Урыҫ теле: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории

← Алдағы үҙгәртеү

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән

ВизуальВикитекст

21:51, 29 декабрь 2022 өлгөһө үҙгәртергә InternetArchiveBot (фекер алышыу \| өлөш) 57 879 төҙәтеү Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.2 ← Алдағы үҙгәртеү		13:12, 10 июль 2024, ағымдағы өлгө үҙгәртергә кире алырға Tash 02 (фекер алышыу \| өлөш) 1708 төҙәтеү Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ Тамғалар: Күҙләгес мөхәррир
(4 ҡатнашыусының 8 аралыҡтағы өлгөһө күрһәтелмәгән)
1 юл: {{Язык \|карта = Detailed SVG map of the Russophone world.svg \|цвет = индоевропейские \|имя = Урыҫ теле Юл 58 ⟶ 59: Донъяла киң таралған телдәрҙең береһе — һөйләшеүселәр һаны буйынса алтынсы һәм туған теле кеүек белеүселәр һаны буйынса һигеҙенсе урынды биләй{{sfn\|Арефьев\|2012\|с=391}}. Шулай уҡ урыҫ теле иң күп таралған славян теле<ref>{{cite web\|url=http://www.ethnologue.com/subgroups/slavic-0\|title=Slavic\|date=2015\|editor=Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig\|work=[[Ethnologue\|Ethnologue: Languages of the World]] (18th Ed.)\|location=Dallas\|publisher=[[SIL International]]\|lang=en\|deadlink=yes\|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150906054415/http://www.ethnologue.com/subgroups/slavic-0\|archivedate=2015-09-06}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref> һәм географик яҡтан да туған телдәре кеүек белгәндәр иҫәбе буйынса ла — [[Европа]]ла иң таралған тел<ref name="Ethnologue-rating-2018" />. Урыҫ теле — [[Рәсәй Федерацияһы]]ның [[рәсми теле]], [[Белоруссия]]ла ике дәүләт теленең береһе, [[Ҡаҙағстан]]дың, [[Ҡырғыҙстан]]дың һәм башҡа илдәрҙең рәсми телдәренең береһе, Үҙәк [[Евразия]]ла, Көнсығыш Европала, элекке [[Совет Социалистик Республикалар Союзы\|Советтар Союзы]] илдәрендә төп милләт-ара аралашыу теле, [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы\|БМО]]ның алты эш теленең береһе, [[ЮНЕСКО]] һәм башҡа халыҡ-ара ойошмаларының теле<ref name="Филин">''[[Филин, Федот Петрович\|Филин Ф. П.]]'' {{Статья ЛЭС\| [http://tapemark.narod.ru/les/429a.html Русский язык]}}</ref>{{sfn\|Лопатин, Улуханов\|2005\|с=444—446}}<ref>{{книга\|автор=[[Лопатин, Владимир Владимирович\|Лопатин В. В.]], [[Улуханов, Игорь Степанович\|Улуханов И. С.]]\|часть=Русский язык\|заглавие=Русский язык. Энциклопедия\|ответственный=Гл. ред. {{nobr\|[[Караулов, Юрий Николаевич\|Ю. Н. Караулов]]}}\|издание=2-е изд., перераб. и доп\|ссылка=\|место={{М.}}\|издательство=Научное издательство «[[Большая Российская энциклопедия (издательство)\|Большая Российская энциклопедия]]»; Издательский дом «[[Дрофа (издательство)\|Дрофа]]»\|год=1997\|том=\|страницы=437—438\|страниц=721\|isbn= 5-85270-248-X\|ref=}}</ref>{{Переход\|#Социолингвистические сведения}}. [[Рәсәй]]ҙә урыҫ телен белеүселәр һаны 137,5 млн кеше тәшкил итә (2010)<ref name="ВПН-2010-владение"/>. Донъяла [[урыҫ теле]]ндә барлығы 260 миллионға яҡын кеше һөйләшә (2014)<ref name="Голодец"/>{{Переход\|#Ареал и численность}}. Юл 79 ⟶ 80: [[Файл:Russkiy iazyk Azbuka Burtsov.svg\|thumb\|«Русский язык» тигән яҙыу — Бурцов-Протопопов Василий Фёдорович азбукаһынан ([[Ъ\|ер]] һәм [[Ь\|ерь]] Ерок (паерок) менән бирелгән, 1637 йыл]] «Русский язык» лигвонимы боронғо «Русь» этнонимы һәм топонимы менән тиңләштерелә. Күп кенә тарихи үҙгәрештәр арҡаһында (''-о-'' формалары килеп сығыуы һәм ''-сс-'' һымаҡ ике «с» хәрефле булып китеүе менән бәйле) телдең, халыҡтың һәм дәүләттең хәҙергесә атамалары барлыҡҡа килгән: «русский язык», «русские», «Российское государство»<ref>{{книга\|автор=[[Нерознак, Владимир Петрович\|Нерознак В. П.]]