Дамаск: өлгөләр араһындағы айырма

'''ДамаскДимәшҡ''' ({{Lang-ar|دمشق}}, ''ДимашкДимәшҡ''<ref name="АС">Инструкция по передаче на картах географических названий арабских стран. — М.: Наука, 1966. — С. 22.</ref> йәки {{Lang-ar|الشام}}, ''ЭшӘш-ШамШәм''<ref name="АС" /> йәки боронғо иврит דַּמֶּשֶׂק — ''Даммэсэк'') — [[баш ҡала]], ҙурлығы буйынса икенсе һәм (Алеппанан һуң) [[Сүриә]]ләге ҡала. Донъя баш ҡалаларының иң боронғоһо. Сүриәнең көньяҡ-көнбайышында Көнсығыш Ливан тау һыртының көнсығыш тау итәге янында Көнсығыш яҫы таулыҡта (диңгеҙ кимәленән 680 метр бейеклектә) Барада йылғаһының түбәнге ағымында урынлашҡан, унда ете тармаҡҡа бүленә. ДамаскДимәшҡ территориаль яҡтан субтропик бүлкәттә урынлашҡан; шулай ҙа, [[Урта диңгеҙ]]ҙең яҡын булыуына ҡарамаҫтан, ҡаланың климаты эҫе һәм ҡоро.

Дамаск Димәшҡ — хәҙерге баш ҡалаларҙың<ref>[http://www.aif.ru/archive/1696555 Дамаск — самая древняя живая столица в мире &#x7C; Архив &#x7C; Аргументы и Факты]</ref> һәм донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе; уның тураһында беренсе тапҡыр беҙҙең эраға тиклем 2500 йылда телгә алына. Бынан тыш, ДамаскДимәшҡ Леванттың эре мәҙәни-дини үҙәге булып тора (''soleil levant'' — «ҡояш сығыу», традицион урыҫ тәржемәһендә — ''Яҡын Көнсығыш'').

Тәүге тапҡыр ДамаскДимәшҡ исеме Тутмос III географик исемлегендә беҙҙең эраға тиклем XV быуатта Т-м-ś-q тип телгә алына<ref>List I, 13 in J. Simons, ''Handbook for the Study of Egyptian Topographical Lists relating to Western Asia'', Leiden 1937. See also Y. AHARONI, ''The Land of the Bible: A Historical Geography'', London 1967, p147, No. 13.</ref>. Әммә Т-м-ś-q этимологияһы әлегә аныҡ ҡына билдәләнмәгән һәм семит тамырҙары булыуы ихтимал. Бының ситләтелгән дәлиле: аккад телендә ''{{Transl|sem|Dimašqa}}'', Мысырҙа ''Т-мс-ḳw'', ''Dammaśq'' (арам. דמקק) боронғо арамей телендә, һәм ''Dammeśeq'' (иврит: ''Даммеśeq''). דמשק) иврит телендә. Аккад яҙмаһы беҙҙең эраға тиклем XIV быуатҡа ҡараған Амарна архивындағы яҙыуҙар араһында осрай. Һуңыраҡ Арамей телендә атама торлаҡты билдәләүсе тамырҙар менән осраша, мәҫәлән, кумран телендәге ''Darmeśeq'' (арам. דרשק), сүриә телендәге ''Darmsûq'' (сир. ܕܡܡܘܩ)<ref>{{cite web|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0003-097X(198805)0:270%3C97:ADAHSO%3E2.0.CO;2-S|title=(in Book Reviews) '&#39;Ancient Damascus: A Historical Study of the Syrian City-State from Earliest Times Until Its Fall to the Assyrians in 732 BC.'&#39;, Wayne T. Pitard. Review author: Paul E. Dion, '&#39;Bulletin of the American Schools of Oriental Research'&#39;, No. 270, Ancient Syria. (May, 1988), p. 98|publisher=Links.jstor.org|date=|accessdate=2010-06-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/6FbzuCS7M?url=http://www.jstor.org/discover/10.2307/1357008?uid=3739920|archivedate=2013-04-03}}</ref><ref>{{cite web|url=http://links.jstor.org/sici?sici=0003-097X(197202)0:205%3C36:TSDTMB%3E2.0.CO;2-9|title='&#39;The Stele Dedicated to Melcarth by Ben-Hadad of Damascus'&#39;, Frank Moore Cross. '&#39;Bulletin of the American Schools of Oriental Research'&#39;, No. 205. (Feb., 1972), p. 40|publisher=Links.jstor.org|date=|accessdate=2010-06-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/6FbzvKITW?url=http://www.jstor.org/discover/10.2307/1356214?uid=3739920|archivedate=2013-04-03}}</ref>. [[Латин теле|Латин]], [[Инглиз теле|инглиз]], рус, белорус һәм украинса «ДамаскДимәшҡ» атамаһы боронғо грек теленән үҙләштерелгән боронғо арамейса Δααυός. דרמשק — «яҡшы һуғарылған урын»<ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Damascus|title=Online Etymology Dictionary|publisher=Etymonline.com|date=|accessdate=2010-06-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Fbzvzfm4?url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Damascus|archivedate=2013-04-03}}</ref>.

