ایران اوچون قایناغا باخین

{{coord|32|N|53|E|dim:1000km_type:country_region:IR|format=dms|display=title}}
{{Infobox country
| conventional_long_name = Islamic Republic of Iran
| common_name            = Iran
| native_name            = {{Nobold|{{native name|fa|جمهوری اسلامی ایران|italics=off}}}}{{سخ}}<small>{{Transl|fa|Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān}}</small>
| image_flag             = Flag of Iran.svg
| image_coat             = Emblem of Iran.svg
| symbol_type            = Emblem
<!--maps-->| national_motto         = {{سخ}}{{Lang|fa|استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی}}{{سخ}}{{Small|{{transl|fa|Esteqlāl, Āzādi, Jomhuri-ye Eslāmi}}}}
| national_anthem        = {{Lang|fa|سرود ملی جمهوری اسلامی ایران}}{{سخ}}{{Nowrap|{{transl|fa|Sorud-e Melli-ye Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān}}}}{{سخ}}{{Nowrap|({{Lang|en|"[[ایران ایسلام جومهوریّتی‌نین میلی مارشی]]"}})}}{{سخ}}
<div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:Sorud-e Mellí-e Yomhurí-e Eslamí-e Irán (instrumental).oga]]</div>
| image_map              = Iran (orthographic projection).svg
| capital                = [[تهران]]
| coordinates            = {{Coord|35|41|N|51|25|E|type:city}}
| largest_city           = [[تهران]]
| official_languages     = [[فارس دیلی]]
| regional_languages     = {{Collapsible list
| titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal;font-size:100%;
| title = List of languages | 45%—۵۳٪ [[فارس دیلی]] | ۱۸٪—۲۷٪ [[تورکجه]] و دیگر [[تورک دیللری]] {{Midsize|(incl. [[قاشقای تورکجه‌سی]]، [[تورکمن تورکجه‌سی]])<ref>[http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf Federation of American Scientists]:...Population: 70.5 million (2007 est.)Persians, who constitute 51% of Iran’s population, dominate the central government of Iran.Roughly one out of every four Iranians is Azeri, making it Iran’s largest ethnic minority at over 18 million (some Azeris put the number higher). The
Turkic-speaking Azeri community is predominantly Shiite and resides mainly in northwest Iran along the border with Azerbaijan (whose inhabitants are more secular than their Azeri cousins in Iran) and in Tehran. Although they have grievances with
the current regime in Tehran, most Azeris say they are not treated as second-class citizens and are more integrated into Iranian society, business, and politics (the Supreme Leader is an ethnic Azeri) than other minorities. Predominantly Sunni Muslim, the Kurds reside mainly in the northwest part of the country (so-called Iranian Kurdistan) and comprise around 7% of Iran’s
population. There are roughly 4 million Kurds living in Iran, compared to 12 million in Turkey and 6 million in Iraq. Unlike Iran’s other minorities, many of its Kurds harbor separatist tendencies. Along the Iranian-Iraqi border in southwest Iran is a population of some three million Arabs, predominantly Shiite. Arabs, whose presence in Iran stretches back
12 centuries, co-mingle freely with the local populations of Turks and Persians. Iran has roughly 1.4 million Baluchis, comprising 2% of its population. Predominantly Sunni, they reside in the Iranian section of an area known as Baluchistan, a region divided between Pakistan and Iran.</ref><ref name="britannicalanguages">{{cite web |title=Iran - Languages |url=https://www.britannica.com/place/Iran/Languages |website=Encyclopedia Britannica |access-date=9 January 2020 |language=en}}</ref>}} | 9%—۱۰٪ [[کورد دیللری]] | ۷٪ [[گیلک دیلی]] و [[مازندران دیلی]] | ۶٪ [[لور دیلی]] | ۲٪ [[بلوچ دیلی]] | ۲٪ [[عرب دیلی]] | ۱٪—۲٪ دیگر دیللر<ref name="CIA"/> {{Midsize|(incl. [[ارمنی دیلی]]، [[آشور دیلی]]، [[گورجو دیلی]]، [[لک دیلی]]، [[سیمنان دیللری]]، [[تالیش دیلی]]، [[تات دیلی (ایران)]])}}}}
| ethnic_groups          = {{Collapsible list
| titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal;font-size:100%;
| title = List of ethnicities | 45%—۵۱٪ [[فارسلار]] | ۱۸٪—۲۵٪ [[ایران آذربایجان‌لی‌لاری]] | ۹٪—۱۰٪ [[ایران کوردلری]] | ۷٪ [[گیلک‌لر]] و [[مازندران‌لی‌لار]] | ۶٪ [[لورلار]] {{Midsize|(incl. [[بختیاری‌لر]])}} | ۲٪ [[ایران تورکمن‌لری]] و [[ایران تورک‌لری|دیگر تورک خالقلاری]] | ۲٪ [[ایران بلوچلاری]] | ۲٪ [[ایران عرب‌لری]] | ۱٪—۲٪ دیگر خالقلار<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/iran/ir_appen.html#table3 Library of Congress - A Country Study: Iran] Table 3. Ethnic and Linguistic Groups, 1986 (exclusive of refugees)</ref><ref>[http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL34021.pdf Federation of American Scientists]:...Population: 70.5 million (2007 est.)Persians, who constitute 51% of Iran’s population, dominate the central government of Iran.Roughly one out of every four Iranians is Azeri, making it Iran’s largest ethnic minority at over 18 million (some Azeris put the number higher). The
Turkic-speaking Azeri community is predominantly Shiite and resides mainly in northwest Iran along the border with Azerbaijan (whose inhabitants are more secular than their Azeri cousins in Iran) and in Tehran. Although they have grievances with
the current regime in Tehran, most Azeris say they are not treated as second-class citizens and are more integrated into Iranian society, business, and politics (the Supreme Leader is an ethnic Azeri) than other minorities. Predominantly Sunni Muslim, the Kurds reside mainly in the northwest part of the country (so-called Iranian Kurdistan) and comprise around 7% of Iran’s
population. There are roughly 4 million Kurds living in Iran, compared to 12 million in Turkey and 6 million in Iraq. Unlike Iran’s other minorities, many of its Kurds harbor separatist tendencies. Along the Iranian-Iraqi border in southwest Iran is a population of some three million Arabs, predominantly Shiite. Arabs, whose presence in Iran stretches back
12 centuries, co-mingle freely with the local populations of Turks and Persians. Iran has roughly 1.4 million Baluchis, comprising 2% of its population. Predominantly Sunni, they reside in the Iranian section of an area known as Baluchistan, a region divided between Pakistan and Iran.</ref><ref name="CIA"/>}}
| religion               = See [[Religion in Iran]]
| demonym                = {{Plainlist|
* Iranian}}
| government_type        = [[Unitary state|Unitary]] [[دینی حاکیمیّت]] [[Presidential system|presidential]] [[ایسلام جومهوریتی]]
| leader_title1          = [[Supreme Leader of Iran|Supreme Leader]]
| leader_name1           = {{Nowrap|[[علی خامنه‌ای]]}}
| leader_title2          = [[ایران ریس‌جومهورو]]
| leader_name2           = [[ مسعود پزشکیان]]
| leader_title3          = [[Vice President of Iran|Vice President]]
| leader_name3           = [[Mohammad Mokhber]]
| leader_title4          = [[List of Speakers of the Parliament of Iran|Parliament Speaker]]
| leader_name4           = [[محمد باقر قالیباف]]
| leader_title5          = [[Chief Justice of Iran|Chief Justice]]
| leader_name5           = [[غلامحسین محسنی اژه‌ای]]
| lower_house            = 
| legislature            = [[ایسلامی شورا مجلیسی]]
| sovereignty_type       = [[History of Iran|Establishment history]]
| established_event1     = [[ماد ایمپراتورلوغو]]
| established_date1      = {{Circa}} 678 BC
| established_event2     = [[هخامنشیلر دؤولتی]]
| established_date2      = 550 BC
| established_event3     = [[اشکانیلر]]
| established_date3      = 247 BC
| established_event4     = [[ساسانیلر]]
| established_date4      = 224 AD<ref name="Sarkhosh">{{Citation|author1=Sarkhosh Curtis, Vesta |author2=Stewart, Sarah |date=2005 |title=Birth of the Persian Empire: The Idea of Iran |url=https://books.google.com/books?id=a0IF9IdkdYEC |publisher=I.B. Tauris |location=London |page=108 |quote=Similarly the collapse of Sassanian Eranshahr in AD 650 did not end Iranians' national idea. The name 'Iran' disappeared from official records of the Saffarids, Samanids, Buyids, Saljuqs and their successor. But one unofficially used the name Iran, Eranshahr, and similar national designations, particularly Mamalek-e Iran or 'Iranian lands', which exactly translated the old Avestan term Ariyanam Daihunam. On the other hand, when the Safavids (not Reza Shah, as is popularly assumed) revived a national state officially known as Iran, bureaucratic usage in the Ottoman empire and even Iran itself could still refer to it by other descriptive and traditional appellations.|isbn=978-1-84511-062-8}}</ref>
| established_event5     = [[آل بویه سولاله‌سی]]
| established_date5      = ۹۳۴
| established_event6     = [[صفوی ایمپیراتورلوغو]]
| established_date6      = 1501<ref name="Andrew J. Newman 2006"/>
| established_event7     = [[افشار خاندانی]]
| established_date7      = ۱۷۳۶
| established_event8     = [[زندیه]]
| established_date8      = ۱۷۵۱
| established_event9     = [[قاجار ایمپیراتورلوغو]]
| established_date9      = ۱۷۹۶
| established_event10    = [[پهلوی حؤکومتی]]
| established_date10     = ۱۵ دسامبر ۱۹۲۵
| established_event11    = [[ایران ایسلام اینقیلابی]]
| established_date11     = ۱۱ فوریه ۱۹۷۹
| established_event12    = [[Constitution of the Islamic Republic of Iran|Current constitution]]
| established_date12     = ۳ دسامبر ۱۹۷۹
| established_event13    = [[1989 Iranian constitutional referendum|Latest amendment]]
| established_date13     = ۲۸ ژوئیه ۱۹۸۹
| area_km2               = ۱٬۶۴۸٬۱۹۵
| area_rank              = 17th
| area_sq_mi             = ۶۳۶٬۳۷۲<!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and Numbers]]-->
| percent_water          = 1.63 (as of 2015)<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 October 2020|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) |url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#}}</ref>
| population_estimate    = {{IncreaseNeutral}} 83,183,741<ref name="amar.org.ir">{{cite web |url= https://www.amar.org.ir/دادهها-و-اطلاعات-آماری |title= داده‌ها و اطلاعات آماری |website= www.amar.org.ir |access-date= 13 September 2017 |archive-url= https://web.archive.org/web/20180314233022/https://www.amar.org.ir/%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C |archive-date= 14 March 2018 |url-status= dead}}</ref>
| population_estimate_year = ۲۰۱۹
| population_estimate_rank = 17th
| population_density_km2 = ۴۸
| population_density_sq_mi = ۱۲۴<!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and Numbers]]-->
| population_density_rank = 162nd<!--Wiki source[?]-->
| GDP_PPP                = {{آرتیش}} $1.246,26 trillion<ref name="IMFWEOIR">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/October/weo-report?c=512,914,612,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2018&ey=2020&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=subject&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, October 2021 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=4 October 2021}}</ref>
| GDP_PPP_year           = ۲۰۲۲
| GDP_PPP_rank           = 23th
| GDP_PPP_per_capita     = {{آرتیش}} $14,520<ref name="IMFWEOIR"/>
| GDP_PPP_per_capita_rank = 66th
| GDP_nominal            = {{آرتیش}} $1.136,68 trillion<ref name="IMFWEOIR"/>
| GDP_nominal_year       = ۲۰۲۲
| GDP_nominal_rank       = 17st
| GDP_nominal_per_capita = {{آرتیش}} $13,240<ref name="IMFWEOIR"/>
| GDP_nominal_per_capita_rank = 78th
| Gini                   = ۴۲٫۰<!--number only-->
| Gini_year              = ۲۰۱۸
| Gini_change            = increase<!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref               = <ref name="Data.worldbank.org">{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/si.pov.gini |title=GINI index (World Bank estimate) |newspaper=Data.worldbank.org |access-date=10 July 2021|url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150209003326/https://data.worldbank.org/indicator/si.pov.gini |archive-date=9 February 2015}}</ref>
| Gini_rank              = 
| HDI                    = ۰٫۷۸۳<!--number only-->
| HDI_year               = ۲۰۱۹<!--Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = decrease<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="UNHDR">{{cite book|title=Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene|date=15 December 2020|publisher=United Nations Development Programme|isbn=978-92-1-126442-5|pages=343–346|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|access-date=16 December 2020}}</ref>
| HDI_rank               = 70th
| currency               = [[ایران ریالی]] ({{wikt-lang|fa|ریال}})
| currency_code          = IRR
| time_zone              = [[ایرانین رسمی ساعاتی]]
| utc_offset             = +۳:۳۰
| utc_offset_DST         = +۴:۳۰
| time_zone_DST          = IRDT
| date_format            = <span dir="rtl">yyyy/mm/dd</span> ([[هیجری-شمسی تقویمی]])
| drives_on              = right
| calling_code           = [[Telephone numbers in Iran|+98]]
| iso3166code            = IR
| cctld                  = {{Unbulleted list|[[.ir]] |[[.ir]]}}
| englishmotto           = ("Independence, freedom, the Islamic Republic"){{سخ}}{{Small|(''[[de facto]]'')}}<ref name="Temperman2010">{{cite book |author=Jeroen Temperman | title=State-Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance | url=https://books.google.com/books?id=Khag6tbsIn4C&pg=PA87 | year=2010 | publisher=Brill | isbn=978-90-04-18148-9| pages=87–
| quote=The official motto of Iran is ''[[Takbir]]'' ('God is the Greatest' or 'God is Great'). Transliteration ''Allahu Akbar''. As referred to in art. 18 of the constitution of Iran (1979). The ''[[de facto]]'' motto however is: 'Independence, freedom, the Islamic Republic.{{'-}}}}</ref>
| official_religion      = 
| today                  = 
}}
'''ایران''' و یا رسمی آدی ایله '''ایران ایسلام جۇمهۇریَّتی''' ({{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}}) — [[گونئی‌باتی آسیا|باتی‌آسیا]]<nowiki/>دا بیر دؤولت و اؤلکه‌دیر. قوزئی‌دن [[ائرمنیستان]] (۳۵ کیلومتر)، [[آذربایجان جومهوریتی]] (۶۱۱ کیلومتر) و [[تورکمنیستان]]لا (۹۹۲ کیلومتر)، دوغودان [[افقانیستان]] (۹۳۶ کیلومتر) و [[پاکیستان]]لا (۹۰۹ کیلومتر)، باتی دان [[عراق]] (۱۴۵۸ کیلومتر) و [[تورکیه]] (۴۹۹ کیلومتر) ایله سینیرداش‌دیر.