\|часть=Этнонимика\|заглавие=Русский язык. Энциклопедия\|ответственный=Гл. ред. {{nobr\|[[Караулов, Юрий Николаевич\|Ю. Н. Караулов]]}}\|издание=2-е изд., перераб. и доп\|ссылка часть=http://russkiyyazik.ru/1037/\|место={{М.}}\|издательство=Научное издательство «[[Большая Российская энциклопедия (издательство)\|Большая Российская энциклопедия]]»; Издательский дом «[[Дрофа (издательство)\|Дрофа]]»\|год=1997\|том=\|страницы=650\|страниц=721\|isbn= 5-85270-248-X\|ref=}}</ref><ref>''[[Нерознак, Владимир Петрович\|Нерознак В. П.]]'' {{Статья ЛЭС\| [http://tapemark.narod.ru/les/598a.html Этнонимика]}}</ref>. Төрлө осорҙарҙа «русский» атамаһы менән бер рәттән «российский» һәм «великорусский» лигвонимдары ла ҡулланылған. Тәүгеһе Рустең грек телендәге — «Россия» атамаһынан, икенсеһе «Великая Русь (Великороссия») — «Бөйөк Русь (Рәсәй)» хоронимынан килеп сыҡҡан. «Российский язык» («рәсәй теле») атамаһы XVII быуатта барлыҡҡа килә һәм XVIII быуатта киң тарала, ул атаманы [[Михаил Васильевич Ломоносов]] («Российская грамматика») ҡулланған. XIX быуаттың беренсе яртыһында был лингвоним архаик төҫ ала һәм лексик историзмдар рәтенә ҡаратыла{{sfn\|Дуличенко\|2014\|с=326—329}}. «Великорусский» (йәки «великоросский») Кесе Русь, Белая Русь һәм Бөйөк Русте ҡапма-ҡаршы ҡуйыу барлыҡҡа килгәндән һуң ҡулланыла башлай һәм йышыраҡ милли йәки әҙәби телде билдәләү өсөн түгел, бөйөк урыҫтарҙың (великорустар) диалект һөйләшен билдәләү маҡсатында ҡулланыла. XX быуат башында «великорусский» термины әүҙем ҡулланыштан сыға{{sfn\|Лопатин, Улуханов\|2005\|с=444}}. Юл 93 ⟶ 94: [[Ҡаҙағстан]]да, 2009 йылда үткән [[халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәренә ярашлы, урыҫ телен туған тел тип 3747 мең кеше (98,8 %) атаны, бынан тыш, Ҡаҙағстанда йәшәүсе төрлө милләт халҡының 15 йәшлектәр категорияһынан башлап бер өлөшө урыҫ һөйләшеү телен аңлауын белдерҙе — {{число\|11471}} мең кеше (94,4 %), иркен уҡый — {{число\|10725}} мең кеше (88,2 %) һәм иркен яҙа ала — {{число\|10309}} мең кеше(84,8 %)<ref>{{cite web\|url=http://stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032648\|title=Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. Аналитический отчёт. 4. Национальный состав, владение языками, гражданство, вероисповедание. 4.2. Владение населения языками. Под ред. Смаилова А. А.\|date=2011\|pages=С. 22—24\|location=Астана\|publisher=[[Агентство Республики Казахстан по статистике]]\|description=\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. [[Үзбәкстан]]да урыҫ телен белеүселәр һаны 3,6 миллиондан алып (2005) 11,8 миллионға тиклем (2009—2012) баһалана, һәм бында 1,1 млн самаһы урыҫ халҡы йәшәй{{sfn\|Лопатин, Улуханов\|2005\|с=445}}<ref name="Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие"/>. Белоруссияла 2009 йылда үткән [[халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса, урыҫ телен туған тел тип 3948 кеше иҫәпләй (шуларҙан 2944 мең кеше этнк белорус һәм 756 меңе туған телендә аралашҡан