Ҡала [[Урта диңгеҙ]]ҙән яҡынса 80 км алыҫлыҡта урынлашҡан, Антиливанға ҡаршы һырттан көнсығыштараҡ, һәм диңгеҙ кимәленән 680 метрға тиклем күтәрелгән яҫы таулыҡта тора. ДамасктыңДимәшҡтең дөйөм майҙаны — 105 км². Шуларҙың 77-һе ысынында ҡала районы, ә ҡалғанын Касиюн тауы биләй<ref>{{cite web|url=http://dma-upd.org/PublicFiles/File/Discussion%20Papers/02_Strategy%20and%20Frameworks%20for%20the%20Damascus%20City%20Urbanization%20to%20Guide%20the%20City%20Master%20Plan%20Revision_R1.pdf?lang=en|title=Damascus Metropolitan Area Urban Planning and Development|publisher=dma-upd.org|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Fbzwsbsz?url=http://dma-upd.org/PublicFiles/File/Discussion%20Papers/02_Strategy%20and%20Frameworks%20for%20the%20Damascus%20City%20Urbanization%20to%20Guide%20the%20City%20Master%20Plan%20Revision_R1.pdf?lang=en|archivedate=2013-04-03}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121028075616/http://dma-upd.org/PublicFiles/File/Discussion%20Papers/02_Strategy%20and%20Frameworks%20for%20the%20Damascus%20City%20Urbanization%20to%20Guide%20the%20City%20Master%20Plan%20Revision_R1.pdf?lang=en |date=2012-10-28 }}</ref>.

[[Файл:Districts_of_damascus-ru.svg|справа|мини|210x210пкс|ДамасктыңДимәшҡтең административ картаһы]]

[[Файл:Barada_river_in_Damascus_(April_2009).jpg|мини|<small>ДамасктыңДимәшҡтең Барада йылғаһына сыҡҡан үҙәге бик һирәк осрай торған мәлдәрҙең береһендә.</small>]]

XIX быуат аҙағында иҫке ҡаланан көнбайышҡа табан Барада ярында, хәҙерге административ һәм сауҙа үҙәге барлыҡҡа килә башлаған, йөрәге «әл-Марджа» («болон») булараҡ билдәле. Тиҙҙән был исем муниципалитет бинаһы урынлашҡан урында ДамасктыңДимәшҡтең төп майҙаны менән бәйле була башлай. Бер аҙ юғарыраҡ, көньяҡтараҡ магистраттар судтары, почта бүлексәһе һәм тимер юл вокзалы урынлаштырыла. Үҙ сиратында, әл-Марджанан әл-Сәлихәгә илткән юл эргәһендә [[Европа]] тибындағы торлаҡ кварталдар төҙөлә; яңы ҡаланың бизнес һәм идара итеү үҙәге ваҡыт үтеү менән яйлап бер йүнәлештә күсә бара.

Барада йылғаһы һыуы менән тәьмин ителгән Гута оазисы элек ДамасктыДимәшҡте уратып алған. Йылға үҙәне буйлап көнбайышта ҡаланы эсәр һыу менән тәьмин итеүсе Фиджех шишмәһе урынлашҡан. Ҡаланың йылдам киңәйеүе һәм яңы торлаҡ-сәнәғәт биналары төҙөлөү менән оазистың күләме кәмей; әлеге ваҡытта унда һыу ҡалмаған тиерлек. Ҡалала күп хәрәкәт итеү һәм төрлө ҡалдыҡтарҙы әүҙем ташлау, шул иҫәптән бысраҡ һыуҙар, арҡаһында кибеүҙән тыш, ул бысранған.

ДамаскДимәшҡ климаты — субтропик ярым сүллек. Йәй бик эҫе һәм яуым-төшөм юҡ тиерлек, әммә ҡаланың бейеклеге менән йомшартыла, ул диңгеҙ кимәленән яҡынса 680 метр бейеклектә. ДамасктаДимәшҡтә яуым-төшөм һирәк осрай. Йыл һайын 130 мм яуым-төшөм яуа, күбеһенсә ҡыш. ДамасктаДимәшҡтә ҡыш күпселек территорияларға ҡарағанда һиҙелерлек һалҡын, Урта диңгеҙ эргәһендә, төндә йыш ҡына һыуыҡтар була, һирәгерәк — бер аҙ һыуыҡ, ҡайһы саҡта ҡар яуа. Ғинуар айында уртаса температура +6 °C тирәһе. ДамасктаДимәшҡтә йәй Урта диңгеҙ климаты ҡалалары өсөн хас; эҫе һәм ҡоро, яуым-төшөм юҡ тиерлек. Иң йылы ай — июль, уның уртаса температураһы +27,3 °C. Көндәлек тирбәлеүҙәр етерлек ҙур: төндә, хатта иң эҫе көндәрҙә лә, ғәҙәттә, һалҡын була (йәйге айҙарҙа айырма 20 °C-тан артып китеүе мөмкин, ә ҡышын ғәҙәттә 10 °C).{{Ҡала климаты}}

