په۵، (۸۵۷۷۰) ۱۹۹۸ اوپ۱ و ۲۰۰۲ آا۲۹.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Morais | ایلک = M.H.M. |یاردیمجی یازارلار = Morbidelli, A. |باشلیق = The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth | درگی = Icarus | تاریخ= ۲۰۰۲ | جیلد = ۱۶۰ | صفحه‌لر= ۱–۹ | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/2002Icar..160....1M | یوخلاما تاریخی= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲}}</ref>

[[File:Speed of light from Earth to Moon.gif|thumb|600px|center|دونیا و آیین گورج بویوت‌لاری و آرالارین‌داکی اوزاق‌لیق، ایشیغین یولجولوق زامانی‌ایله بیرلیکده اولچک‌لی اولاراق گوستریل‌میش‌دیر. دونیاایله آی آراسین‌دا اورتالاما مدار اوزاق‌لیغین‌دا ایشیغین یوزدن یوزی اولاش‌ماسی ایوچون گئچن سورعت ۱٬۲۵۵ ثانییه‌دیر. دونیاایله آی سیستمی‌نین بویوت‌لاری گونش گوره ایشیق یول‌جولوق زامانی‌ایله قییاس‌لانابیلیر. گونشین ایشیق کوره‌سین‌دن دونیا سطحی ایشیق ۸٬۲۸ دقیقه‌ده اولاشیر.]]

== گل‌گئت ==
دونیا اوزرین‌ده اوقیانوس‌لاردا گورولن گل‌گئت آی کوتل چکیمی‌نین ائتکی‌سی‌ایله اولوشور. کوتل چکیمسل گل‌گئت قوووت‌لری‌نین اولوش‌ماسی‌نین سببی دونیانین آی قارشی‌سین‌دا بولونان اوزونون مرکزین و آرقا اوزونه گوره آیین کوتل چکیمین‌دن داها چوخ ائتکیلن‌مه‌سی‌دیر. کوتل چکیمسل گل‌گئت، اوقیانوس‌لاری دونیانین مرکزین‌ده اوْلدوغو بیر ائلیپس شکلین ائسن‌دیر. بونون ائتکی‌سی بیریسی آیا دوغرو باخان اوزده، اوبیریسی‌ده بونون زیت اوزونده اولوشان تومسک یانی دنیز سوییه‌سی‌نین یوکسلمه‌سی اولاراق گورولور.

دونیا اوزو ائکسه‌نی اطرافین‌دا دونرکن، بۇ ایکی تومسک‌ده دونیا چئوره‌سین‌ده بیر گون‌ده دوندویو اۆچون اوقیانوس سولاری سورک‌لی اولاراق حرکت ائدن بۇ ایکی تومسه‌یه دوغرو آخار. بۇ ایکی تومسکین و اون‌لارا دوغرو گئدن بویوک اوقیانوس آخینتی‌لاری‌نین ائتکی‌سی؛ دونیانین دونوشو نئدنییل اوقیانوس تابان‌لارین‌دا اولوشان سویون سورتون‌مه ائتکی‌سی، سو حرکتی‌نین اییل‌مه‌سیزلییی، قارایا یاقلاشتیق‌جا سیغ‌لاشان اوقیانوس تابان‌لاری و دییشیک اوقیانوس تابان‌لاری آراسین‌داکی سالینیم‌لار کیمی نئدنلرل داهادا بویور.

آی‌ایله اوقیانوس‌لار آراسین‌داکی کوتل چکیمسل باغ آیین مداری ائتکی‌لر. آی‌دان باقیلدیغین‌دا گل‌گئت تومسک‌لری دونیانین دونوشویله ایلریی دوغرو تاشین‌دیغین‌دان دوغرودان آیین قارشی‌سین‌دا دئییل‌دیر. کوتل چکیمسل ائشلش‌مه دونیانین دونوشون‌دن کینتیک ائنرجی و آچیسال مومنتومو ائمر. بونا قارشین آیین مدارینا آچیسال مومنتوم ائکله‌نیر. بودا آیی داها اوزون پئرییوتلو داها یوکسک بیر مداری ای‌تر. بونون سونوجون‌دادا هر ال ایکی گوک جیسمی آراسین‌دا کی اورتالاما اوزاق‌لیق ۳٬۸ جم. آرتار.<ref name="nasa3" /> دونیاایله آی آراسین‌داکی گل‌گئت ائتکی‌لرین اونم‌سیز حالا گلن قدر آی یاواش یاواش اوزاق‌لاش‌مایا دوام ائدجک‌دیر و بۇ دوروم‌دا مداری قارارلی اولاجاق‌دیر.

== گؤزلم‌سل (مشاهده‌ای) تأثیر و تاپینتی‌لار ==
=== آی و گونش توتولمالاری ===
[[File:Solar_eclipse_1999_4_NR.jpg|thumb|left|۱۹۹۹ گونش توتولماسی]]

[[File:February 21, 2008 lunar eclipse, West Hartford, CT, 3-18 UTC.jpg|left|thumb| |۲۱ فئوریه ۲۰۰۸ آی توتولماسی]]
۲۱ فئوریه ۲۰۰۸ آی توتولماسی

گونش، دونیا و آی عئینی خطط اوزرینده سیرالانینجا، بۇ وضعیت دونیادا آی و گونش توتولماسی اولاراق موشاهیده ائدی‌لر. گونش توتولماسی یئنی آی مرحله‌سینده، آی گونش‌ایله دونیانین آراسیندا ایکن مئیدانا گلر. بونا قارشی آی توتولماسی بوتؤو آی مرحله‌سینده دونیا گونش‌ایله آیین آراسیندا اوْلدوغوندا مئیدانا گلر.