урыҫтар); Урыҫ телен өйҙә һөйләшкән тел тип 6673 мең кеше (шуларҙан 5552 меңе белорустар һәм 758 меңе урыҫтар); Урыҫ телен, иркен аралаша алған икенсе телем, тип 1305 мең кеше атаны<ref>{{cite web\|url=http://belstat.gov.by/uploads/file/GU_demogr/5.11-0.pdf\|title=Перепись населения 2009 года. Выходные регламентные таблицы. Национальный состав населения, гражданство. Распространение в Республике Беларусь и областях белорусского и русского языков. Республика Беларусь\|date=2010-08-19\|publisher=Национальный статистический комитет Республики Беларусь\|description=\|archiveurl=\|archivedate=}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20170630083858/http://belstat.gov.by/uploads/file/GU_demogr/5.11-0.pdf \|date=2017-06-30 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. [[Ҡырғыҙстан]]да 2009 йылда үткән [[халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса, урыҫ телен туған теле кеүек белеүселәр һаны 482 мең кеше, урыҫ телен, икенсе аралашыу теле булараҡ, 2109 мең кеше ҡуллана, барлығы — 2592 мең кеше йә ил халҡының 48 %<ref>{{cite web\|url=http://www.stat.kg/rus/part/census.htm\|title=Разделы статистики. Население. Основные показатели (Кыргызстан в цифрах). Национальный состав населения\|publisher=Национальный статистический комитет Кыргызской Республики\|description=\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. Молдавияла 2004 йылда үткән [[халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса, 201 мең этник урыҫтың 97,2%-ы, 31,8 % из 282 мең украиндың 31,8%-ы, 147 мең гагауздың 5,8%-ы, 2,5 % из 2565 мең молдавандың 2,5%-ы туған тел тп атаны. Молдавияның барлығы 3383 мең халҡының 16,0%-ы урыҫ телен көндәлек аралашыу теле тип атаны<ref>{{cite web\|url=http://demoscope.ru/weekly/2006/0249/analit08.php\|title=Некоторые итоги переписи 2004 года в Молдавии\|author=Тульский М.\|authorlink=\|date=2006-06-05\|publisher=[[Демоскоп Weekly]]. № 249—250\|description=\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. Юл 99 ⟶ 100: Халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары һәм баһалау мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙән ситтә ятҡан элекке совет республикалары территорияларында 2009—2012 йылдарҙа урыҫтар һаны<ref name="Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие"/>: [[Файл:Ruslangsup2001.PNG\|thumb\|~~300px~~upright=1.5\|[[Украина]] — Рәсәйҙән ҡала, донъяла халҡы урыҫ телендә аралашҡан икенсе ил (төбәктәр буйынса урыҫ телен туған теле тип атаусылар өлөшө, 2001)]] {\| class="sortable wikitable" \|- Юл 138 ⟶ 139: \|[[Көньяҡ Осетия]] телдәре\|\|50\|\|25 \|} Урыҫ телендә бик күп һөйләшеүселәр алыҫ сит илдәрҙә — ~~европа~~Европа дәүләттәрендә, [[Америка Ҡушма Штаттары\|АҠШ]]-та, [[Канада]]ла, [[Израиль]] дәүләтендә һәм бик күп башҡа илдәрҙә йәшәй{{sfn\|Лопатин, Улуханов\|2005\|с=445}}. Урыҫ телен туған тел булараҡ таныған халыҡтың күпселеге АҠШ-та (730 мең кеше, 2000) һәм [[Германия]]ла (350 меңдән артыҡ кеше, 2011)<ref name="Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие"/>. Урыҫ телен туған теле кеүек белеүселәр һаны донъяла 166,2 млн кеше (2015) менән<ref name="Ethnologue 2015"/>, урыҫ телен икенсе тел тип атаусылар һаны 110 млн кеше тип (2009) баһалана<ref name="Ethnologue 2009"/>, төрлө баһа буйынса, урыҫ телендә һөйләшкән кешеләрҙең дөйөм һаны 260 