== ДамаскДимәшҡ тарихы ==

[[Файл:Damascus,_Illustration_for_La_Terre-Sainte_et_les_lieux_illustrés_par_les_apôtres,_by_Adrien_Egron,_1837_(35).jpg|справа|мини|ДамаскДимәшҡ, 1837 йылғы һүрәт]]

[[Файл:Damascus-30.jpg|справа|мини|XIX быуат аҙағындағы ДамаскДимәшҡ]]

ДамаскҡаДимәшҡҡа нигеҙ һалыныу датаһы беҙҙең дәүер башына тиклемге быуаттарҙа барып тоташа. Урта быуат ғәрәп тарихсыһы Ибн Асакир (ун икенсе быуат) ташҡындан һуң ҡуйылған беренсе диуар — ДамаскДимәшҡ диуары тип раҫлаған һәм ҡаланың барлыҡҡа килеүен беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡҡа бәйләй.

ДамаскДимәшҡ тураһында беренсе тарихи мәғлүмәттәр беҙҙең эраға тиклем XV быуатҡа, ҡала Мысыр фирғәүендәре хакимлығы аҫтында булған саҡ, ҡарай,. Беҙҙең эраға тиклем X—VIII быуаттарҙа — ДамаскДимәшҡ батшалығының үҙәге. Һуңынан Ассирия, Яңы Бәбил батшалығы, Израиль батшалығы,Ахеменидов империяһы, Александр Македонский империяһы составына инә һәм уның вафатынан һуң эллинистик Селевкид батшалығы барлыҡҡа килә.

Б. э. т. 83 йылда ДамаскДимәшҡ һәм бөтә Сүриә, Бөйөк Тигран Әрмән империяһы составына инә һәм б. э. т. 64 йылда рим генералы Гней Помпей уны Рим империяһына ҡуша. Унда фарсылар менән һуғышҡан рим легиондарының штаб-фатиры урынлаша. Был дәүерҙә ҡалала (беҙҙең эраға тиклем 64 йыл) грек тарихсыһы һәм перипатетик философ Николай Дамаскин (греч. Nikolaos Damaskinos) тыуып үҫә.

Беренсе христиандар ДамасктаДимәшҡтә беҙҙең эраның I быуатында уҡ апостол Павелдың визитынан һуң барлыҡҡа килә.

Ярмук янындағы алышта ғәрәптәрҙең Византия армияһына еңелеүе һөҙөмтәһендә (636 йыл, август), ДамаскДимәшҡ Ғәрәп хәлифәлеге составына инә.

661 йылдан алып 750 йылға тиклем ДамаскДимәшҡ Умаяд хәлифәлегенең баш ҡалаһы була, ул Индустан Пиренеяға тиклем һуҙыла. Һуңыраҡ ҡала менән Мысыр династиялары идара итә, ә 1076 йылда төрөк-һилжүк төрөктәре дәүләте составына инә.

[[Файл:Bab_Sharqi_Street,_Damascus.jpg|справа|мини|ДамасктағыДимәшҡтағы Урта быуат урамы]]

Тәре йөрөтөүселәр өс тапҡыр (1125, 1129 һәм 1148 йылдарҙа; һуңғы тапҡыр Икенсе тәре походы ваҡытында) ДамасктыДимәшҡте баҫып алырға маташа. 1154 йылда ДамасктыДимәшҡте Нур әд-дин Мәхмүт ғәскәрҙәре ала. 1174 йылда вафат булғандан һуң ДамаскДимәшҡ Айубидтар хакимлығы аҫтына эләгә. 1260 йылда ДамасктыңДимәшҡтең власты мысыр мәмлүктәрен баҫып ала. Уларҙың идара итеү осоро сәнғәт һәм һөнәрселек сәскә атыуы менән билдәләнә. Европаға ДамаскДимәшҡ ҡоросо һәм быялаһы сығарыла.

* {{Флаг Греции|20px}} [[Афины]], [[Греция|Юнанстан]]

* {{Флаг Ирака}} [[Бағдад]], [[Ираҡ]]

* {{КолумбияФлаг флагыКолумбии|20px}} [[Богота]], [[Колумбия]]

* {{Флаг ОАЭ|20px}} [[Дубай (ҡала)|Дубай]], [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре]]

* {{ӘрмәнстанФлаг флагыАрмении|20px}} [[Ереван]], [[Әрмәнстан]]

* {{Флаг Египта|20px}} [[Ҡаһирә]], [[Мысыр]]

* {{Флаг Венесуэлы|20px}} [[Каракас]], [[Венесуэла]]

* [[Кордова{{Флаг (Испания)Испании|20px}} [[Кордова]], [[Испания]]

* Нави{{Флаг Индии}} [[Нави-Мумбаи]], [[Һиндостан]]

* {{Флаг Китая}} [[Нинся-Хуэйский автономныйавтономиялы районрайоны]], [[Ҡытай]]

* {{Флаг Испании|20px}} [[Толедо]], [[Испания]]

* {{Флаг Ливана}} [[Триполи (Ливан)|Триполи]], [[Ливан]]

* {{Флаг Ирана}} [[Фарс (остан)|Фарс провинцияһы]], [[Иран]]