قوزئی‌دن [[خزر دنیزی]] ایله، گونئی‌دن [[فارس کؤرفزی]] و [[عومان دنیزی]] ایله ایحاطه اوْلونموش‌دور.

اراضی‌سی ۳۱ اوستانا بؤلونموشدور. اوستانلارا رهبرلیگی داخیلی ایشلر ناظیری طرفیندن تعیین ائدیلن اوستاندارلار ائدیر. اوستانلار اؤز نؤوبه‌لرینده شهریستانلارا (بؤلگه‌لره) بؤلونورلر. شهریستانلارین ترکیبینه شهرلر و دیگر اراضیلر داخیلدیرلر. شهریستانا رهبرلیک ائدن مأمورلار بعضاً تعیین اوْلونور بعضاً ده سئچیلیرلر. عالی حاکیمیت [[دینی لیدئر]]ه و یا [[ایران ایجرا ائدیجی شوراسی|ایجرا ائدیجی شورایا]] مخصوصدور. قانون‌وئریجی حاکیمیت [[ایران مجلیسی|مجلیس]] مخصوصدور. موعاصیر ایراندا جومهوری (پرزیدنت و پارلامئنتین سئچیلمه‌سی) و تئوکراتیک ایداره فورماسی‌نین جیزگیلرینی تاپماق اولار. [[۱۹۷۹ (میلادی)|۱۹۷۹]]-جو میلادی ایلینده و اوندان سوْنرا قبول اولونموش [[ایران اساس قانونی|اساس قانون]] گؤره حیاتین بوتون طبقه‌لری‌نین اساسیندا ایسلام اصللری دورمالیدیر، بونا گؤره ده اؤلکه‌نی یالنیز دینه عاید اوْلان اینسانلار- [[عولما|عولمالار]] ایداره ائده بیلرلر. [[ایرانین عالی دینی حاکیمی|عالی دینی حاکیم]] (عؤمورلوک سئچیلیر) اؤلکه‌ده غئیری-محدود حاکیمیته مالیکدیر. دینی رهبر داخیلی و خاریجی مسئله‌لر اوزره ان عادیل حاکیم حساب اوْلونور. عالی دینی رهبر همچینین اوردویا رهبر تعیین ائتمه، موحاریبه و یا صولح اعلان ائتمه کیمی صلاحیتلره مالیکدیر.

== تاریخی ==
{{اساس|ایران تاریخی}}
بوگونکو ایران اؤلکه‌سینده، اسکی زامانلاردان تاریخی دؤولتلر و تمدّۆن‌لر قورولموش‌دور، او جومله‌دن [[عیلام|عیلامی‌لر]]، [[ماننا کراللیغی|ماننالیلار]]، [[اورارتو|اورارتولار]] و باشقا تاریخی دؤولتلر و تمدّۆن‌لر کی بوگونکو ایران توپراقلاریندا قورولموشدورلار.

[[File:Gulistan-Treaty.jpg|thumb|left|300px]]

[[File:Achaemenid_Empire_(flat_map).svg|thumb|left|300px]]

=== ایسلام‌دان اؤنجه‌کی دؤور ===
ایران اراضی‌سی‌نی مسکونلاشماسی [[آلت پالئولیت]] دؤورونه عاید دیر. میلاددان ۲۲۰۰ ایل اول‌لرینده ایرانین جنوبی-قربینده ایلک صینیف‌لی جمعیتلر مئیدانا گلمیش، اولجه آیر-آیری شهر دؤولتلری یارانمیش، سوْنرالار [[ائلات]] و [[عیلام]]، و میلاددان ۳ مینیللیک اول دورین یاریسیندا [[لولوبیلر|لولوبیلرین]] (Lullubilər) ائرکن [[قولدارلیق]] دؤولتلری مؤوجود اولموشدور. تقریباً ۲۲۰۰ ایل میلاد دان قاباق، [[کوتیلر]] (Kutilər)، [[عیلام|عیلامیلر]]، [[سومر|سومئر]] (Sumer) و [[آکد ایمپراتورلوغو]]ی (Akkad) مووقتی ضبط ائتمیش [[کاسسیتلر|کاسیلر]] (Kassilər) ایسه میلاددان اَوَل (قاباق) ۱۸-جی _ میلاددان اَوَل (قاباق) ۱۶-جی عصرلرده [[بابیل تمدونو|بابیل]] و [[بین‌النهرین|بین‌النهرینی]] اله کئچیره‌رک میلاددان اول ۸-جی عصرین سوْنونا کیمی بورادا حؤکمرانلیق ائتمیشلر.

میلاددان اَوَل ۲-جی مین ایل‌لیک سونودان ایران اراضیسینه هیند-ایران دیل‌لرینده دانیشان هیند-آوروپا طایفالاری‌نین ایران قروپوندان اوْلان [[آریاچی‌لیک|آریائی]]-[[فارسلار|فارس]] طایفالاری گله‌رک باتی و مرکزی رایونلاردا مسکونلاشدیلار. ایندیکی ایرانین [[خوزیستان]] و [[لوریستان]] اراضی‌سی‌نی ایحاطه ائدن ویلایتلرله یاناشی میلاددان اول ۷-جی عصره قدر ایرانین اساس اکینچیلیک رایونلاریندا صینیفلی جمعیتلر مئیدانا گلمیش‌دیر.

میلاددان اَوَل تقریباً ۶۷۳–۶۷۲-جی ایلده [[آشوریلر|آشوریا]] (آشور) علیه‌اینه باغلانمیش عوصیان نتیجه‌سینده ایران یایلاسی‌نین قوزئی‌باتی‌سیندا [[ماد ایمپراتورلوغو]] دؤولتی یاراندی. میلاددان قاباق ۶۱۶–۶۰۵-جی ایل‌لرده، میدیا بابیلیستانلا ایتیفاقدا [[آشوریلر|آشوریا]]، [[ماننا کراللیغی|ماننا]]، [[اورارتو|اورارتونو]] و ایران یایلاسی‌نین چوْخ حیصه‌سینی ایشغال ائتمیشدیر.