млн кеше (2014)<ref name="Голодец"/>. Рәсәйҙән һәм башҡа республик СССР республикаларынан тыш, 2010 йылға Көнсығыш Европала һәм [[Балҡан ярымутрауы]]нда — 12,9 млн кеше, [[Көнбайыш Европа]]ла — 7,3 млн, [[Азия]]ла — 2,7 млн, [[Яҡын Көнсығыш]]та һәм [[Төньяҡ Африка]]ла — 1,3 млн, [[Африка]]ла [[Сахара]]нан көньяҡҡараҡ — 0,1 млн, [[Латин Америкаһы]]нда — 0,2 млн, АҠШ-та, Канадала, [[Австралия]]ла һәм [[Яңы Зеландия]]ла — 4,1 млн кеше урыҫ телен белгән<ref name="Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие"/>. Юл 169 ⟶ 170: \|} Таралыу дәрәжәһе исемлегендә (тел белгән кешеләрҙең дөйөм һаны буйынса) 2013 йылға урыҫ теле [[инглиз ~~теленән~~теле]]нән (1500 млн), [[ҡытай теле]]нән (1400 млн), [[һинди]]/[[урду теле\|урду]] (600 миллиондан күберәк), [[испан теле]]нән (500 млн) һәм [[ғәрәп теле]]нән (350 млн) ҡала 6-сы урынды биләй. 2018 йылда урыҫ теле, теге йәки был телдә һөйләшеүселәр өсөн туған тел тип һаналған телдәр араһында ~~урыҫ теле~~, ҡытай, испан, инглиз, ғәрәп, һинди, ~~бенгаль~~[[Бенгал теле\|бенгал]] һәм [[Португал теле\|португал]] телдәренән ~~ҡала~~ҡалышып, донъяла 8-се урында тора<ref name="Ethnologue-rating-2018"/><ref name="Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие"/>. === Социолингвистик мәғлүмәттәр === Юл 176 ⟶ 177: Хәҙерге ваҡытта урыҫ теле Рәсәйҙә һәм дөйөм алғанда постсовет яҫылығындағы күп илдәрҙә һәм төбәк территорияларында рәсми статусҡа эйә. Урыҫ теле статусы законлы раҫланған күп кенә илдәрҙә лә, титул милләт телдәре менән сағыштырғанда, урыҫ теленең функциялары сикләнгән хәлдә{{sfn\|Лопатин, Улуханов\|2005\|с=446}}. [[Файл:Russian language status and proficiency in the World.svg\|thumb\|~~400px~~upright=2\|Донъяла урыҫ теле рәсми функциялар үтәгән илдәр һәм төбәк территорияларының исемлеге]] [[Файл:Detailed SVG map of the Russophone world.svg\|upright=2\|thumb\|Таралыу ареалы]] [[Рәсәй Федерацияһы]] Конституцияһына (1993) һәм «Рәсәй Федерацияһының дәүләт теле тураһында» законына (2005) ярашлы, бөтә ил территорияһында урыҫ теле дәүләт теле булып тора. Ул Рәсәйҙең сәйәси, иҡтисади, ижтимағи һәм мәҙәни тормошоноң бөтә өлкәләрендә ҡулланыла, рәсәй мәктәптәрендә һәм юғары уҡыу йорттарында уҡытыу урыҫ телендә алып барыла. [[Республика]]ларҙа — [[Рәсәй Федерацияһы]] субъекттарында урыҫ теле был республикаларҙың титул телдәре менән бер рәттән шулай уҡ дәүләт теле статусына эйә{{sfn\|Лопатин, Улуханов\|2005\|с=446}}<ref>{{cite web\|url=http://www.rg.ru/2005/06/07/yazyk-dok.html\|title=Федеральный закон Российской Федерации от 1 июня 2005 г. N 53-ФЗ О государственном языке Российской Федерации\|date=2005-06-07\|location=\|publisher=«[[Российская газета]]»\|description=№ 3789\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. Урыҫ теле [[Белоруссия]]ла (белорус теле менән бер рәттән) дәүләт теле тип һанала<ref>{{cite web\|url=http://www.president.gov.by/press19329.html%23doc\|title=Государство. Конституция. Конституция Республики Беларусь. Раздел І. Основы конституционного строя. Статья 17\|publisher=Пресс-служба Президента Республики Беларусь\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=https://archive.is/20121129053424/www.president.gov.by/press19329.html%23doc\|archivedate=2012-11-29}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>, өлөшләтә танылған [[Көньяҡ Осетия]]ла (осетин теле менән бер рәттән)<ref>{{cite web\|url=http://cominf.org/node/1166488810\|title=Конституция Республики Южная Осетия. Глава I. Основы конституционного строя Республики Южная Осетия. Статья 4\|publisher=Информационное агентство ОСинформ\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=\|archivedate=}}</ref> танылыу алмаған Приднестровье Молдавия Республикаһында (молдаван һәм украин теле менән бер рәттән)<ref>{{cite web\|url=http://www.olvia.idknet.com/constit.htm\|title=Конституция Приднестровской Молдавской Республики. Раздел I. Основы конституционного строя. Статья 12\|publisher=«Новости Приднестровья», официальное информагентство Приднестровской Молдавской Республики\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080920145140/http://www.olvia.idknet.com/constit.htm\|archivedate=2008-09-20}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20080920145140/http://www.olvia.idknet.com/constit.htm \|date=2008-09-20 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>, Донецк Халыҡ Республикаһында<ref>{{cite web\|url=http://dnr-online.ru/konstituciya-dnr/\|title=Конституция Донецкой Народной Республики. Глава I. Основы конституционного строя. Статья 10\|publisher=Официальный сайт Донецкой Народной Республики\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151215052614/http://dnr-online.ru/konstituciya-dnr/#\|archivedate=2015-12-15\|deadlink=yes}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20151215052614/http://dnr-online.ru/konstituciya-dnr/ \|date=2015-12-15 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref> һәм Луганск Халыҡ Республикаһында<ref>{{cite web\|url=http://www.obzor.lg.ua/news/konstitutsiya35989\|title=Конституция «Луганской Народной Республики» и её отличия от Конституции Украины\|publisher=OBZOR.lg.ua — Луганский городской сайт\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160324193708/http://www.obzor.lg.ua/news/konstitutsiya35989#\|archivedate=2016-03-24\|deadlink=yes}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20160324193708/http://www.obzor.lg.ua/news/konstitutsiya35989 \|date=2016-03-24 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. Урыҫ теле [[Ҡаҙағстан]]да дәүләт учреждениеларының рәсми теле (ләкин статусы буйынса дәүләт теленән түбәнерәк)<ref>{{cite web\|url=http://www.constitution.kz/razdel1\|title=Конституция Республики Казахстан. Раздел I. Общие положения. Статья 7, пункт 2\|publisher=Constitution.kz\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=\|archivedate=}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20210420211548/http://www.constitution.kz/razdel1/ \|date=2021-04-20 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>, Ҡырғыҙстанда<ref>{{cite web\|url=http://www.kenesh.kg/RU/Articles/42-Konstituciya_Kyrgyzskoj_Respubliki.aspx\|title=О парламенте. Конституция Кыргызской Республики. Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10, пункт 2\|publisher=Жогорку Кенеш Кыргызской Республики\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121218195050/http://www.kenesh.kg/RU/Articles/42-Konstituciya_Kyrgyzskoj_Respubliki.aspx\|archivedate=2012-12-18\|deadlink=yes}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20121218195050/http://www.kenesh.kg/RU/Articles/42-Konstituciya_Kyrgyzskoj_Respubliki.aspx \|date=2012-12-18 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref> һәм өлөшләтә танылған [[Абхазия Республикаһы]]нда<ref>{{cite web\|url=http://абхазия.