آی‌ین اوربیتی‌نین یئرین گونش اطرافین‌داکی اوربیتینه نظرن تخمیناً ۵ ° اه‌یری اولماسی سببی‌له هر یئنی آی و بوتؤو آی‌دان توتولمالار اولماز. بیر توتولمانین اولماسی اۆچون آی‌ین هر ایکی اوربیت دوزله‌می‌نین کئسیشیمینه (تقاطع) یاخین بیر یئرده اولماسی لازیم‌دیر.<ref name="eclipse">{{Cite web | url = http://eclipse99.nasa.gov/pages/faq.html | title = Eclipse 99, Frequently Asked Questions | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | یاردیمجی یازارلار = Keating, S. | publisher = NASA | date = ۲۰۰۶-۰۵-۰۲ | ایلک = J. | سون = Thieman | archivedate = 2007-02-11 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070211120127/http://eclipse99.nasa.gov/pages/faq.html }}</ref>

آی و گونش توتولمالاری‌نین زامان‌لامالاری تخمیناً ۶٫۵۸۵٬۳ گونده‌لیک (۱۸ ایل ۱۱ گون ۸ ساعت) بیر پئریوتا صاحب اوْلان و بابیل‌لی‌لر زامانیندا اوْلان ساروس چئوریمی‌ایله تعیین اوْلونا بیلر<ref>{{Cite web | url = http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html | title = Saros Cycle | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = NASA | ایلک = F | سون = Espenak | archivedate = 2012-05-24 | archiveurl = https://archive.today/20120524183445/sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html }}</ref>

آی‌ین و گونش‌ین دونیادان گؤرولن بوجاق (زاویه) دیامترلری ده‌ایشیک‌لیک‌لرله اوست-اوسته گله‌بیلدیگی اۆچون هم تام، هم ده یاریم گونش توتولماسی عمله گله بیلر<ref>{{Cite web | url = http://www.mreclipse.com/Special/SEprimer.html | title= Solar Eclipses for Beginners | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = MrEclipse | date= ۲۰۰۰ | ایلک = F | سون = Espenak}}</ref> تام گونش توتولماسین‌دان آی گونش دیسکینی تامامیله باغلایار و گونش کوروناسی (تاجی) چیلپاق گؤزله گؤرونن حالا گلیر. آی ایله دونیا آراسین‌داکی مسافه زامان‌لا آز دا اولسا آرتدیغی اۆچون آیین بوجاق دیامتری آزالیر. بۇ یوزلرله میلیون ایل اول آی‌ین توتولمالاردا گونش‌ین بوجاق دیامتری دا ده‌ایشمزسه آی آرتیق گونش دیسکینی تامامیله اؤرتمه‌یه‌جک و یالنیز یاریم توتولما مئیدانا گله‌جک.<ref name="eclipse" />

توتولما ایله علاقه‌دار بیر باشقا فئنومئن «اؤرتولمه» دیر. آی داوام‌لی اولاراق سمادا ۱/۲ درجه گئنیشلیگینده دایروی بیر ساحه‌نی اؤرتر. پارلاق بیر اوْلدوز یا دا پلانئت آی‌ین آرخاسین‌دان کئچسه اؤرتولر یعنی گؤزدن ایتر. گونش توتولماسی گونش‌ین اؤرتولمه‌سی‌نین. آی دونیایا یاخین اوْلدوغو اۆچون تک-تک اوْلدوزلارین اؤرتولمه‌سی عئینی زاماندا و هر یئردن گؤروله بیلمز. آی اوربیتی‌نین یالپالاماسی (تلوتلوخوردن) نتیجه سینده هر ایل فرق‌لی اوْلدوزلار اؤرتولر.<ref>{{Cite web | url= http://occsec.wellington.net.nz/total/totoccs.htm | title= Total Lunar Occultations | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher= Royal Astronomical Society of New Zealand | archivedate= 2010-02-23 | archiveurl= https://web.archive.org/web/20100223022627/http://occsec.wellington.net.nz/total/totoccs.htm }}</ref>

ان سون آی توتولماسی ۲۰ فئوریه ۲۰۰۸-جی ایلده اوْلان تام توتولمانین. گونئی آمریکا و قوزئی آمریکانین چوخو یئرین‌دن ۲۰ فئوریه‌ده موشاهیده ائدیلن توتولما باتی آوروپا، آفریقا و باتی آسیادان ۲۱ فئوریه‌ده موشاهیده ائدیلمیش‌دیر. گونئی آمریکا ایله آنتارکتیکانین (قطب گونئی) بعضی حیسه‌لرین‌دن موشاهیده ائدیلن ۱ آوقوست ۲۰۰۸-جی ایل‌ده سوْنراکی گونش توتولماسی ۱۵ ژانویه ۲۰۱۰-جو ایلده.<ref name="Espenak">{{Cite web | url = http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/eclipse.html | title = NASA Eclipse Home Page | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = NASA | date = ۲۰۰۷ | ایلک = F. | سون = Espenak | archivedate = 2008-03-11 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080311101543/http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/eclipse.html }}</ref>

=== گؤزلم‌سل تاپینتی‌لار ===
ان پارلاق اوْلدوغو بوتؤو آی مرحله‌سینده آیین گؤرونر قدیر (قدر ظاهری apparent magnitud) درجه‌سی تخمیناً -۱۲٬۶ 'دیر. موقاییسه ائدیله‌جک اولسا گونش‌ین گؤرونن قدیر درجه‌سی -۲۶٬۸ 'دیر. آی‌ین دؤردون مرحله‌لرینده پارلاق‌لیغی بوتؤو آی ائورسینده‌کی (فاز-مرحله) پارلاق‌لیغینین یاری‌سی دئییل آنجاق اوندا بیری‌دیر. بونون سببی آی سطحی‌نین موکممل بیر لامبئرت یانسیتیجی‌سی (بازتابنده لامبرت) دئییل. دولون‌آی (ماه کامل) ایکن موشاهیده‌چی‌نین آرخاسین‌دان گلن ایشیق سببی‌له اوْلدوغون‌دان پارلاق گؤرونن آی دیگر مرحله‌لرده سطح‌ه دوشن کؤلگه‌لر سببی‌له تانینمیش ایشیغین میقداری آزالار.

آی اوفوقه یاخین‌کن داها بؤیوک اولاراق گؤرونر. لاکین بۇ تامامیله، آی ایلوزیونو (وهم) اولاراق بیلینن، پسیخولوژی بیر تأثیردیر.