[[ماد|میدیانین]] تابع‌لیگینده اوْلان پارس (پارشیا، پارس، موعاصیر فارس سؤزو بوراداندیر) پادشاهلیغی ایله موحاریبه (میلاددان اول ۵۵۳–۵۵۰) نتیجه‌سینده، حاکیمیّت [[هخامنشلر|اهمه‌نیلر]] (هاخامانیشلر) سولاله‌سی‌نین الینه کئچدی. میلاددان اول ۷-جی عصرین سوْنوندا [[کوروش]] و اونون واریثلری‌نین ایشغال‌لاری نتیجه سینده اهمه‌نیلر دؤولتی‌نین سرحدی [[سند چایی|سیند چاییندان]] [[اژه دنیزی|اژه دنیزین]] و [[کیچیک قافقاز داغلاری|کیچیک قافقاز داغلاریندان]] [[نیل چایی|نیل چایینا]] قدر گئنیشلندی. اهمه‌نیلر دؤولتی [[بیرینجی داریوش|بیرینجی دارانین]] حاکیمیتی دؤورونده (میلاددان اول ۵۲۱–۴۸۵) داها دا گوجلندی. تیجارت یول‌لاری اوزرینده حؤکمرانلیق غرب ایله شرق آراسیندا گئدن موباریزه اهمه‌نیلر دؤولتینی یونانیستانلا اوزون سورن موحاریبه‌لره سؤوق ائتمیشدیر. میلاددان اول ۳۳۰-جو ایلده مقدونیه‌لی [[بؤیوک ایسکندر|ایسگندر]] ایرانی ایشغال ائتدی.

میلاددان اول ۳۱۲-جی ایلده ایران [[سلوکیلر ایمپیراتورلوغو|سئلوکیلر]] (Selevkilər) دؤولتی‌نین ترکیبینه قاتیلدی (ایسگندرین اؤلوموندن سوْنرا موستقیل‌لیک قازانان [[آتورپاتکان|آتروپاتئنا]] دؤولتی یالنیز میلاددان اَوَل ۲-جی عصرین ۲۰-جی ایل‌لری‌نین سونلاریندا سئلئوکی حؤکمداری [[اۆچونجو آنتیوخوس]] حاکیمیتینی تانیمیشدیر). میلاددان سوْنرا ۲-جی عصرین اورتالاریندا ایندیکی ایران و [[تورکمنیستان]] سرحددینده یارانمیش [[اشکانیلر]] پادشاهلیغی میلاددان اول ۲-جی عصرین اورتالاریندا بوتون ایرانی حاکیمیت آلتینا آلمیشدیر. اشکانیلری مغلوب ائدن، آسیلی اوْلان [[فارس اوستانی|فارس]] حؤکمداری [[بیرینجی اردشیر]] [[۲۲۴ (میلادی)|۲۲۴]]-جو ایلده اشکانیلرین آخیرینجی پادشاهی [[بئشینجی اردوان|بئشینجی آرتابانی]] مغلوب ائده‌رک، [[ساسانیلر]] دؤولتی‌نین اساسینی قویموشدور. ساسانیلر ایراندا فئودال موناسیبتلر یارانماغا باشلادی. ساسانیلر ایراندا مؤحکملندیک‌دن سوْنرا [[یمن]]، [[سوریه|سوریا]]، [[فیلیسطین|فلسطین]]، [[میصر]]، [[آتورپاتکان|آتروپاتئنا]]، [[آلبانیا]] ([[قافقاز]])، [[ائرمنیستان]] و [[ایبریا شاهلیغی|ایبئریانی]] اله کئچیردی. ساسانی حؤکمدارلاری هله اهمه‌نیلر دؤورونده یئریدیلن خطی- دؤولت آپاراتیندا و اوردودا فارسلارا اوستونلوک وئریلمه‌سی، اونلارین وئرگیلردن آزاد ائدیلمه‌سی سیاستینی داها دا گوجلندیرمیش، [[زرتوشتی‌لیک|زردوشتلوگو]] دؤولت دینی اعلان ائتمیشلر.

جنوبی-قافقاز (زاقافقازییا) خالقلاری‌نین ساسانی اسارتینه قارشی [[۴۵۰ (میلادی)|۴۵۰]]-[[۴۵۱ (میلادی)|۴۵۱]]، [[۴۵۷ (میلادی)|۴۵۷]]، [[۴۸۱ (میلادی)|۴۸۱]]-[[۴۸۴ (میلادی)|۴۸۴]] ایل‌لرده قودرتلی عوصیانلاری باش وئردی.

[[۵۰۰ (میلادی)|۵۰۰]]-جو میلادی ایللردن سوْنرا [[گؤی تورک خاقانلیغی]] ایرانین سینیرلارینا یاخین اوْلدو، و ایرانین گوجلو قونشوسو اوْلدو. [[گؤی‌تورک خاقانلیغی]] ایله [[بیزانس ایمپیراتورلوغو]] بیربیرلریله بیرلیک عهدی باغلامیش‌دیرلار و [[ساسانیلر|ساسانیلرین]] علیه‌اینه ساواشیردیلار، اونلارین بیرلیگی ساسانیلرین ضعیفلشمه‌سینه سبب اوْلموشدو. یاخلاشیق [[۶۰۰ (میلادی)|۶۰۰-جو میلادی]] ایللردن سوْنرا، [[خزرلر|خزر تورکلری]] قودرته یئتیشیب و [[خزر خاقانلیغی]]<nowiki/>نی قوردولار. خزرلر [[قافقاز|قافقازی]] فتح ائتدیلر و [[آذربایجان]] سینیرلارینا یئتیشیب، بالا بالا آذربایجان و ایران سینیرلارینا داخیل اوْلدولار و ایرانین قوزئی‌ده اوْلان بعضی بؤلگه‌لرین فتح ائتدیلر. ساسانیلر دؤولتینده صینیفی ضیدیتلرین کسکینلشمه‌سی و فئودال سئپاراتیزمی‌نین گوجلنمه‌سی، همچینین خزرلر و بیزانسلا آپاریلمیش اوزون سورن موحاریبه‌لر [[۷. یوز ایل]]<nowiki/>ده عربلرین ایرانی ایشغال ائتمه‌سینی آسانلاشدیردی؛ [[ایسلام]] دینی و [[عرب دیلی]] یاییلماغا باشلادی.

=== ایسلامدان سوْنراکی دؤور ===
[[عربلر]] ایرانی فتح ائدن‌دن سوْنرا، ایران [[اومویلر خیلافتی]] و سوْنراسی دا [[عباسی خلافتی]]<nowiki/>نین اللرینه گئچدی.

ایراندا عرب حؤکمرانلیغی [[۷. یوز ایل|۷. میلادی یوز ایل]]<nowiki/>ین ۸۰-جی ایللرینه کندلی عوصیانلارینا سبب اوْلدو. [[۷۴۷ (میلادی)|۷۴۷]] [[مرو]]ده [[ابو-موسلیم]]ین باشچیلیغی ایله اومویلر خیلافتینه قارشی خالق حرکاتی بوتون ایرانی بورودو. [[عباسی خلافتی|عابباسیلر]] حؤکمرانلیغی دؤورونده [[ماک سومبات]]ین ([[۷۵۵ (میلادی)|۷۵۵]])، [[اوستاد سیس]]ین ([[۷۶۷ (میلادی)|۷۶۷]]) و آذربایجاندا [[بابک خورمدین|بای‌بک‌ین]] باشچیلیغی‌ایله خالق عوصیانلاری باش وئردی. [[شعوبیه|شووبیییه حرکاتی]] (شعوبیه) گئنیش ووسعت آلیردی. بوتون بونلار خیلافتین سوقوتونو سورعتلندیریردی. ۴-جو عصر دن ۶-جی عصره‌قدر ایراندا یالنیز فورمال صورتده خیلافتدن آسیلی اوْلان امیرلیکلر وار ایدی.

[[۹۰۰ (میلادی)|۹۰۰]]-جو ایلده خوراسان و ایرانین شرق حیصه‌سی [[سامانیلر]] دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل اوْلدو ([[۹۹۹ (میلادی)|۹۹۹]]-آ قدر). ایرانین قوزئی‌ینده و غربینده و [[عیراق]]دا، [[آل بویه سولاله‌سی|بووئیهیلر]] دؤولتی ([[۹۳۵ (میلادی)|۹۳۵]]-[[۱۰۵۵ (میلادی)|۱۰۵۵]]) یاراندی، [[آذربایجان]] اراضی‌سینده ایسه ۴-جو عصرین سوْنوندان ۶-جی عصره‌جن [[ساجیلر سولاله‌سی|ساجیلر]]، [[سالاریلر]] و [[رووادیلر]] دؤولتلری یاراندی.

۱۰-جو میلادی عصر ده شهرلرین و ترانزیت تیجارتی‌نین اینکیشافی عرب حؤکمرانلیغینا سوْن قویولماسی [[۱۰. یوز ایل]] ایراندا ایقتیصادی و معنوی یوکسه‌لیشه شرایط یاراتدی. سامانیلر دؤولتی‌نین سوقوتوندان سوْنرا، [[غزنوی‌لر]] ایش اوستونه گلدیلر. غزنویلر ایش اوستونه گلمک‌دن سوْنرا، ایرانین شرقی و مرکزی قیسمتلری، اورتا آسییانین بیر حیصه‌سی و ایندیکی افقانیستان اراضی‌سی، [[غزنوی‌لر]] دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل اوْلدو. [[۱۰۴۰ (میلادی)|۱۰۴۰]]-جی میلادی ایلده [[سلجوق خاندانی|سلجوق (اوغوز) تورکلری]] ایرانی و اونونلا هم‌سرحد اؤلکه‌لری فتح ائده‌رک [[بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغو]]<nowiki/>نو یاراتدیلار. [[۱۲. یوز ایل|۱۲. میلادی یوز ایل]]<nowiki/>ین اَوَللرینده [[بؤیوک سلجوق دؤولتی]]، نئچه کیچیک سولطانلیقلارا پارچالاندی؛ سولطانلیقلار ایچریسینده آتابیلرین حاکیمیتی یاراندی.