рф/государство/суверенитет/конституция-республики-абхазия\|title=Государство. Суверенитет. Конституция Республики Абхазия. Глава 1. Основы конституционного строя. Статья 6\|publisher=Абхазия.рф — официальный сайт Республики Абхазия\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170421143754/http://xn--80aaczf9e9c.xn--p1ai/%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE/%D1%81%D1%83%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82/%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B0%D0%B1%D1%85%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%8F\|archivedate=2017-04-21\|deadlink=yes}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20170421143754/http://xn--80aaczf9e9c.xn--p1ai/%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE/%D1%81%D1%83%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82/%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B0%D0%B1%D1%85%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%8F \|date=2017-04-21 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. [[Әрмәнстан]]да, [[Польша]]ла, [[Молдавия]]ның ҡайһы бер административ берәмектәрендә ([[Гагауз Ери]])<ref>{{cite web\|url=http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=2&id=311656\|title=Республика Молдова. Парламент. Закон № 344 от 23.12.1994 об особом правовом статусе Гагаузии (Гагауз Ери). Статья 3. Пункт 1\|publisher=Registrul de Stat. Al acterol juridice al republici Moldova. Ministerul Justitiei\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>, [[Норвегия]]ла (Шпицберген)<ref>{{cite web\|url=http://www.kdmid.ru/docs.aspx?lst=country_wiki&it=/Норвегия.aspx\|title=Норвегия. Архипелаг Шпицберген. Официальный язык\|publisher=Консульский информационный портал КД МИД РФ\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=\|archivedate=}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20211220173932/https://www.kdmid.ru/docs.aspx?lst=country_wiki&it=%2F%D0%9D%D0%BE%D1%80%D0%B2%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D1%8F.aspx \|date=2021-12-20 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>, [[Румыния]]ла һәм [[Украина]]ла урыҫ теле төбәк теле йәки милли аҙсылыҡ теле тип иғлан ителгән<ref>{{cite web\|url=http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=1&DF=&CL=ENG&VL=1\|title=List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages\|author=\|authorlink=\|date=2015-09-05\|publisher=[[Совет Европы\|Council of Europe]]\|accessdate=\|lang=en\|description=\|ref=\|archiveurl=\|archivedate=}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20150918164438/http://www.conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=1&DF=&CL=ENG&VL=1 \|date=2015-09-18 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. Күп илдәрҙә һәм территорияларҙа урыҫ теле, рәсми тел булмаһа ла, күпмелер кимәлдә ҡайһы бер йәмәғәт функцияһын үтәй. [[Тажикстан]]да,[[Тажикстан Конституцияһы]]на ярашлы, урыҫ теле «милләт-ара аралашыу теле» тип танылған һәм рәсми рәүештә закон сығарыу эшендә ҡулланыла<ref>{{cite web\|url=http://www.prezident.tj/ru/taxonomy/term/5/112\|title=Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон (Конституция Республики Таджикистан). Глава первая. Основы конституционного строя. Статья 2\|publisher=Пресс служба Президента Таджикистана\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. [[Үзбәкстан]]да урыҫ теле [[ЗАГС]] һәм нотариаль органдарҙа ҡулланыла<ref>{{cite web\|url=http://www.parliament.gov.uz/ru/law/1995/3491/\|title=Законы. Законы 1995 года. О государственном языке (в новой редакции). Статья 12\|date=1995-12-21\|location=\|publisher=Официальный сайт Законодательной палаты [[Олий мажлис\|Олий Мажлиса Республики Узбекистан]]\|description=\|archiveurl=\|archivedate=}} {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20131203020654/http://www.parliament.gov.uz/ru/law/1995/3491/ \|date=2013-12-03 }}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref><ref>{{cite web\|url=http://lenta.ru/news/2012/11/01/language/\|title=Узбекским ЗАГСам разрешили использовать русский язык\|date=2012-11-01\|location=\|publisher=[[Лента.Ру]]\|description=\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. [[Америка Ҡушма Штаттары]]ның [[Нью-Йорк (штат)\|Нью-Йорк]] штатының ҡайһы бер округтарында һайлау менән бәйле ҡайһы бер документтар урыҫ теленә тәржемә ителергә тейеш<ref>{{cite web\|url=http://www.annews.ru/news/detail.php?ID=190830\|title=Русский язык стал официальным языком в штате Нью-Йорк\|date=2009-08-11\|location=\|publisher=«Агентство национальных новостей»\|description=\|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100916071357/http://www.annews.ru/news/detail.php?ID=190830\|archivedate=2010-09-16}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. Израилдә дарыу төргәктәрендә препарат тураһында [[иврит]] телендә генә түгел, [[урыҫ теле]]ндә, [[ғәрәп теле]]ндә тәфсилле мәғлүмәт булыуы мотлаҡ һанала<ref>{{cite web\|url=http://9tv.co.il/news/2011/02/22/95660.html\|title=Кнессет вводит обязательное обозначение лекарств на русском языке\|date=2011-02-22\|location=\|publisher=[[9 Канал (Израиль)\|9 Канал]]\|description=\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>. [[Файл:Yuri Gagarin in Sweden, 1964 (cropped) (2).jpg\|thumb\|~~170px~~upright\|[[Юрий Алексеевич Гагарин]] 1961 йылдың 12 апрелендә «[[Восток-1]]» йыһан карабы бортынан Ер шарынан ситтә кешелектең беренсе һүҙҙәрен урыҫ телендә әйтте]] Урыҫ теле халыҡ-ара берлектәр һәм ойошмаларҙың рәсми йә эш теле, улар араһында: [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]]ның һәм БМО-ның ҡайһы бер махсуслашҡан учреждениеларының теле<ref>{{cite web\|url=http://www.un.org/ru/sections/about-un/official-languages/index.html\|title=Главная страница\|publisher=Официальный сайт [[Организация Объединённых Наций\|ООН]]\|accessdate=\|lang=\|description=\|ref=\|archiveurl=\|archivedate=}}{{проверено\|30\|04\|2015}}</ref>, шулай уҡ Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берлеге (БДБ), Коллектив Именлек тураһында Килешеү Ойошмаһы (ОДКБ), Евразия иҡтисади союзы (ЕАЭС), Шанхай хеҙмәттәшлек ойошмаһы (ШОС), Европа именлеге һәм хеҙмәттәшлеге буйынса ойошма (ОБСЕ), Ҡыҙыл Тәре һәм Ҡыҙыл Ярымай ойошмаларының Халыҡ-ара федерацияһы (МФОКК һәм КП), [[ГУАМ]] һ. б. Юл 217 ⟶ 219: Элекке СССР илдәренән сыҡҡан [[эмигрант]]тарҙың компакт йәшәү урындарында ([[Канада]], США, [[Германия]], Израиль һ. б. илдәр) урыҫ телендә матбуғат баҫыла, радиостанциялар