آی آشاغی آلبئدوسونا باخمایاراق سمادا اوْلدوقجا پارلاق بیر گؤی جیسمی اولاراق گؤرونر. آی گونش سیستمینده اوْلان ان پیس یانسیتیجی‌دیر (انعکاس دهنده) و اوزرینه دوشن ایشیغین یالنیز% ۷ ینی عکس ائتدیرر. بۇ نیسبت بیر پارچا کؤمورون عکس ائتدیرمه نیسبتی ایله آز قالا عئینی‌دیر.<ref>{{Cite web | url = http://liftoff.msfc.nasa.gov/Academy/UNIVERSE/MOON.HTML | title = Exploration: The Moon | accessdate = ۲۰۰۷-۰۸-۲۸ | publisher = NASA | date = ۱۹۹۷-۱۱-۲۲ | archivedate = 2008-01-26 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080126033536/http://liftoff.msfc.nasa.gov/academy/universe/moon.html }}</ref>
[[File:Halo around moon.jpg|left|thumb| آی اطرافیندا گؤرونن هاله]]

ویزوال سیستم‌لرده رنگ ثابت‌لیگی بیر نسنه‌نین (اوبیئکتین/شی‌ین) رنگی‌له اطرافین‌داکی‌لارین رنگی آراسین‌داکی علاقه‌نی نیظام‌لار، بۇ سبب‌دن ده نیسبی‌لیک قاران‌لیق اوْلان سمادا گونشین ایشیقلاندیردیغی آی پارلاق بیر اوبیئکت حساب ائدیلیر.

آیین گون ایچینده چاتدیغی ان یوکسک نوقطه ده‌ایشیک‌لیک گؤسترر و گونش ایله عئینی سرحدلرده گزر. آیریجا دونیا اوزرین‌دکی مؤوسوم‌ه (فصل‌ه) و آیین مرحله‌لرینی گؤره ده‌ایشر. قیش مؤوسومونده بوتؤو آی‌دان ان یوکسک نوقطه‌یه چاتیر. آیریجا ۱۸٬۶ ایل‌لیک دوگون چئوریمی‌نین‌ده تأثیری واردیر. آی اوربیتی‌نین یوکسه‌لن دوگون نوقطه‌سی یاز نوقطه‌سینده‌ایسه آی یوکسلیمی ۲۸ ° قدر یوکسه‌له بیلر. بونون نتیجه سینده ۲۸ درجه پارالئل‌لره قدر آی تپه نوقطه‌سینه چیخار. تخمیناً دوققوز ایل قدر سوْنرا یوکسلر یالنیز ۱۸ ° قوزئی و گونئی پارالئل‌لره چاتاجاق. آی‌چا ایستیقامتی‌ده موشاهیده نوقطه‌سی‌نین پارالئلینه باغ‌لی‌دیر. ائکواتورا (خط استوا) یاخین یئرلرده بیر موشاهیده‌چی آیی صندل کیمی گؤره بیلر.<ref>{{Cite web | url = http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=۳۹۳ | title= Is the Moon seen as a crescent (and not a "boat") all over the world? | accessdate= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Curious About Astronomy | date= ۲۰۰۲-۱۰-۱۸ | ایلک = K. | سون = Spekkens}}</ref>

گونش کیمی آی‌دا بعضی آتموسفریک تأثیرلره سبب اولا بیلر. بون‌لارین آراسیندا ۲۲ ° 'لیک هاله حلقه‌سی و اینجه بولودلار آراسین‌دان گؤرونن داها کیچیک کورونا (تاج) حلقه‌لری ساییلا بیلر.

== موشاهیده و کشف‌لرین تاریخی ==
[[File:Aldrin Apollo 11.jpg|thumb|left|۲۰ تئمموز ۱۹۶۹دا ایلک آی اوزرینه اینیش سیراسین‌دا نئیل آرمسترونگ طرفین‌دن فوتوغرافی چکیلن آسترونوت بوزز آلدرین.]]

=== ایلک دوور موشاهیده‌لر ===
م. اؤ ۵. -اینجی عصرده اوْلان بابیل موشاهیده‌چی‌لرین آی‌ین دؤنگولرینی (چرخه‌سینی) آراشدیردیغینی، هیندیستان‌دا بنزر تاپینتی‌لارین وارلیغینی، چین‌لی شی شئنین (Shi Shen) م. اؤ ۴. -اینجی عصرده آی و گونش توتولمالاری‌نین (خسوف و کسوف) تاریخ‌لرینی حسابلاما اوصولو توسعه ائتدیردیگینی بیلیریک.

م. اؤ ۴. اینجی عصرده آریستو؛ سهو ده اولسا اوزون بیر مۆدت  چوخ تأثیرلی اوْلان کایینات شرحینده، آی‌ین دؤرد تمل ایشچی (توْرپاق، سو، هاوا و آتش) (عناصر اربعه) آراسین‌داکی سرحد بؤلگه‌ده ایشتیراک ائتدیگینی قارشییا قویدو. دیگر طرف‌دن، سئلئکوس (Seleucus) و آریستارجوس (Aristarchus) (م. اؤ ۲. عصر) ایله بطلمیوس (Ptolemy) (م. س ۹۰–۱۶۸) [[ارسطو]] (Aristocu) آنلاییشی چورودن موشاهیده و حسابلامالار تقدیم ائتدی‌لر.

اورتا چاغ آوروپاسی اۆچون «گؤی علم» دن سؤز ائتمک چتین‌دیر و دؤورون معلوماتی موشاهیده‌دن چوخ دینی اینانج‌لارین تأثیری آلتیندا ایدی. آیین تام بیر یومرو و سطحی‌نین هامار اوْلدوغو دا بۇ اینانج‌لار آراسیندا ایدی.

تئلئسکوپون کشفی و علم‌لرده یاشانان تخمیناً عئینی‌واخت‌لی پارادیقما (پارادایم) ده‌ایشیک‌لیگی، آی گؤزلمینده (موشاهیده‌سینده) بیر دؤنوش نوقطه‌سی اوْلموش‌دور. گالیلیو گالیله (Galileo Galilei) ۱۶۰۹دا نوماییش ائتدیگی کیتابی سیدئروس نونسیوس (Sidereus Nuncius)؛ آی اوزون‌دکی داغ‌لاری و کراتئرلری (چالالاری) گؤسترن ایلک تئلئسکوپیک شکیل‌لردن بعضی‌لری‌نی ائحتیوا ائدیردی. آردین‌دان آی‌ین تئلئسکوپیک خریطه‌لنمه‌سی باشلادی: ۱۷. -اینجی عصرین داوامیندا گیوواننی باتتیستا ریککیولی (Giovanni Battista Riccioli) و فرانسئسکو ماریا گریمالدی (Francesco Maria Grimaldi)؛ آیین سطح عونصورلرینی بۇ گون آدلاندیریرکن ایستیفاده ائدیلن سیستمین تمل‌لرینی آتدی‌لار. ویلهئم بییر (Wilhelm Beer) و ژوهانن هئنریشه (Johann Heinrich Mädler) مادلئرین کیتاب‌لاری Mappa Selenographica (۱۸۳۴–۶) (۱۸۳۴–۶) و Der Mond (۱۸۳۷) (۱۸۳۷)؛ مین‌دن چوخ داغ داخیل اولماق اوزره آی‌داکی سطح عونصورلرینی، یئر اوزون‌دکی جوغرافیا اۆچون مۆمکون اوْلان حسساس‌لیق‌لا تعیین ائتدی.