مرکزی [[الموت قالاسی]] اوْلان [[ایسمایلیلر]] دؤولتی ([[۱۰۹۰ (میلادی)|۱۰۹۰]]-[[۱۲۵۶ (میلادی)|۱۲۵۶]])، هابئله [[ائلدنیزلر (آذربایجان آتابیگ‌لری)|ائلدگزلر]] دؤولتی ([[۱۱۳۶ (میلادی)|۱۱۳۶]]-[[۱۲۲۵ (میلادی)|۱۲۲۵]]) ایرانین خئیلی حیصه‌سینی اله کئچیرمیشدیر. بو آرادا بیر مودت‌ده ایران و ایرانین اطراف اؤلکه‌لری [[خارزمشاهلار دؤولتی]]<nowiki/>نین الینه گئچدیلر. [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰]]-[[۱۲۵۶ (میلادی)|۱۲۵۶-جی میلادی]] ایللرده، ایران [[موغول‌لار]] طرفین‌دن ایشغال ائدیلدی. ۸-جی هیجری عصرین اورتالاری [[۱۴. یوز ایل|۱۴. میلادی یوز ایل]]<nowiki/>ده ایران [[ائلخانیلر]] دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل‌ایدی، [[قازان خان]]ین ([[۱۲۹۵ (میلادی)|۱۲۹۵]]-[[۱۳۰۴ (میلادی)|۱۳۰۴]]) کئچیردیگی ایصلاحاتلار ایرانین ایقتیصادی اینکیشافینا شرایط یاراتدی. ائلخانیلر دؤولتی‌نین سوقوتوندان سوْنرا ایران اراضیسی [[جلایر سولطانلیغی|جلایریلر]]، [[مظفریلر سولاله‌سی|موظففریلر]] ([[۱۴. یوز ایل]]<nowiki/>ین ۴۰–۵۰-جی ایللرینده) و فئودال دؤولتلری‌نین ترکیبینه داخیل اوْلدو. فئودال ظولمو و موغول حؤکمرانلیغی [[خوراسان]]دا [[سربداریلر|سربدارلار عوصیانینا]] (۱۴ نجو اسرین ۳۰–۸۰-جی ایللرینده) سبب اولموشدور، همچینین [[مازندران اوستانی|مازانداران]] و [[گیلان]]دا [[سئییدلر حرکاتی]]نا ([[۱۳۵۰ (میلادی)|۱۳۵۰]]) سبب اولموشدور.

[[۱۳۸۰ (میلادی)|۱۳۸۰]]-[[۱۳۹۳ (میلادی)|۱۳۹۳]]-جو میلادی ایللرده [[تیمور|تئیمور]] ایرانی فتح ائتدی. اونون اؤلوموندن سوْنرا ایران [[تیموریلر|تئیموریلر]] و [[قاراقویونلولار|قاراقویونلو]] دؤولتی آراسیندا بؤلوشدورولدو. [[۱۴۶۸ (میلادی)|۱۴۶۸]]-جی میلادی ایلده [[موش دؤیوشو]]<nowiki/>ندا قاراقویونلو دؤولتی‌نی، [[آغ‌قویونلولار]] مغلوب ائتدیلر و [[آغ‌قویونلولار]] دؤولتی‌نی قوردولار.

[[قیزیلباش|قیزیلباشلارا]] آرخالانان [[بیرینجی شاه اسماعیل|ایسماعیل]]، صفوی خالق کوتله‌لری‌نین عومومی نارازیلیغیندان و داخیلی چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائده‌رک آذربایجاندا حاکیمیتی‌نی مؤحکملندیردی و آغ‌قویونلو دؤولتینه سون قویولدو. [[۱۵۰۱ (میلادی)|۱۵۰۱]]-ده او [[تبریز]]ه داخیل اولاراق اؤزونو شاه اسماعیل اعلان ائتدی. [[۱۵۰۲ (میلادی)|۱۵۰۲]]-ده ایسه [[شیعه]] مذهبی‌نی دؤولت دینی و دؤولت مذهبی اعلان ائتدی. [[۱۵۱۰ (میلادی)|۱۵۱۰]]-آ قدر ایران صفویلرین حاکیمیتینه کئچدی. [[۱۵۱۴ (میلادی)|۱۵۱۴]]-جو ایلده صفویلر [[آذربایجان]]، [[عیراق]]، [[کوردوستان]] و [[جنوبی قافقاز]] اوغروندا [[عثمانلی ایمپئرییاسی]] ایله اوزون سورن موحاریبه‌لر آپارمیشلار. [[۱۶. یوز ایل]] آخیرلارینا قدر [[صفویلر]] دؤولتی خاراکتئر اعتیباریله آذربایجانلی و [[آذربایجان تورکلری|تورک]] دؤولتی‌ایدی. لاکین سوْنرالار تدریجاً دؤولتین ایداره‌سینده اوستونلوک [[فارسلار]]ا کئچدی. قیزیلباشلارین سیاسی مؤوقعیّتی محدودلاشدیریلدی.

[[۱۷۰۹ (میلادی)|۱۷۰۹]]-[[۱۷۲۲ (میلادی)|۱۷۲۲]]-جی ایللرده عوصیان ائتمیش [[افغانلار|افقان طایفالاری]]، صفویلرین باشکندی [[ایصفاهان]]ی اله کئچیردیلر (۱۷۲۲ میلادی). افقان خانلیقلاری‌نین قیسا مودتلی حؤکمرانلیغی علئیه‌اینه خالق حرکاتلاری باش وئردی. افقانلار علئیه‌اینه موباریزه‌یه و عثمانلی تورکلرین اؤلکه‌دن قووولماسینا باشچیلیق ائدن [[نادرشاه|نادیر شاه افشار]] بؤیوک فئودال ایمپئرییاسی یاراتدی (باخ-[[افشارلار (سولاله‌سی)|افشارلار]]). لاکین او اؤلدورولدوکدن سوْنرا ([[۱۷۴۷ (میلادی)|۱۷۴۷]]) بۇ دؤولت سوقوت ائتدی. [[کریم خان زند]]ین حاکیمیت دؤورو ([[۱۷۶۰ (میلادی)|۱۷۶۰]]-[[۱۷۷۹ (میلادی)|۱۷۷۹]]) ایستیثنا اوْلماقلا، ایرانین [[۱۸. یوز ایل]] تاریخی فاصیله‌سیز فئودال چکیشمه‌لری‌ایله خاراکتئریزه اوْلونور. [[زندیه|زندیلرله]]-[[قاجارلار]]ین اوزون سورن موحاریبه‌سی، [[قاجارلار]] سولاله‌سی‌نین ([[۱۷۹۶ (میلادی)|۱۷۹۶]]-[[۱۹۲۵ (میلادی)|۱۹۲۵]]) حاکیمیته گلمه‌سی‌ایله باشا چاتدی. [[۱۷۹۵ (میلادی)|۱۷۹۵]]-[[۱۷۹۷ (میلادی)|۱۷۹۷]]-جی ایللرده [[آغا محمد خان قاجار|آغا محممد شاه قاجارین]] باشچیلیق ائتدیگی ایران اوردوسوْنون گونئی قافقازا (او جومله‌دن قاراباغا) باسقینلار بؤیوک داغینتیلارا و قیرغینلارا سبب اوْلدو. ۱۸ نجی عصرین آخیرلاری [[۱۹. یوز ایل|۱۹-جو عصر]] اَوَللری [[بؤیوک بریتانییا]]، [[روسیه]] و [[فرانسه]] نین ایرانی اسارت آلتینا آلماق جهدلری اؤلکه‌ده کاپوتیلیاسییا رژیمی‌نین یارادیلماسی ایرانلا بیر سیرا آوروپا دؤولتلری آراسیندا غئیری-برابر موقاویله‌لر ایمضالانماسی‌ایله نتیجه‌لندی.

اوللر ایرانین تابئچیلیگینده اوْلان گونئی قافقاز تورپاقلاری روسیه-ایران موحاریبه‌لری نتیجه‌سینده روسیه ایمپئرییاسینا داخیل اوْلدو ([[گولوستان عهدنامه‌سی|گولوستان]]، [[تورکمن‌چای عهدنامه‌سی|تورکمنچای موقاویله‌سی]]). ایرانین آوروپا اؤلکه‌لری‌نین صنایع ماللاری اۆچون ساتیش بازارینا چئوریلمه‌سی، سوسیال ضیدیتلرین داها دا کسکینلشدیردی و آنتی-فئودال [[بابی عوصیانلاری]]نا ([[۱۸۴۸ (میلادی)|۱۸۴۸]]-[[۱۸۵۲ (میلادی)|۱۸۵۲]]) سبب اوْلدو. فئودال مولکدار دایره‌لری بؤحراندان چیخیش رولونو مرکزی حاکیمیتی و دؤولتین موستقیل‌لیگینی مؤحکملتمکده و بیر-سیرا ایصلاحاتلار کئچیریلمه‌سینده گؤروردولر. [[امیرکبیر|میرزا تقی خان (امیرکبیر)]]، [[ناصرالدین شاه قاجار]]<nowiki/>ین باش‌وزیری‌ایدی، ناصرالدین شاه قاجارین فرمانی‌ایله و میرزا تقی خان‌ین چالیشمالاری‌ایله اؤلکه‌ده بعضی ایصلاحاتلار ایجرا اوْلوندو. اونلارین ایصلاحاتلاری (۱۹-جو عصرین اورتالاریندا) نتیجه‌سینده ایقتیصادیات و مدنیت ساهه‌سینده موعین ایره‌لیلیگیش اوْلدو. ۱۹-جو عصرین سوْنو-۲۰ نجی عصرین اوللرینده ایران ایمپئریالیست دؤولتلرین (بؤیوک بریتانییا، روسیه) یاریم موستملکه (مستعمره) سینه چئوریلمیشدیر. ۲۰ نجی عصرین سوْنوندان میلّی شوور توسعه ائدیر، بورژا-میلتچیلیک ایدئیالاری یاییلیر، (مولکوم خان، ه. تالیبوو، ریا زینالابدین ماراغایی (زین‌العابدین مراغه‌ای)، آغاخان کیرمانی و باشقالاری..) بورژوا طلبلری ایره‌لی سورن گیزلی جمعیتلر یارانیردی.

۲۰-اینجی عصرین سونلاریندان ایراندا باشلایان [[صنایئعلشمه]] و [[۱۹۰۵ (میلادی)|۱۹۰۵]]-[[۱۹۱۱ (میلادی)|۱۹۱۱]] [[مشروطه اینقیلابی|ایران مشروطه اینقیلابی]]، [[قاجارلار]]ی داها دا ضعیف‌لتدی. [[۱۹۱۹ (میلادی)|۱۹۱۹]]-جو ایلده بؤیوک بریتانییا ایراندا اؤز پروتئکتاراتینی قورماغا چالیشسادا آلینمادی، نتیجه‌ده [[۱۹۲۱ (میلادی)|۱۹۲۱]]-جی ایلده مخصوص حربی سوواری بریقادانین رهبری رضا خان (سوْنرادان رضا شاه) اینگیلیس و دیگر آوروپا دؤولتلری‌نین دستگی‌ایله ایراندا یوخاری منصب‌لره یئتیشدیردی. [[۱۹۲۵ (میلادی)|۱۹۲۵]]-جی ایلده [[رضا پهلوی]] (رضا شاه) اؤزون شاه اعلام ائتمک ایسته‌ایردی، بونا گؤره‌ده مجلیسی فیشار آلتینا قویماقلا، ۱۹۲۵-جی ایلده مجلیس [[قاجارلار|قاجارلاری]] قودرت‌دن عزل، و رضا شاهی یئنی سولاله-[[پهلویلر]]ین ایلک حؤکمداری کیمی تانیتدی. رضا شاه‌ین دؤورونده ایفراط فارس میلیتلیک سیاستی آپاریلدی و گئنیش میقیاسلی یئنیلنمه‌لر آپاریلدی، صنایعئ اینکیشافی اؤلو نؤقطه‌دن ترپندی، یئنی دمیریول‌لاری چکیلدی، میلّی تحصیل سیستئمی یالنیز فارس دیلینده تشکیل تاپدی.

ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانی ایران اؤز " نئیتراللیغینی " اعلان ائتسه‌ده اؤلکه‌ده چوْخ گوجلو فاشیست کشفیاتی واردی. بونو بیلن سووئتلر و اینگیلیس اؤز قوشونلارینی ایرانین اراضی‌سینه یئریتدیلر. [[شوروی]] قوشونلاری [[آذربایجان|ایران آذربایجانینا]] گیردی. سسری (شوروی) ایرانین اراضی‌سینه گیرمه‌سینی [[۱۹۲۲ (میلادی)|۱۹۲۲]]-جی ایلده ایران و شوروی آراسیندا اوْلان موقاویله‌ایله ایضاح ائتدی (همین موقاویله‌یه گؤره اگر بیر دؤولتین تهلوکه‌سیزلیگینه قارشی شرایط یارانارسا، دیگر طرف اونون اراضیسینه قوشون یئریده بیلر). [[شوروی]] و [[بؤیوک بریتانیا|بریتانیا]] ایرانی ایشغال ائتمه‌یه باشلادیلار، اونلار ایرانی ایشغال ائدن‌دن سوْنرا رضا پهلوی‌نی سلطنت‌دن خلع ائدیب و عزل ائتدیلر، و اونون اؤز اوْغلون [[محمدرضا پهلوی|محممد رضا پهلوی]]<nowiki/>نی سلطنته یئتیردیلر. شوروی و بؤیوک بریتانییا قوشونلاری ایران اراضیسینده [[۱۹۴۶ (میلادی)|۱۹۴۶]]-جی ایله کیمی قالدیلار. بۇ قوشونلارین اساس مقصدی [[فارس کؤرفزی]] و [[خزر دنیزی]]نی بیرلشدیرن نقلیات یوللارینی مودافیعه ائتمه‌لی ایدی. موحاریبه قورتاردیقدان سوْنرا سووئت (شوروی) قوشونلاری نین بیر حیصه‌سی، همچینین قوشونلا بیرگه گئتمیش اوْلان آذربایجانلیلار، ایران آذربایجانیندا مسکونلاشدیلار.

[[۱۹۴۵ (میلادی)|۱۹۴۵-جی میلادی ایلده]] آذربایجاندا بیر میلی حؤکومت یاراندی و [[آذربایجان]]، ایراندان آیریلماق ایسته‌ایردی، بو حؤکومتین آدی [[آذربایجان میلی حوکومتی]]<nowiki/>ایدی و [[سید جعفر پیشه‌وری]] باشچی‌لیغی‌ایله اعلان اوْلموشدور. آذربایجان میلی حؤکومتی، دئموکراتیک بیر حؤکومتی‌ایدی و چوخلو آزادلیقلار و حوقوقلار آذربایجان خالقینا وئرمیشدی، او جومله‌دن خالقین آنادیلی اوخول‌لاردا تدریس اوْلوندو و قادینلارا سئچکی حوقوقو وئریلدی. اَوَّل‌ده شوروی حؤکومتی، آذربایجان میلی حؤکومتیندن حیمایت ائتدی، امّا [[محمدرضا پهلوی]] شورویه ایمتیازلار وئرن‌دن سوْنرا، شوروی داها آذربایجان میلی حؤکومتیندن حیمایت ائتمه‌دی. [[۱۹۴۶ (میلادی)|۱۹۴۶-جی میلادی]] ایلده، [[پهلویلر|پهلوی]] قوشونلاری بیریتانیا و شوروی‌نین ریضایت‌ایله و بیریتانیا (اینگیلیس) یاردیمی‌ایله آذربایجانا هوجوم ائتدیلر و آذربایجان میلی حؤکومتی سوقوت ائتدی.

ایکینجی دونیا ساواشیندان سوْنرا، [[۱۹۴۶ (میلادی)|۱۹۴۶]]-جی میلادی ایلده ایران اؤلکه‌سی، اینگلیس و شوروی اؤلکه‌لرینه چوخلو ایمتیازلار وئرمیشدی، و بو ایکی اؤلکه، ایرانین داخیلی ایشلرینه دخالت ائلییردیلر.

[[۱۹۵۱ (میلادی)|۱۹۵۱]]-جی ایلده دئموکراتیک میلتچی [[محمد مصدق|محممد موصدیق]] (محمد مصدق) ایراندا یارانمیش اوْلان وضعیته قارشی قالخدی و باش ناظیر سئچیلدی. باش‌ناظیر کیمی او اؤلکه‌نین نئفت ثروتلرینه نظارتی اله کئچیرمه‌یه و آنقلو-ایران نئفت کومپانییاسی‌نی (ایندیکی [[ب.پ]]) میلّیلشدیرمه‌یه جهدی، باتی اؤلکه‌لرین ناراحات ائتمه‌یه باشلادی. موحمد موصدیق بونونلادا ایرانین " نئیتراللیغینی " قوروماغا چالیشیردی. بونون جاوابیندا ایسه بریتانییا ایرانا ائمبارقو قویدو. تئزلیکله آمریکا-دا بریتانییایا قوشولدو. نتیجه‌ده اؤلکه‌ده چئوریلیش اوْلدو- ناظیرلر کابینئتی قووولدو، موصدیق حبس ائدیلدی. شاه آمریکا و بؤیوک بریتانییانین دستگی‌ایله اؤلکه‌یه قاییتدی.

نئفتدن گلن گلیرلر شاها قیسا زاماندا حربی گوجو آرتیرماغا و چوْخ سایلی ایصلاحاتلار آپارماغا شرایط یاراتدی. یئنی یوللار تیکیلدی، لیمانلاری گئنیشلندیریلدی، کندیلرین خئیرینه ایصلاحاتلار، قادینلارا سئچکی حوقوقو وئریلدی و ایره‌لیلیشلر باش وئردی.

شاه خاریجی سییاستده ایسه غربی ؤنوملو سیاست آپاریردی. [[۱۹۶۰ (میلادی)|۱۹۶۰]]-جی ایللرین اورتالاریندان باشلایاراق شاه‌ین موستقیل سیاست آپارماق ایستگی، غربین هئچ خوشونا گلمه‌دی. تئزلیکله غربده اونون آوتوریتار ایدارئتمه ده، اینسان حاقلارینی پوزماقدا ایتتیهام ائتدیلر. [[۱۹۷۷ (میلادی)|۱۹۷۷]]-جی ایلده [[آمریکا بیرلشمیش ایالتلری|ابش]]-دا حاکیمیته گلمیش اوْلان پرزیدنت [[جیمی کارتر|کارتئر]] و اونون ایحاته‌سی ایرانا قارشی ضید مؤوقعیّتی توتماغا و ایرانا ضید گوج‌لرله یاخینلاشماغا باشلادی. بۇ مودت عرضینده ایسه ایران داخیلینده [[سئید روح‌الله خمینی]] آرتیق اؤز اطرافیندا آنتی‌شاه قووه‌لر توپلایا بیلمیشدی. خومئینی دیندار-شیعه‌لرین دستگینه آرخالانیردی. خومئینی شاه‌ین داخیلی و خاریجی سییاستینی همچینین آقرار ایصلاحاتلاری، قادینلارا وئریلمیش سئچکی حوقوقونو تنقید ائدیردی. بۇ فعالیّتلرینه گؤره او [[۱۹۶۳ (میلادی)|۱۹۶۳]] و [[۱۹۶۴ (میلادی)|۱۹۶۴]]-جو ایللرده حبس ائدیلمیش و اؤلکه خاریجینه چیخاردیلیمیشدیر. بو ایتیفاقلاردان سوْنرا، خومینی‌نی خاریجه تبعید ائتدیلر. [[کووئیت|کویت]] و سوْنرادا [[عراق]]، خومینی‌نین تبعید اوْلدوغو یئرلر ایدی. سوْنراکی فعالیتینی [[عراق|عراقدا]] داوام ائتدیرن خومئینی بورادا دا ایراندا خیلی قووه‌لرله علاقه ساخلاییردی، خومینی‌نی عراقدان [[تورکیه]]<nowiki/>یه، و اوراداندا [[فرانسه]]<nowiki/>یه تبعید ائتدیلر، اما او یئنه‌ده اوزاخدان اؤز فعالیّتلرینه داوام وئریردی. [[۱۹۷۸ (میلادی)|۱۹۷۸]]-جی ایله کیمی شاه رژیمی اؤلکه داخیلی وضعیتی، گیزلی پولیسین حسابینا قورویوب ساخلایا بیلیردی. بۇ واختا قدر اؤلکه اراضیسینی آنتی شاه نوماییشلری بورودو. بۇ آکتیولیک تکجه خومئینی و اونون طرفدارلاریندان گلمیردی. ایران موجاهیدلری و ایران فدائیلری تشکیلاتلاری دا بۇ ایشده سسری، [[فلسطین آزادلیق تشکیلاتی]] و رادیکال عرب رژیملری‌نین دستگی‌ایله فال ایشتیراک ائدیردیلر. ایقتیصادیات سارسیلمیشدی. تئزلیکله نوماییشکارلارا قارشی قویولموش اوردو ۱۹۷۹-جو ایل [[۱۱ فوریه|فئوریه‌نین ۱۱-ده]] اؤز نئیتراللیغینی اعلان ائتدی، بونونلادا [[پهلویلر]]ین طالیعی حلل ائدیلدی و [[پهلویلر]] حؤکومتی سوقوت ائتدی.