һәм телевизион каналдар эшләй{{sfn\|Арефьев\|2012\|с=234—237, 271—272, 302, 326, 363—364}}, урыҫ телле шәхси милектәге балалар баҡсалары һәм мәктәптәр, рәсәй юғвры уҡыу йорттары филиалдары һ. б. дөйөм белем биреү структуралары эшләй{{sfn\|Арефьев\|2012\|с=257—259, 285—288, 313—319, 328—331, 369—370}}. Урыҫ телендә һөйләшеүселәр диаспораһы араһында йыш ҡына билингвизм (ике теллелек) таралған. [[Файл:Moscow, Volkhonka Street 18-2.JPG\|thumb\|left~~\|230px~~\|Рәсәй Фәндәр Академияһының В. В. Виноградов исемендәге Урыҫ теле институты]] Хәҙерге заман милли урыҫ теле бер нисә формала йәшәй. Иң әһәмиәтле формаһы [[әҙәби тел]]. Территориаль һәм социаль [[диалект]]тар, шулай уҡ ябай һөйләү теле (просторечие) аҙыраҡ әһәмиәткә эйә. Урыҫ телендә һөйләшеүселәрҙең төркөмдәренә, урыҫ фонетикаһы һәм грамматикаһының системаһы етерлек яҡын булғанлыҡтан, шулай уҡ дөйөм төп урыҫ лексикаһы (һүҙлек фонды) менән берләшкәнлектән, уларға бер-береһен аңлау ҡатмарлы түгел. Әҙәби урыҫ теле [[Мәскәү]] һәм уның тирә-яғындағы урта һөйләштәре нигеҙендә формалашҡан. Уның ике төрө, яҙма һәм ябай һөйләү стиле айырыла. Хәҙерге әҙәби урыҫ теле үҙенең төп һыҙаттарына XIX быуаттың беренсе яртыһында эйә булды, әҙәби тел нормалары асыҡ һәм тулы [[Александр Сергеевич Пушкин]]дың әҙәби эшмәкәрлегендә асыҡ һәм тулы сағылыш тапты. Артабан стандарт урыҫ теле XIX—XX быуат олпат урыҫ яҙыусылары ижады, шулай уҡ урыҫ фәне һәм публицистикаһының етлегеүе арҡаһында үҫеште. XX быуатта әҙәби урыҫ теле юғары үҫешкән һәм юғары нормаға һалынған тел һыҙаттарын ҡабул итә. Дөйөм белем биреү таралыуы һәм киң мәғлүмәт сараларының роле үҫеүе арҡаһында әҙәби тел урыҫ теленең бөтә башҡа формаларын ҡыҫырыҡлап сығарҙы һәм урыҫ милләтенең алдынғы аралашыу сараһына әйләнде{{sfn\|Лопатин, Улуханов\|2005\|с=446—447}}. 1944 йылда нигеҙ һалынған Рәсәй Фәндәр Академияһының В. В. Виноградов исемендәге Урыҫ теле институты урыҫ телен фәнни тикшереү үҙәге булып тора. Институттың фәнни эшмәкәрлеге өлкәһенә лингвистик русистиканың бөтә йүнәлештәре лә, шул иҫәптән грамматикалар һәм Урыҫ теленең һүҙлектәрен булдырыу индерелгән. Ғилми иткшеренеүҙәр предметы булараҡ, урыҫ теле күп рәсәй һәм сит ил фән һәм мәғариф учреждениелары программаларына индерелгән{{sfn\|Лопатин, Улуханов\|2005\|с=447}}. Рәсәй сиктәренән башҡа университет русистикаһы [[Франция]]ла (XIX быуат ахырынан) һәм [[Бөйөк Британия]]ла (XX быуат башынан) иң оҙон ғүмерле традицияға эйә. Русистика милли мәктәптәре Польшала, [[Чехия]]ла, [[Болгария]]ла, [[Германия]]ла, Норвегияла, Францияла, АҠШ-та, [[Канада]]ла, [[Япония]]ла һ. б. илдәрҙә барлыҡҡа килде<ref name="Филин, Колесов, Хелимский">''[[Филин, Федот Петрович\|Филин Ф. П.]], [[Колесов, Владимир Викторович\|Колесов В. В.]], [[Хелимский, Евгений Арнольдович\|Хелимский. Е. А.]]'' {{Статья ЛЭС\| [http://tapemark.narod.ru/les/425a.html Русистика]}}</ref>. ==== Төбәк варианттары ==== Юл 244 ⟶ 246: == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр\|2}} [[Категория:Урыҫ теле]] [[Категория:Беларусь телдәре]] [[Категория:Рәсәй телдәре]] [[Категория:~~Урыҫ~~Украина ~~теле~~телдәре]] [[Категория:Көнсығыш славян телдәре]] <references group="~" /> [[Категория:Башҡортостан телдәре]] [[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]] [[Категория:БМО-ның рәсми телдәре]] [[Категория:СССР мәҙәниәте]]