=== قاباق‌جیل کشف‌لر دوورو (۱۹۵۸–۱۹۸۰) ===
[[سویوق ساواش]] (جنگ سرد) ایله قایناق‌لانان [[شوروی بیرلیگی]] ایله [[آبش|آمریکا]] آراسین‌داکی کوسموس یاریشی (جنگ ستارگان)؛ آی اوزرین‌دکی ماراغین گئتدیکجه آرتماسینا سبب اوْلدو. فیرلاتیجی قابیلیت‌لری ایجازه وئرن کیمی هم آلچاق اوچوش هم ده چارپما / ائنیش وظیفه‌لری اۆچون اینسان‌سیز سوندالار (کاوشگر بدون سرنشین)، کوسموسا گؤندریلدی. سووئت اتفاقینین لونا پروقرامی آی اوزونه اینسان‌سیز کوسموس واسیطه‌لری (فضاپیماهای بدون سرنشین) ایله چاتماغی باجاران ایلک پروقرام اوْلموش‌دور. جاذیبه‌نی یئییلیب آی‌ین یانین‌دان کئچمه‌ای باجارا بیلن ایلک اینسان ایستئحصالی شی (اوبیئکت) لونا ۱ کوسموس سونداسی اوْلموش‌دور. ۱۹۵۹-جو ایل‌ده آی اوزونه ده‌یه‌ن ایلک اینسان ایستئحصالی شی (اوبیئکت) لونا ۲، و آی‌ین او بیری اوزونون فوتو شکیل‌لرینی چکن ایلک پئیک‌ده لونا ۳ اوْلموش‌دور. ۱۹۶۶-جی ایل‌ده آی سطحینه موفقیت‌لی بیر یومشاق ائنیش ائدن ایلک کوسموس واسیطه‌سی لونا ۹ و آی اوربیتینه گیرن ایلک کوسموس واسیطه‌سی ده لونا ۱۰ اوْلموش‌دور.<ref name="worldbook" /> آی سطحین‌دن نومونه‌لر اوچ لونا اوچوشو (لونا ۱۶، لونا ۲۰، و لونا ۲۴) ایله آپوللو ۱۱ ' دن آپوللو ۱۷یه قدر (آپوللو ۱۳ خاریج) آپوللو وظیفه‌لری ایله دونیایا گتیریلمیش‌دیر.

آی سطحینه ۱۹۶۹-جو ایل‌ده ایلک اینسانلارینین ائنمه‌سی، کوسموس یاریشی‌نین زیروه نوقطه‌سی‌نی مئیدانا گتیرمیش‌دیر.<ref name=CNN>{{cite news | سون = Coren | ایلک = M | title = 'Giant leap' opens world of possibility | yayımcı = CNN.com | tarih = ۲۰۰۴-۰۷-۲۶ | url = http://edition.cnn.com/2004/TECH/space/۰۷/۱۶/moon.landing/index.html | erişimtarihi = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ }}{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> نئیل آرمسترونگ، آبش اوچوشو آپوللو ۱۱ین کوموتانی اولاراق آی‌دا یئریین ایلک اینسان اوْلدو. آی‌دا نئیل آرمسترونق (Neil Armstrong)، آبش اوچوشو آپوللو ۱۱ین کومان‌دیری اولاراق آی‌دا گئدن ایلک اینسان اوْلدو. آی‌دا ایلک آددیمینی ۲۱ یول ۱۹۶۹ تاریخینده ساعت ۰۲:۵۶ 'دا (UTC) آتدی. ۱۹۶۰-جی ایل‌لرین باشیندا خوصوصی‌له سطحی اریمه کیمیاسی و آتموسفره یئنی‌دن داخیل مؤوضولاریندا اوْلدوغو کیمی اهمیت‌لی تئکنولوژی توسعه‌لار؛ آی سطحینه ائنیش و گئری دؤنوشو مۆمکون ائتمیش‌دیر.