=== موعاصیر ایران ===
ایرانا قاییتمیش خمینی دینی و سیاسی رهبر کیمی قارشیلاندی. مووقتی حؤکومتین لیدئری [[مهدی بازارقان]] (مهدی بازرگان) ین ایشتیراکی ایله ۱۵ نفردن عیبارت [[ایسلام اینقیلابی شوراسی]] یارادیلدی. ۱۹۷۹-جو ایلین [[۱ آوریل|۱ آوریلینده]] اؤلکه ایران ایسلام جومهوریتی، داها سوْنرا ایسه خومینی عؤمورلوک لیدئر اعلان ائدیلدی.

۱۹۸۰-جی ایلده مجلیسه کئچیریلمیش سئچکیلر نتیجه سینده [[ایسلام جومهوریتی]] پارتیاسی (خومینی و اونون طرفدارلاری) اوتکو قازاندی. تئزلیکله اؤلکه پرزیدنتی [[ابوالحسن بنی صدر]] و ایسلام جومهوریتی پارتیاسی آراسیندا آچیق موباریزه باشلادی. بنی‌صدر و ایران موجاهیدلری تشکیلاتی اؤلکه‌نین کلئریکال (دین اؤلکه سییاستینه تأثیر) ایداره مئتودونون عکسینه چیخیردیلار. ۱۹۸۱-جی ایلین ژوئنینده موجاهیدلر عوصیانا قالخدی، خومینی‌نین گؤستریشی ایله مجلیس اؤلکه پرزیدنتینه ایمپیچمئنت اعلان ائتدی، پرزیدنت وظیفه‌سیندن گئتدی. یئنی پرزیدنت کئچمیش باش ناظیر رجایی اوْلدو، باش ناظیر پوستونا محمد جواد باهونر گلدی. ایل‌یاریمدان سوْنرا موجاهیدلرین عوصیانی یاتیریلدی. آقوستدا رجایی و باهونر بومبا پارتلاماسی نتیجه سینده هلاک اوْلدو. یئنی پرزیدنت [[علی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌لی]] اوْلدو، باش ناظیر پوستونا [[میر حوسین موسوی]] سئچیلدی. ۱۹۸۴-جو ایلده مجلیسه کئچیریلن سئچکیلرده ایسلام جومهوریتی پارتیاسی یئنیدن قالیب گلدی. ۱۹۸۵-جی ایلده کئچیریلمیش سئچکیلرده خامنه‌ای یئنیدن پرزیدنت سئچیلدی. اؤلکه‌ده گئدن پروسئسلر یوزلرله زادگان عاییله‌سینی خاریجه موهاجیرت ائتمگه مجبور ائتدی.

ایراندا باش وئرن شیعه اینقیلابی‌نین اؤلکه شیعه‌لرینه تأثیرینی آزالتماق، همچینین فارس کؤرفزینده یئگانه حاکیم اولماق ایستگی عراقی ۱۹۸۰-جی ایل ایرانا قارشی موحاریبه باشلاماغا مجبور ائتدی. هر ایکی طرفین ضعیفله‌مه‌سینده منافع گودن غرب موختلیف واختلاردا ایرانی و عراقی دستکله‌دی. عومومی زیان ۳۰۰ میلیارد دولارا چاتدی. ایرانین جنوبداکی نفت زیرساختارلاری حدسیز زیان دیدی. ۱۹۸۸-جی ایلده ایران بیرلشمیش میلت‌لر تشکیلاتی‌نین دستگی ایله کووئیت و سعودیه عربیستانی ایله دیپلوماتیک علاقه‌لره باشلادی. ۸ ایل داوام ائدن موحاریبه نتیجه سینده هئچ بیر طرف قالیب گلمه‌دی.

۱۹۸۰-جی ایللرین سوْنوندا ایراندا موحافیظه‌کارلار و ایصلاحاتچیلار آراسیندا باش وئرن حاکیمیت داخیلی قارشیدورما ایسلام جومهوریتی پارتیاسی‌نین بوراخیلماسی ایله نتیجه‌لندی، یئنی سئچکیلرده ایصلاحاتچیلار قالیب گلدیلر. اؤلکه‌داخیلی و بین‌الخلق سیاستده رادیکال دینی سیاست مولاییملشدی.

خومینی ۱۹۸۹-جو ایل ژوئن ۳-ده وفات ائتدی. آنایاسا دییشیکلیکلر ائدیلدی، عؤمورلوک لیدئر خامنه‌ای سئچیلدی، باش ناظیر پوستو لغو ائدیلدی. پرزیدنت مجلیسین دانیشانی [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] سئچیلدی. یئنی حؤکومتین ترکیبینه ایصلاحاتچیلارلا یاناشی موحافیظه‌کارلار دا داخیل اولدولار.

۱۹۹۰-جی ایلده عراق کووئیته هوجومو ایله علاقه‌دار ایرانلا صولح باغلاییب، دیپلوماتیک علاقه‌لره باشلادی. بونا باخمایاراق ایران کووئیته هوجومو پیسله‌دی، بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی‌نین تحریم‌لرینه عمل ائتدی. غرب قوشونلاری‌نین کووئیتده اولماسینی آرزولامایان ایران اونلارین فارس کؤرفزیندن چیخاریلماسینی طلب ائدیردی. ۱۹۹۱-جی ایلده کووئیتدن عراق قوشونلاری‌نین چیخاریلماسی ایله ایران-عراق موناسیبتلری یئنیدن گرگینلشدی. بونونلا یاناشی رفسنجانی ایران نفتی‌نین قربه ائکسپورتونو تأمین ائتدی.

بونا باخمایاراق اؤلکه‌داخیلی گرگینلیک رفسنجانیه ایصلاحاتلار آپارماغا همچینین آمریکانین سیاستینی داها دا مولاییملشدیرمگه مانع اوْلدو. نتیجه‌ده اؤلکه ایقتیصادیاتی‌نین برپاسی اۆچون لازیم اوْلان خاریجی اینوئستیسییا ایرانا گلمه‌دی. ۱۹۹۳-جو ایلده رفسنجانی یئنیدن پرزیدنت سئچیلسه ده بۇ مۆشکیللری حل ائده بیلمه‌دی. آرتیق دینی دایره‌لرده اونون سیاستی‌نین تنقید ائتمگیه باشلادی. نتیجه‌ده ۱۹۹۷-جی ایلده کئچیریلمیش سئچکیلرده [[محمد خاتمی|سید محمد خاتمی]] اوتکو قازاندی، غربله موناسیبتلر یاخشیلاشدی.

۱۹۹۷–۱۹۹۸-جی ایلده دونیا بازارلایرندا نفتین قییمتی‌نین آشاغی دوشمه‌سی ایران ایقتیصادیاتینا منفی تأثیر گؤستردی.

خاتمی ایصلاحاتلارین و غربله یاخینلاشمانین طرفداری ایدی. بۇ دا ایصلاحاتچیلار و موحافیظه‌کارلار آراسینداکی موناسیبتی کسکینلشدیردی. بۇ موناسیبت خامنه‌ای و خاتمی آراسیندا ضیدیته سبب اوْلدو. ۱۹۹۹-جو ایلین یاییندا طلبه نوماییشلری اوْلدو. ۲۰۰۰-جی ایلین ماییندا خاتمی نین قارداشی - محمد رضا خاتمی‌نین رهبرلیک ائتدیگی ایصلاحاتچیلار سئچکینی قازاندیلار. قربله ایران آراسیندا ایستیلشمه موشاهیده اولوندو. ۲۰۰۱-جی ایلده کئچیریلن سئچکیلرده خاتمی یئنیدن قالیب گلدی.

آمریکاداکی " ۱۱ سئپتامبر " حادیثه‌لریندن سوْنرا ایرانین نووه تئخنولوگیالارینی توسعه ائتدیرمک نیتی اونو آمریکانین دوشمنلری سیراسینا آید ائتدی. آمریکانین " نظارتی آلتیندا " " Freedom house "، " سوروس فوندو " و دیگر تشکیلاتلار ایرانداکی سئپئراتچی قروپلاری مالییلشدیریر.

۲۰۰۳-جو ایلده یئرلی ایداره‌ائتمه اورقانلارینا و ۲۰۰۴-جو ایلین فئوریه-مای مجلیس سئچکیلرده موحافیظه‌کارلار قالیب گلدیلر. ایران عراقداکی آنتی‌ناتو قوه‌لرینه دستک وئرمگه باشلادی. ایراندا داوام ائدن موحافیظه‌کار-ایصلاحاتچیلار موباریزه‌سینده کئچمیش پرزیدنت رفسنجانی‌نین رئیتینقی قالخدی. اونو ساغ‌مرکزچی قوه‌لر دستکله‌ایردیلر. ۲۰۰۵-جی ایل مجلیسه کئچیریلن سئچکیلرده موحافیظه‌کارلار اکثر یئرلری توتدولار. ایراندا کئچیریلن سون ۱۷ ژوئن ۲۰۰۵-جی ایل تاریخلی سئچکیلرین ایلکین مرحله‌سینده رفسنجانی غلبه چالسادا، ایکینجی توردا گؤزله‌نیلمه‌دن تهرانین کئچمیش شهرداری، قاتی-موحافیظه‌کار ماحمود احمدی‌نژاد ۶۲٪ سسله قالیب گلدی. ۶ آقوست ۲۰۰۵-جی ایلده ایناوروقاسییا اولوندو. احمدی‌نژاد ایسلام اینقیلابی ایده‌آل‌لارینی برپا ائتمگی، حاکیمیتی روشوت‌خورلاردان تمیزله‌مگی، اؤلکه‌ده ایسلام اصل‌لرینه اویغون سوسیالیزم قورماغی سؤز وئریب. آمریکا و ایسرایل سئچکیلرین نتیجه‌لرینی تانیمادیقلارینی بیان ائتدیلر.

== اهالی‌سی ==
ایران اهالی‌سی‌نین چوخونلوغو، ایرانین قوزئی و باتی اوستانلاریندا یئرلشیبلر.

اهالی‌نین ۵۱٪ی شهر اهالیسی‌دیر. ان بؤیوک شهری [[تهران]] دیر. تهرانین اهالیسی [[۱۹۲۶ (میلادی)|۱۹۲۶]]-[[۱۹۸۶ (میلادی)|۱۹۸۶]]-جی ایللرده ۲۱۰ مین نفردن ۶٫۵ میلیونا چاتمیشدیر. ۱۹۶۰-جی ایللرین اوَّللریندن باشلایاراق [[اوربانیزاسییا]] پروسئسی داها دا سورعتلنمیشدیر. ایندی تهراندا (تهران اوستانیندا) ۱۵ میلیون اهالی یاشاییر.