آپوللو اوچوش‌لاری‌نین هامی‌سیندا علمی اؤلچوم آلت‌لری، آی سطحینه یئرلشدیریلدی. اوزون داوام‌لی آلسئپ (ALSEP) (اینگیلیسجه: Apollo lunar surface experiment package - آپوللو آی سطحی تجروبه پاکئتی) ایستانسیالاری آپوللو ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶، و ۱۷ ائنیش ساحه‌لرینه یئرلشدیریلدی. آپوللو ۱۱ اوچوشویلا ائاسئپ (EASEP) (اینگیلیسجه: Early Apollo Scientific Experiments Package- ائرکن آپوللو علمی تجروبه پاکئتی) آدی وئریلن مووققتی ایستانسیا یئرلشدیریلمیش‌دیر. آلسئپ ایستانسیالاریندا ایستی‌لیک آخیش سوندالاری، سیسمومتره‌لر، مانیئتومتره‌لر، و کوپ بوجاق‌لی رئترورئفلئکتؤرلر وار ایدی. بودجه پروبلئم‌لری سببی‌له ۳۰ سپتامبر ۱۹۷۷-جی ایل‌ده دونیایا معلومات اؤتورولمه‌سی کسیلمیش‌دیر.<ref>{{وب ایستینادی
 |وب آدرسی= http://www.nasa.gov/centers/johnson/pdf/83129main_1977.pdf
 |باشلیق= NASA news release 77-47 page ۲۴۲
 |مۆلّیف =
 |تاریخ= ۱۹۷۷-۰۹-۰۱
 |امک=
 |ناشیر=
 |یوخلاما تاریخی=۲۰۰۷-۰۸-۲۹
 |دیل= اینگیلیسجه
}}</ref><ref>{{وب ایستینادی |وب آدرسی= http://www.ast.cam.ac.uk/~ipswich/Miscellaneous/Archived_spaceflight_news.htm |باشلیق= Turns A Deaf Ear To The Moon |مۆلّیف = NASA |تاریخ= ۱۹۷۷ |امک= Charles Radley, John Deans, Simon Harvey, Paul Burt, Michael Haxell, Roy Adams, N Spooner and Wayne Brieske |ناشیر= |یوخلاما تاریخی= ۲۰۰۷-۰۸-۲۹ |دیل= اینگیلیسجه}}</ref>
آی لیزر مسافه اؤلچوم واسیطه‌لری پاسسیو اکیبمیین‌لر (تجهیزات غیرفعال) اوْلدوغو اۆچون هله ایستیفاده ائدیلمکده‌دیر. دونیا اوزرین‌دکی ایستانسیالاردا ایداره اوْلونان اؤلچمه‌لر نتیجه سینده بیر نئچه سانتیمترلیک حسساس‌لیق‌لا آی نووه‌سی‌نین اؤلچولری تعیین اوْلونا.<ref>{{درگی قایناقلاماسی| سون = Dickey | بیرینجی = J. |یاردیمجی یازارلار = et al. | تاریخ = ۱۹۹۴ | باشلیق = Lunar laser ranging: a continuing legacy of the Apollo program | jurnal = Science | جیلد = ۲۶۵ |صفحه‌لر= ۴۸۲–۴۹۰}}</ref>

۱۴ دسامبر ۱۹۷۲-جی ایل‌ده آپوللو ۱۷ اوچوشونون بیر پارچاسی اولاراق آی اوزرینده گئدن اوگئنه سئرنان‌دان (Eugene Cernan) بری باشقا بیر اینسان آی اوزرینده یورومه‌میش‌دیر.
۲۰ یول ۱۹۶۹دا ایلک آی اوزرینه ائنیش اسناسیندا نئیل آرمسترونق طرفین‌دن فوتوشکیلی چکیلن آستروناوت بوزز آلدرین.

۱۹۶۰-جی ایل‌لرین اورتاسین‌دان ۱۹۷۰-جی ایل‌لرین اورتاسینا قدر آی اوزونه چاتان تخمیناً ۶۵ فرق‌لی اوچوش وظیفه‌سی ائدیلمیش‌دیر. بون‌لارین سوْنونجوسو، ۱۹۷۶-جی ایل‌دکی لونا ۲۴دور. بون‌لاری یالنیز ۱۸-ی ایداره‌لی اولاراق آی سطحینه ائنمیش، دوققوزو گئری‌یه دؤنه‌رک آی داشی نومونه‌لری گتیرمیش‌دیر. داها سوْنرا ایسه سووئت‌لر بیرلیگی، وئنئرا و کوسموس ایستانسیالارینا ماراغینی چئویررکن آبش، مارس و سوْنراسی ایله ماراقلانماغا باشلادی.

=== یاخین دؤور، ۱۹۸۰ سوْنراسی ===
خوصوصی‌له ۱۹۹۰-جی ایل‌لردن اعتبارن آی‌ا ایستیقامت‌لی ماراق تکرار جانلاندی و لاییحه‌لر آرتدی.

۱۹۹۰-جی ایلده یاپونیا هیتئن (Hiten) کوسموس واسیطه‌سینی آی اوربیتینه اوتورداراق بونو باجاران اۆچونجو اؤلکه اوْلدو. کوسمیک هاگورمو (Hagormo) آدلی کیچیک بیر سوندا اوربیتده بوراخدی اما وئریجی‌نین قضا ائتمه‌سی سببی‌له اوچوش وظیفه‌سین‌دن علمی اولاراق داها چوخ یارارلانیلامادی.

==== آبش پروژه‌لری ====
۱۹۹۴-جو ایلده کلئمئنتینئ (Clementine) اوچوش وظیفه‌سینی گؤندرن [[آمریکا بیرلش‌میش شیتات‌لاری|آبش]] تکرار آی ایله ماراقلانماغا باشلادی. بۇ وظیفه ایله بیرلیک‌ده آیین ایلک قلوبال توپوگرافیک خریطه‌سی و آی سطحی‌نین ایلک مولتی‌اسپئکترال ویزوال‌لار الده ائدیلدی. بونو ۱۹۹۸-جی ایل‌دکی لونار پروسپئکتور (Lunar Prospector) اوچوش وظیفه‌سی ایزله‌دی. لونار پروسپئکتور 'دا اوْلان نئیترون ایسپئکترومتره‌سی آی قوطب‌لرین‌دن هیدروژئن نیسبتی‌نین نیسبی‌لیک یوکسک‌لیگینی گؤستردی. بونون سببی اولاراق داوام‌لی اولاراق کؤلگه آلتیندا قالان کراتئرلردکی رئگولیتین اوست بیر نئچه آشناسینی سو بوزو وار اولا بیله‌جه‌ای دوشونولدو.

۱۴ ژانویه ۲۰۰۴-جو ایل‌ده آبش باش‌چی‌سی جورج دابئل‌یو. بوش (George W. Bush) ۲۰۲۰-جی ایل‌دن اعتبارن آی‌ا اینسان‌لی اوچوش‌لارین ائدیلمه‌سینی نظرده توتان بیر پلان ائدیلمه‌سینی ایسته‌دی.<ref>{{وب ایستینادی |وب آدرسی= http://www.nasa.gov/missions/solarsystem/bush_vision.html |باشلیق= President Bush Offers New Vision For NASA |مۆلّیف = NASA |تاریخ= ۲۰۰۴-۱۲-۱۴ |امک= |ناشیر= |یوخلاما تاریخی= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ |دیل=}}</ref>
ناسا-نین آی آختاریش‌لاری (Lunar Quest) دامی آلتیندا ییغدیغی، آی اوربیتینده (مثلاً، یون ۲۰۰۹دا آتیلان LRC, Lunar Reconnaissance Orbiter) و سطحینده (مثلاً، آیین داوام‌لی قاران‌لیق گونئی قوطبونده سو بوزو وارلیغینی آختاریشی مقصد قویان LCROSS) موختلیف پروقرام‌لاری واردیر.<ref>{{وب ایستینادی |وب آدرسی= http://www.nasa.gov/mission_pages/lunarquest/main/index.html |باشلیق= Lunar Quest |مۆلّیف = NASA |تاریخ= |امک= |ناشیر= |یوخلاما تاریخی= ۲۰۱۰-۲۱-۱۲ |دیل=}}</ref> ناسا، آی قوطب‌لرین‌دن بیرینده قالیجی بیر اساسی قورولوشونو دا پلانلاماقدادیر.<ref>{{وب ایستینادی |وب آدرسی= http://www.nasa.gov/home/hqnews/2006/dec/HQ_06361_ESMD_Lunar_Architecture.html |باشلیق= NASA Unveils Global Exploration Strategy and Lunar Architecture |مۆلّیف = NASA |تاریخ= ۲۰۰۶-۱۲-۰۴ |امک= |ناشیر= |یوخلاما تاریخی= ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ |دیل= اینگیلیسجه}}</ref>

==== آوروپا پروژه‌لری ====
[[آوروپا]] کوسموس واسیطه‌سی سمارت ۱ (Smart ۱) ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۳-جو ایلده آتیلدی و ۱۵ نووامبر ۲۰۰۴-جو ایل‌ده ۳ سپتامبر ۲۰۰۶-یا قدر آی اوربیتینده قالدی.

==== یاپونییا پروژه‌لری ====
Japan Aerospace Exploration Agency ([[یاپونییا|یاپون]] کوسموس آراشدیرما آگئنت‌لیگی) ۱۴ سپتامبر ۲۰۰۷ده High Definition کامئرا و ایکی کیچیک پئیک ایله تجهیز ائدیلمیش اوْلان سئلئنئ (SELENE) آدلی کوسموس واسیطه‌سینی آتدی. اوچوشون بیر ایل داوام ائتمه‌سی گؤزلنیلیر.<ref>[http://en.epochtimes.com/news/۷-۱۰-۱/۶۰۲۹۱.html Japan Embarks on the Largest Moon Mission Since Apollo]</ref>

==== چین پروژه‌لری ====
[[چین|چین خالق جومهوریتی]] آی آراشدیرمالاری اۆچون ایستک‌لی اوْلدوق‌لاری‌نی Chang پروقرامینی باشلاداراق گؤستردی. ایلک کوسموس واسیطه‌سی Chang-۱ ۲۴ اوْکتوبر ۲۰۰۷-جی ایلده آتیلدی.<ref>{{Cite web | url = http://news3.xinhuanet.com/tech/۲۰۰۷-۰۷/۰۷/content_6340313.htm | title = “嫦娥一号”发射时间确定 但未到公布时机 | accessdate = ۱۲ Temmuz ۲۰۰۷ | publisher = XINHUA Online | date = ۷ Temmuz 2007 }}{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

==== هیندوستان پروژه‌لری ====
[[هیندوستان]]، فئوریه ۲۰۰۸-جی ایل‌ده چاندرایان I (Chandrayaan I) و بونو ایزله‌ین ائده‌جک اوْلان ۲۰۱۰ یا دا ۲۰۱۱-جی ایل‌ده چاندرایان II (Chandrayaan II) ایله ده‌ایشیک اینسان‌سیز اوچوش ائتمه نییه‌ت‌ینده‌دیر. بۇ ایکینجی اوچوش‌دا روبوتیک بیر آی واسیطه‌سی‌ده پلانلاشدیریلیر. هیندوستان عئینی زاماندا ۲۰۳۰-جی ایل‌ده آی‌ا اینسان‌لی بیر اوچوش ائتمک ایسته‌دیگینی‌ده ایفاده ائتمیش‌دیر<ref>{{Cite web | url = http://www.hindu.com/thehindu/holnus/008200609212240.htm | title = Kalam visualises establishing space industry | accessdate = ۲۰۰۷-۰۸-۲۸ | publisher = The Hindu | date = ۲۰۰۶-۰۹-۲۱ | archivedate = 2008-06-11 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080611132255/http://www.hindu.com/thehindu/holnus/008200609212240.htm }}</ref>

==== روسیه پروژه‌لری ====
[[روسیه]] دا دوندورولموش اوْلان لونا-گلوب (Luna-Glob) لاییحه‌سینه تکرار باشلاماغی و ۲۰۱۲ 'ده آی سطحینه ائنیش ائتمه‌ای دوشونمکده‌دیر.<ref>{{Cite web | url = http://www.aviationnow.com/avnow/news/channel_awst_story.jsp?id=news/aw060506p2.xml | title = Russia Plans Ambitious Robotic Lunar Mission | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Aviation Week | date = ۲۰۰۶-۰۶-۰۴ | ایلک = C. | سون = Covault | archivedate = 2006-10-24 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20061024024515/http://www.aviationnow.com/avnow/news/channel_awst_story.jsp?id=news%2Faw060506p2.xml }}</ref>

==== اوزل چالیشمالار ====
۱۳ سپتامبر ۲۰۰۷-جی ایلده اعلان Google Lunar X Prize (قوقئل آی X موکافاتی) خوصوصی سئکتور طرفین‌دن مالیه‌یه ائدیلن آی آراشدیرمالارینی آرتیرماغی مقصد قویماقدادیر. X موکافاتی وقفی، آی اوزرینه روبوتیک بیر آی واسیطه‌سی گؤندره اوْلان و دیگر بعضی معیارلارا اویغون گله‌جک اوْلان هر هانسی بیر آداما ۲۰ میلیون دول‌لار تکلیف ائدیر.