=== اتنیک قوروپلاری ===
[[فایل:Iran-Ethnicity-2022.png|thumb|ایران اتنیک قوروپلاری‌نین خریطه‌سی{{جب}}اتنیکلرین خریطه‌ده رنگلری:{{جب}}
{{legend|#78eebd|فارسلار و تاتلار}}
{{legend|#c591f0|آذربایجان تورکلری و خلج تورکلری}}
{{legend|#fed867|کوردلر}}
{{legend|#6eb5e8|لورلار}}
{{legend|#fab672|قشقایی تورکلری و بیچاقچی تورکلری}}
{{legend|#bac12f|خوراسان تورکلری و تورکمنلر}}
{{legend|#ea6ff3|مازندرانلیلار}}
{{legend|#39b739|گیلکلر}}
{{legend|#9cb9a8|عربلر}}
{{legend|#ea7425|بلوچلار}}
{{legend|#d5a846|تالیشلار}}
{{legend|#b36526|سیستان فارسلاری و دیگر خالقلار}}
{{legend|#fde5d3|اهالیسی اولمایان و یا آز مسکونلاشان اراضیلر}}]]

اکثر اهالی‌نین ائتنیک منشأیی [[تورک خالقلاری|تورکلردن]] و [[فارس|فارسلاردان]] (ایراندا مسکونلاشمیش [[آریاچی‌لیک|آریایی طایفالاری نین نوماینده‌لرینده]]) عیبارت دیر. آریایی‌لر اؤز تاریخلرین ایراندا ۱۰۰۰-ایل میلاد دان قاباق بیلیرلر و اؤز باخیشلارینا گؤره مین ایل میلاد دان قاباق بوگونکو ایران آدلانان اؤلکه‌نین توپراقلاریندا ساکین اولوبلار و ایراندا اسکی تاریخلری وار. بونا باخمایاراق [[تورک خالقلاری|تورکلر]] بۇ اراضیلره گلمه‌سی، تاریخچی‌لرین چوخونلوغونون گؤروشونه گؤره یوز ایل ایسلامدان قاباغا یئتیشیر، یانی یاخلاشیق [[۵۰۰ (میلادی)|۵۰۰]]-جو میلادی ایللرینده، بوگونکو ایران آدلانان اؤلکه‌نین قوزئی قیسمتلرینده ساکین اولوبلار. یوز ایل ایسلامدان قاباق، [[گؤی تورک خاقانلیغی]] ایرانین قوزئی‌ده اوْلان بعضی بؤلگه‌لرین فتح ائتدی، گؤک‌تورک‌لردن سوْنرا دا [[خزرلر|خزر تورکلری]] ایرانین قوزئی و قوزئی باتی قیسمتلرینده ساکین اولوب و [[خزر خاقانلیغی|خزر خاقانلیغی‌نی]] قوردولار. امّا ایسلامدان سونرا دا [[عرب خیلافتی]] ایرانی فتح ائله‌مه‌گیندن سوْنرا، [[عربلر]] ایرانا گلدیلر. عرب خیلافتیندن سوْنرا دا گینه [[آلتای دیللری|تورک-مونقول طایفالاری]] مرکزی، باتی و بیر نئچه قوزئی رئگیونلاردا اهالی‌نین ائتنیک منشایینه تأثیر ائتمیشدیر. ایندی بونا باخمایاراق بۇ اراضیلرده یاشایان اهالی‌نین نوماینده لرینده: [[فارسلار|فارسلاردا]]، [[کوردلر|کوردلرده]]، [[لور|لورلاردا]]، [[بختیاری‌لر|بختیاریلرده]]، [[مازانداران‌لی‌لار|مازاندارانلیلاردا]] و [[تالیش‌لار|تالیشلاردا]] آری-ایران ائتنیک منشأیی دومینیونلوق تشکیل ائدیر. شیمالدا یاشایان خالقلاردا تورک جیزگیلری اؤزونو کسکین بیروز وئریر.

عومومیلیکده اؤلکه اراضی‌سینده ۳۰-آ یاخین خالق وار. سای باخیمیندا بیرینجی اوْلان خالق [[فارسلار]] و یا پارسیلار دیر-۴۰٪، {{قایناق‌گؤستر}} فارسلارین سایی‌سینی دقیق دئمک مۆمکون دئییلدیر، لاکین رسمی فارسلار دایره‌لرینده بۇ رقم ۵۱٪-دیر، امّا دونیا رسمی آمارلاریندا همن ۴۰٪ یازیلیر، ایکینجی یئرده [[آذربایجان تورکلری|آذربایجانلیلار]] یا دا آذربایجان تورکلری و یا [[تورک خالقلاری|تورکلر]] ۳۷٪ {{قایناق‌گؤستر}} دورور. نؤوبتی یئرلرده [[کوردلر]] ۷٪، [[عربلر]] ۳٪ {{قایناق‌گؤستر}}، [[لور|لورلار]] ۲٪{{قایناق‌گؤستر}}، [[گیلک‌لر|گیلکلر]] و [[مازانداران‌لی‌لار|مازاندارانلیلار]] هر بیری ۳٪، [[تورکمن‌لر|تورکمنلر]] ۱٫۱٪، [[خلجلر]]، [[ائرمنیلر]]، [[خزرلر|خزریلر]] و [[شاهسئون|شاهسئونلر]] هر بیری ۰٫۵٪، [[چارامایکیلر]] و [[گورجولر]] هر بیری ۰٫۴٪، [[آشورلار]] ۰٫۳٪ تشکیل ائدیرلر. بوندان علاوه اؤلکه اراضیسینده یاشایان خالقلارا میثال [[چیقانلار]]ی، [[قازاخ‌لار|قازاخلاری]]، [[قاجارلار]]ی، [[یزیدلیلر|یزیدلیلری]]، [[تاجیک‌لر|تاجیکلری]]، [[قاراپاپاق|قاراپاپاقلاری]]، [[قئربیلر|قئربیلری]] ([[زرتوشتی‌لیک|زرتوشتیلیک]] دینینه اینانجلاری اولان)، [[کنگرلیلر]]ی، [[تئیمورتاشلار]]ی، [[براهویی (طایفه)|براهویلری]] و [[یهودیلر]]ی گؤسترمک اولار.

=== دین و مذهب ===
اؤلکه اهالیسی نین ۹۸٪ موسلماندیر. اهالی نین ۹۰٪-ای ایسلام [[شیعه|شیعه طریقتینه]] مخصوصدور. موسلمان شیعه‌لردن ۸۵٪ [[اون‌ایکی ایماملی شیعه|ایمامیلردیر]] (اثنی عشری)، قالانلاری باشقا شیعه طریقتلرینه منسوبدورلار- [[ایسماعیلیه|ایسماعیل‌لیلر]] و [[علی اللهی]]. اؤلکه اهالیسی نین ۹٪- موسلمان [[سونیلر|سوننودور]] (اؤزللیکله کوردلر و تورکمنلر و بلوچلار).

[[مسیحیت|مسیحی]]<nowiki/>لردن [[گریگوری کلیساسی|گریگوریان]] (ائرمنیلر)، [[نستوریلر کلیساسی|نئستوریان]] (آشورلار)، [[کاتولیک کلیساسی|روما-کاتولیک]] همچینین [[اینگیلیس پروتئستانت کلیساسی|اینگیلتر]] و باشقا پروتئستانت کیلیسالاری‌نین نوماینده‌لری مؤوجوددور. اؤلکه‌ده همچینین [[بهایی‌لیک]]، [[یهودیلیک]] و [[زرتوشتی‌لیک|زردوشتلوک]] دینلرینه منسوب اینسانلاردا مؤوجوددور.

=== دیل عائیله‌لری ===
ایراندا عوموماً ایکی بؤیوک دیل عائیله‌سی وار؛
اهالی‌نین ۵۲٪-ی ایران دیللری (آریایی دیللری) قوروپونا منسوب اولان دیللرده دانیشیر. اهالی‌نین ۴۲٪-دن چوخو دا تورک دیللری عاییله‌سینه منسوب اولان دیللرده دانیشیر.
اهالی‌نین ۶٪-ی ده باشقا دیل‌لرده دانیشیرلار.

== ایرانین ان بؤیوک شهرلری ==
{{باشلیق گئنیش لندیرماق}}

{{multiple image
| align     = left
| direction = vertical
| header    = ایرانین اوْن بؤیوک شهری
| width     = 250
| image1    =
| alt1      = Colored dice with white background
| caption1  = [[تهران]]؛ بیرینجی.
| image2    = Mashhad entrance at the end of Nouroz holidays 07.jpg
| alt2      = Colored dice with white background
| caption2  = [[مشهد]]؛ ایکینجی.
| image3    = Tabriz Urbanization.jpg
| alt3      = Colored dice with white background
| caption3  = [[تبریز]]؛ اوچونجو.<ref name=Rah>{{وب قایناقلاماسی|باشلیق=تقسیم‌بندی مناطق دهگانه شهرداری تبریز|ناشر=اداره کل راه و شهرسازی استان آذربایجان شرقی|باغلانتی=https://azarsharghi.mrud.ir/Portals/13/FilesUp/tarhe%20tabriz.pdf?ver=1396-03-29-094056-537|یوخلاما تاریخی=۱۵ مهٔ ۲۰۲۰}}</ref><ref name=Shiraz>{{وب قایناقلاماسی|باشلیق=طرح مطالعاتی محله بندی شهر شیراز|ناشر=شهرداری شیراز|باغلانتی=https://shiraz.ir/ImageGallery/FCKUploadedImages/file/مجموعه%20مطالعات%20توسعه%20یافتگی%20محلات%20شیراز/مطالعه%20محله%20بندی%20شهر%20شیراز%20با%20رویکرد%20توسعه%20همگون%20و%20متوازن.pdf|یوخلاما تاریخی=۱۸ مهٔ ۲۰۲۰}}</ref><ref name=Isfahan>{{وب قایناقلاماسی|باشلیق=آمارنامه شهر اصفهان ۱۳۹۵|ناشر=شهرداری اصفهان|باغلانتی=https://isfahan.ir/Dorsapax/Data/Sub_36/File/1-96.pdf|یوخلاما تاریخی=۱۸ مهٔ ۲۰۲۰|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190930151641/http://isfahan.ir/Dorsapax/Data/Sub_36/File/1-96.pdf|archivedate=30 سپتامبر 2019|dead-url=yes}}</ref>
| image4    = Naghshejahan.jpg
| alt4      = Colored dice with white background
| caption4  = [[ایصفاهان]]؛ دؤردونجو.
| image5    = Karaj, winter.jpg
| alt5      = Colored dice with white background
| caption5  = [[کرج]]؛ بئشینجی.
| image6    = Darvaze Ghoran11.jpg
| alt6      = Colored dice with white background
| caption6  = [[شیراز]]؛ آلتینجی.
| image7    = Qom panorama.jpg
| alt7      = Colored dice with white background
| caption7  = [[قوم]]؛ یئددینجی.
| image8    = پل سفید اهواز 064.jpg
| alt8      = Colored dice with white background
| caption8  = [[اهواز]]؛ سگگیزینجی.
| image9    =
| alt9      = Colored dice with white background
| caption9  = [[کیرمانشاه]]؛ دوققوزونجو.
| image10    = 3 Gonbad photo 2.jpg
| alt10      = Colored dice with white background
| caption10  = [[اورمیه]]؛ اوْنوْنجو.}}