==== آی اینن کوسموس آلت‌لری ====
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="2" style="margin: 1em 1em 1em ۰; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
|- bgcolor="#efefef"
! کوسموس واسیطه‌سی‌نین آدی
! فیرلاتیلیش تاریخی
! معلومات
|----
| Luna ۲
| ۱۲ سپتامبر ۱۹۵۹
| آی سطحینه ائنیش ائدن ایلک واسیطه. (چارپاراق ائنه‌بیلمیشدیر)
|-
| Ranger ۷
| ۲۸ جولای ۱۹۶۴
| آی‌دان گؤرونوش آلان ایلک واسیطه.
|----
| Ranger ۸
| ۱۷ فئوریه ۱۹۶۵
| آی‌دان گؤرونوش آلدی
|-
| Ranger ۹
| ۲۱ مارس ۱۹۶۵
| آی سطحی‌نین داغ‌لیق بؤلگه‌لری گؤستریلدی.
|----
| Luna ۹
| ۳۱ ژانویه ۱۹۶۶
| آی‌ا یومشاق ائنیش ائدن ایلک واسیطه، گؤرونوش‌لر آلدی.
|-
| Surveyor ۱
| ۳۰ مای ۱۹۶۶
| آی‌ا یومشاق ائنیش ائدن ایلک آبش واسیطه‌سی، گؤرونوش‌لر آلدی.
|----
| Luna ۱۳
| ۲۱ دسامبر ۱۹۶۶
| آی تورپاغینین سرت‌لیگی‌نین آراشدیریلماسی.
|-
| Surveyor ۳
| ۱۷ آوریل ۱۹۶۷
| آی سطحینده ایلک دفعه چوخور قازیلدی.
|----
| Surveyor ۵
| ۸ سپتامبر ۱۹۶۷
| آی دنیزلری‌نین تورپاغی ایلک دفعه آراشدیریلدی.
|-
| Surveyor ۶
| ۷ نووامبر ۱۹۶۷
| آی دنیزلری‌نین تورپاغی ایلک دفعه آراشدیریلدی.
|----
| Surveyor ۷
| ۷ ژانویه ۱۹۶۸
| آی‌داکی داغ‌لیق بؤلگه‌لره یومشاق ائنیش ائدن ایلک واسیطه
|-
| Apollo ۱۱
| ۱۶ جولای ۱۹۶۹
| آی‌ا اینسان‌لی ایلک ائنیش (سس‌سیزلیک دنیزینه ائنیلدی)
|----
| Apollo ۱۲
| ۱۴ نووامبر ۱۹۶۹
| اینسان‌سیز بیر کوسموس واسطه‌سی‌نین (Surveyor ۳) یاخینینا اینسان‌لی ایلک ائنیش
|-
| Luna ۱۶
| ۱۲ سپتامبر ۱۹۷۰
| آی‌دان توْرپاق نومونه‌لری گتیرن ایلک واسیطه
|----
| Luna ۱۷
| ۱۰ نووامبر ۱۹۷۰
| آیا بیر نقلیات واسیطه‌سی (Lunahod ۱) ائندیرن اینسان‌سیز ایلک واسیطه
|-
| Apollo ۱۴
| ۳۱ Ocak ۱۹۷۱
| آی‌دا داغ‌لیق بؤلگه‌یه (Fra Mauro) اینسان‌لی ایلک ائنیش
|----
| Apollo ۱۵
| ۲۶ جولای ۱۹۷۱
| آی سطحینده نقلیات واسیطه‌سی ایلک دفعه ایستیفاده ائدیلمه‌سی
|-
| Luna ۲۰
| ۱۴ فئوریه ۱۹۷۲
| آی‌ین داغ‌لیق بؤلگه‌لرین‌دن توْرپاق نومونه‌لری آلیندی
|----
| Apollo ۱۶
| ۱۶ آوریل ۱۹۷۲
| آی‌ین داغ‌لیق بؤلگه‌لرینده ایلک دفعه نقلیات واسیطه‌سی ایستیفاده ائدیلمه‌سی
|-
| Apollo ۱۷
| ۷ دسامبر ۱۹۷۲
| آیین داغ‌لیق بؤلگه‌لرینده ایلک دفعه نقلیات واسیتسیس ایستیفاده ائدیلمه‌سی
|----
| Luna ۲۱
| ۸ ژانویه ۱۹۷۳
| لونا ۲۰ ایله عئینی وظیفه
|-
| Luna ۲۴
| ۹ آوقوست ۱۹۷۶
| لونا ۲۰ ایله عئینی وظیفه
|}

== اینسان درکی ==
[[File:Hevelius Map of the Moon 1647.jpg|thumb|left|ژوهاننئس هئوئلیوسون آی خریطه‌سی]]
[[File:Moon and red blue haze.jpg||thumb|left|آی وئنوس قوشاغینا قارشی]]
آی بیر چوخ سوننت و ادبییات اثرینه مؤوضوع اوْلموش و سای‌سیز باشقالارینا دا ایلهام قایناغی اوْلموش‌دور. ویزوال سوننت‌لر، صحنه سوننت‌لری، شعر، یازین و موسیقی اۆچون بیر موتیو مئیدانا گتیرر. ایرلاندیادا Knowthدا اوْلان ۵٫۰۰۰ ایللیک قایا اوزرینده قازی‌لی اوْلان و آی‌ی تصویر ائتدیگی دوشونولن اثر کشف ائدیلن ان کؤهنه اثردیر.<ref name=spacetoday>{{Cite web | url = http://www.spacetoday.org/SolSys/Earth/OldStarCharts.html | title= Carved and Drawn Prehistoric Maps of the Cosmos | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher= Space Today Online | date= ۲۰۰۶}}</ref> غرب سیویلیزاسیاسیندا (تمدونونده) آی حاقّیندا علمی شرح گتیرن ایلک آدام یونان فیلوسوف آناخاگوراس اوْلموش‌دور. آناخاگوراس گونش و آی‌ین نهنگ قلوبال قایالار اوْلدوغونو و آی‌ین گونش‌ین ایشیغینی عکس ائتدیردیگینی قارشییا قویموش‌دور. سما حاقیندا تانری‌تانیماز فیکیرلری حبس اوْلونماسینا و سورگونه گؤندریلمه‌سینه سبب اوْلموش‌دور.<ref name="Anaxagoras of Clazomenae">{{Cite web | url = http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Anaxagoras.html | title= Anaxagoras of Clazomenae | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ |یاردیمجی یازارلار = Robertسون، E.F. | publisher= University of St Andrews | date= Şubat ۱۹۹۹ | ایلک = J.J. | سون = O'Connor}}</ref>

ارسطونون کایینات تعریفینده آی ده‌ایشن ائلئمئنت‌لر (توْرپاق، سو، هاوا و آتش) ساحه‌سی ایله ائفیره اؤلوم‌سوز اوْلدوزلاری آراسین‌داکی سرحدی مئیدانا گتیرر. بۇ آیری-سئچکی‌لیک عصرلر بویونجا فیزیکانین بیر پارچاسینی مئیدانا گتیرمیش‌دیر.<ref name="Anaxagoras of Clazomenae" />

اورتا چاغا گلیندیگینده، تئلئسکوپون کشفین‌دن اول بیر چوخ آدام آی‌ین بیر کوره اوْلدوغونو قبول ائتدی آنجاق «تامامیله هامار» اوْلدوغونا اینانیلیردی.<ref name="The Moon">{{Cite web | url = http://galileo.rice.edu/sci/observations/moon.html | title = The Moon | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher = Galileo Project | date = ۱۹۹۵ | ایلک = A. | سون = Van Helden | archive-date = 2004-06-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20040623085326/http://galileo.rice.edu/sci/observations/Moon.html | url-status = dead }}</ref> ۱۶۰۹دا، گالیلئو گالیله (Galileo Galilei)، سیدئروس نانسیوس (iderus Nuncius) آدلی کیتابیندا آی‌ین ایلک تئلئسکوپیک شکیل‌لرینی نوماییش ائتدی و آی سطحی‌نین هامار اولمادیغینی، داغ‌لار و کراتئرلردن مئیدانا گلدیگینی یازدی. داها سوْنرا ۱۷. عصرده گیوواننی باتتیستا ریکسیولی (Giovanni Battista Riccioli) و فرانسئسکو ماریا گریمالدی (Francesco Maria Grimaldi) آی‌ین بیر خریطه‌سینی چکه‌رک بیر چوخ کراتئره ایندیکی واخت‌دا بیلینن آدلارینی وئردی.

خریطه‌لرده آی سطحی‌نین قاران‌لیق حیسه‌لری ماریا (maria) یا دا دنیزلر و آچیق حیسه‌لری تئررا (errae) یا دا قیطعه‌لر اولاراق ایفاده ائدیلمیش‌دیر.

آی اوزرینده بیتکی اؤرتوگونون وارلیغی و حیات اولا بیله‌جه‌ای دوشونجه‌سی ۱۹. عصرین اول‌لرینه قدر اهمیت‌لی عالیم‌لر طرفین‌دن بئله نظره آلینمیش‌دیر. پارلاق یوکسک بؤلگه‌لر ایله توند دنیزلر آراسین‌داکی کونتراست ده‌ایشیک مدنیّت‌لر طرفینده آی‌داکی آدام، دووشان، بوففالو و بونون کیمی موختلیف مودئل‌لمه‌لره گتیریب چیخارمیش‌دیر.

۱۸۳۵ده بؤیوک آی آلداتماجاسی بیر چوخ اینسانی آی اوزرینده ائگزوتیک حئیوان‌لارین یاشادیغینا ایناندیرمیش‌دیر.<ref name="The Moon" /> دئمک اولار کی عئینی زامان‌لاردا (۱۸۳۴–۱۸۳۶ آراسیندا ویلیهئلم بییر (Wilhelm Beer) و ژوهانن هئینریجه مادلئر(Johann Heinrich Mädler) دؤرد جیلدلیک Mappa Selenographica'یی و ۱۸۳۷ده دئر موند (Der Mond) آدلی کیتابی یاییملاماق‌دایدی. بۇ اثرلر آی اوزرینده سو و آتموسفر اولمادیغینی ایفاده ائدیردی.

آیین او بیری اوزو ۱۹۵۹-جو ایل‌ده لونا ۳ کوسموس سونداسی فیرلاتی‌لانا قدر بیلینمیردی. ۱۹۶۰-جی ایل‌لرده لونار اوربیتئر پروقرامی طرفین‌دن خریطه‌سی چیخاریلمیش‌دیر.

== حوقوقی دورومو ==
هر نه قدر ۱۹۵۹-جو ایل‌ده لونا ۲ و بونو ایزله‌ین دیگر ائنیش‌لر بیر چوخ [[سووئت‌لر بیرلییی|سووئت‌لر بیرلیگی]] بایراغی ایله [[آبش]] بایراغی آی اوزونه سیموولیک اولاراق دیکیلمیشسه ده ایندیکی واخت‌دا آی سطجینده هئچ بیر خالق حاق اددیعا ائتمه‌مک‌ده‌دیر. [[روسیا]] و آبش آی‌ی میلتلرآراسی سولار ایله عئینی ایستاتوسا قویان (res communis) خاریجی کوسموس موقاویله‌سی‌نین طرف‌لری‌نین. بۇ موقاویله عئینی زامان‌دا آی‌ین یالنیز صولح مقصدلر اۆچون ایستیفاده ائتمه‌سی امر ائدر و حربی اساس‌لار ایله کوتلوی قیرغین سیلاح‌لارینی قاداغان ائدر.<ref>{{Cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/SpaceLaw/index.html | title= International Space Law | accessdate = ۲۰۰۷-۰۴-۱۲ | publisher= United Nations Office for Outer Space Affairs | date= ۲۰۰۶}}</ref>

آی قایناق‌لاری‌نین هر هانسی بیر اؤلکه طرفین‌دن تک باشینا ایستیفاده محدودلاش‌دیران ایکینجی بیر راضیلاشما اولاراق آی موقاویله‌سی تکلیف اما کوسموس سفرینه چیخا بیلن اؤلکه‌لردن هئچ بیری بۇ موقاویلنی ایمضالامامیشتیر. موختلیف کس‌لر آی اوزرینده تامامیله یا دا قیسمن حاق ایدیعا ائتسه ده بون‌لار نظره آلینمامیش‌دیر.<ref>[http://www.theregister.co.uk/۲۰۰۶/۱۲/۰۸/nasa_real_estate/ theregister.co.uk]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} "NASA crushes lunar real estate industry"</ref>

== قایناقلار ==
{{قایناق}}
{{مین مقاله}}
{{Authority control}}

[[بؤلمه:الیفبا اساسیندا سئچیلمیش مقاله‌لر]]
[[بؤلمه:ویدئو کلیپلری اولان مقاله‌لر]]
[[بؤلمه:Astronomical objects known since antiquity]]
[[بؤلمه:آی]]
[[بؤلمه:Moons]]
[[بؤلمه:Planetary-mass satellites]]
[[بؤلمه:Planetary satellite systems]]