== ایقتیصادیاتی ==
{{اساس|ایران ایقتیصادیاتی}}
ایران نفت صنایعی یئکسک توسعه ائتمیش آقرار-صنایع اؤلکه‌سیدیر. اؤلکه اراضیسینده نفت اعمالی و نفت-کیمیا موسیسه‌لری فعالیت گؤستریر. طبیعی ثروتلردن [[نفت]]، [[گاز]]، [[کؤمور]]، [[پاخیر]]، [[دمیر]]، [[فیلیزلر|مانقانلی و سینک-قورغوشون فیلیزلری]] ایصطهلاک ائدیلیر. اؤلکه‌ده همچینین [[ماشینقاییرما صنایعی|ماشینقاییرما]] و [[مئتال‌ایشله‌مه صنایعی|مئتال‌ایشله‌مه]]، [[قیدا صنایعی|قیدا]] و [[تئکستیل صنایعی]] توسعه ائتمیشدیر. خالچالارین کوستار اوصوللا ایستحصالی گئنیش یاییلمیشدیر. [[بوغدا]]، [[آرپا]]، [[پاخلا]]، [[پامبیق]]، [[شکر چوغونودورو]] و [[شکر قامیشی]]، [[توتون]]، [[چای]]، [[فیندیق]]، [[پوسته]] گئنیش بئجریلیر. اهالی قویون، گئچی، ایری بوینوزلو مال، دوه ساخلاییر.

اساساً خام نفت و نفت محصوللاری، مئتال فیلیزلری، کند-تصروفاتی محصوللاری نین ایخراجی اوستونلوک تشکیل ائدیر.

اؤلکه‌یه خاریجدن آغیر ماشینقاییرما و [[کیمیا صنایعی]]، ماشین، دمیر، پولاد، تئکستیل ماللاری، کاغیذ ایدخال اوْلونور.

اساس تیجارت امکداشلارینا [[تورکیه]]، [[بیرلشمیش عرب امیرلیکلری]]، [[آلمان]]، [[بؤیوک بریتانیا]]، [[ایتالیا]]، [[ژاپون]] داخیلدیر.

=== گاز ===
ایران بوتون دونیادا طبیعی گاز احتیاطی‌نین ۱۶٪-نه مالیکدیر. اساس قاز یاتاقلاری [[کؤرفز]] شئلفینده همچینین اؤلکه‌نین شیمالی-شرقینده یئرلشیر.

[[۲۰۱۰]]-جو ایلدک گاز حاصیلاتی‌نین ایلده ۲۹۰ معکب متره چاتاجاغی گؤزله‌نیلیر. بوندان سوْنرا گاز ایخراجی تام گوجویله فعالیته باشلایاجاق. ایندی گاز ایخراجی اساساً تورکیه‌یه-دیر، شیمالی-فارس آدلی گاز یاتاغیندان چیخان گازین گاز-سیخیجی زاوودلارا چاتماسی اۆچون اؤتوروجو بورولار اینشا ائدیر.

=== نفت ===
ایران کونستیتوتسیاسینا اساساً میلی نفت حاصیل ائدن موسیسه آکسیالاری‌نین خاریجی کومپانیالارا ساتیلماسی و یا اونلارا نفت حاصیل ائتمه‌یه ایجازه وئریلمه‌سی قاداغاندیر. نفت یاتاقلاری‌نین کشفینی [[ایران میلی نفت کومپانیاسی]] آپاریر. ۱۹۹۰-جی ایللرین سونلاریندان باشلایاراق نفت سئکتورونا خاریجی اینوئستورلار گلمیش‌دیر (فرانسه-[[توتال]] و [[Elf Aquitaine]]، مالئزی-[[Petronas]]، ایتالیا- [[Eni]] همچینین [[چین میلی نفت کومپانیاسی]]). اونلار «کومپئنساسیا ائدیلمیش کونتراکتلار» اساسیندا حاصیل ائدیلمیش نفتین بیر حیصه‌سینی الده ائدیرلر، مودت بیتدیکدن سوْنرا ایسه یاتاقلاری ایران میلی نفت کومپانیاسی‌نین نظارتینه وئریرلر.

== جوغرافیاسی ==
{{باشلیق گئنیش لندیرماق}}

== گؤرونتولر ==
<gallery>
Damavand in winter.jpg|[[دماوند]]
Namarestagh.jpg
Badab-e Surt Samaee.jpg
The misty mountains.jpg| [[قاراداغ]]
Sand dunes of Maranjab Desert in Kavir National Park.jpg
Kandelu 9.JPG|[[آمول]]
Kados maklawany.jpg
Kaluts, Iran (5072510138).jpg
Oshtoran kuhj.jpg[[لوریستان اوستانی]]
Persepolis_06.jpg
Naghshe Jahan Square Isfahan modified.jpg
Soltan amir bath house2.jpg
Isfahan Royal Mosque entrance.JPG
Azadi Tower in Tehran, 2011.jpg
Shazde Garden, Mahan, Kerman.jpg
Ghavam Garden Darafsh (6).JPG
Bazaar of Yazd.jpg
Golestan palace Tehran.jpg
File:Night lights of Iran.jpg
File:Dasht-e Kavir.jpg
File:Arak and Miqan Lake.jpg
File:Persepolis001.jpg
File:Choghazanbil2.jpg
File:Darius I the Great's inscription (edit).jpg
File:Taq-e Bostan - view of two grottoes.jpg
File:Kharaghan.jpg
File:Arge Bam Arad edit.jpg
File:Aerial View of Damavand 26.11.2008 04-25-38.JPG
File:Landscape of Shadegan.jpg
File:Straße von Hormuz.jpg
File:Mountainside of Sahand.jpg

File:Zayandehroud.jpg
File:Kish sea sides 1.jpg
File:Maranjab dunes in the Kavir Desert.jpg
File:Sand castles - Dasht-e Lut desert - Kerman.JPG
File:Badab-e Surt Samaee.jpg
File:GalaDarasi01.jpg
File:Alvand1.jpg
</gallery>

== نوتلار ==
{{Notelist}}

== قایناقلار ==
{{قایناق|30em}}

== کیتابلار ==
{{Refbegin}}
* {{cite book |last= Axworthy |first= Michael |title= A History of Iran: Empire of the Mind |url= https://archive.org/details/historyofiranemp0000axwo_n7v2 |publisher= Basic Books |year= 2008 |isbn= 978-0-465-09876-7 |ref= harv}}
* {{cite book |last= Foltz |first= Richard |title= Iran in World History |publisher= Oxford University Press |year= 2016 |isbn= 978-0-19-933550-3 |ref= harv}}
* ''[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/pdf/CS_Iran.pdf Iran: A Country Study]''. 2008, Washington, D.C. : [[Library of Congress]], 354 pp.
* {{cite book |last= Mikaberidze |first= Alexander |title= Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia |volume= 1 |publisher= ABC-CLIO |year= 2011 |isbn= 1-59884-336-2 |ref= harv}}
* {{cite book |last1= Fisher |first1= William Bayne |last2= Avery |first2= P. |last3= Hambly |first3= G. R. G |last4= Melville |first4= C. |title= The Cambridge History of Iran |volume= 7 |url= https://books.google.com/?id=H20Xt157iYUC |publisher= Cambridge University Press |location= Cambridge |year= 1991 |isbn= 0-521-20095-4 |ref= harv}}
* {{cite book|last1=Roisman|first1=Joseph|last2=Worthington|first2=Ian|title=A Companion to Ancient Macedonia|publisher=John Wiley and Sons|year=2011|isbn=978-1-4443-5163-7|url=https://books.google.com/books?id=QsJ183uUDkMC|ref=harv}}
{{Refend}}

== خاریجی لینکلر ==
* [http://www.leader.ir/langs/en/ The e-office of the Supreme Leader of Iran]
* [http://president.ir/en/ The President of Iran]
* [http://en.iran.ir/ Iran.ir] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090517064110/http://en.iran.ir/ |date=۲۰۰۹–۰۵–۱۷}}
* {{CIA World Factbook link|ir|Iran}}
* {{GovPubs|iran}}
* {{Curlie|Regional/Middle_East/Iran}}
* {{Wikiatlas|Iran}}

{{ایران موضوعلاری}}
{{Navboxes
| title = ایران مقاله‌لری
| list =
{{فارس کؤرفزی ایله سرحدی اولان اؤلکه‌لر}}
{{عرب دنیزی ایله سرحدی اولان اؤلکه‌لر}}
{{اوْرتا دۇغو اۆلکه‌لری}}
{{آسیا اؤلکه‌لری}}
{{جی ۱۵}}
}}
{{Authority control}}
{{مین مقاله}}

[[بؤلمه:ایران|ایران]]
[[بؤلمه:6th-century BC establishments]]
[[بؤلمه:آسیا اؤلکه‌لری]]
[[بؤلمه:Developing 8 Countries member states]]
[[بؤلمه:جی ۱۵ اؤلکه‌لر]]
[[بؤلمه:Iranian Plateau]]
[[بؤلمه:Islamic republics]]
[[بؤلمه:Member states of OPEC]]
[[بؤلمه:ایسلام ایش‌بیرلیگی تشکیلاتی اؤلکه‌لری]]
[[بؤلمه:بیرلشمیش میلت‌لر اؤیه‌سی اؤلکه‌لر]]
[[بؤلمه:اوْرتا دوْغو اؤلکه‌لری]]
[[بؤلمه:Iranian countries and territories]]
[[بؤلمه:یاخین شرق اؤلکه‌لر]]
[[بؤلمه:فارس‌جا دانیشان بؤلگه‌لر و اؤلکه‌لر]]
[[بؤلمه:States and territories established in the 6th century BC]]
[[بؤلمه:۱۹۷۹ میلادی ایلده قورولان بؤلگه‌لر و اؤلکه‌لر]]
[[بؤلمه:غربی آسیا اؤلکه‌لری]]
[[بؤلمه:ایران یایلاسی]]
[[بؤلمه:Places in the Deuterocanonical books]]