Урыҫ теле: өлгөләр араһындағы айырма

Донъяла киң таралған телдәрҙең береһе — һөйләшеүселәр һаны буйынса алтынсы һәм туған теле кеүек белеүселәр һаны буйынса һигеҙенсе урынды биләй{{sfn|Арефьев|2012|с=391}}. Шулай уҡ урыҫ теле иң күп таралған славян теле<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/subgroups/slavic-0|title=Slavic|date=2015|editor=Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig|work=[[Ethnologue|Ethnologue: Languages of the World]] (18th Ed.)|location=Dallas|publisher=[[SIL International]]|lang=en|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150906054415/http://www.ethnologue.com/subgroups/slavic-0|archivedate=2015-09-06}}{{проверено|30|04|2015}}</ref> һәм географик яҡтан да туған телдәре кеүек белгәндәр иҫәбе буйынса ла — [[Европа]]ла иң таралған тел<ref name="Ethnologue-rating-2018" />.

 

 

[[Рәсәй]]ҙә урыҫ телен белеүселәр һаны 137,5 млн кеше тәшкил итә (2010)<ref name="ВПН-2010-владение"/>. Донъяла [[урыҫ теле]]ндә барлығы 260 миллионға яҡын кеше һөйләшә (2014)<ref name="Голодец"/>{{Переход|#Ареал и численность}}.

[[Файл:Russkiy iazyk Azbuka Burtsov.svg|thumb|«Русский язык» тигән яҙыу — Бурцов-Протопопов Василий Фёдорович азбукаһынан ([[Ъ|ер]] һәм [[Ь|ерь]] Ерок (паерок) менән бирелгән, 1637 йыл]]

 

 

Төрлө осорҙарҙа «русский» атамаһы менән бер рәттән «российский» һәм «великорусский» лигвонимдары ла ҡулланылған. Тәүгеһе Рустең грек телендәге — «Россия» атамаһынан, икенсеһе «Великая Русь (Великороссия») — «Бөйөк Русь (Рәсәй)» хоронимынан килеп сыҡҡан. «Российский язык» («рәсәй теле») атамаһы XVII быуатта барлыҡҡа килә һәм XVIII быуатта киң тарала, ул атаманы [[Михаил Васильевич Ломоносов]] («Российская грамматика») ҡулланған. XIX быуаттың беренсе яртыһында был лингвоним архаик төҫ ала һәм лексик историзмдар рәтенә ҡаратыла{{sfn|Дуличенко|2014|с=326—329}}. «Великорусский» (йәки «великоросский») Кесе Русь, Белая Русь һәм Бөйөк Русте ҡапма-ҡаршы ҡуйыу барлыҡҡа килгәндән һуң ҡулланыла башлай һәм йышыраҡ милли йәки әҙәби телде билдәләү өсөн түгел, бөйөк урыҫтарҙың (великорустар) диалект һөйләшен билдәләү маҡсатында ҡулланыла. XX быуат башында «великорусский» термины әүҙем ҡулланыштан сыға{{sfn|Лопатин, Улуханов|2005|с=444}}.

 

Халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары һәм баһалау мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙән ситтә ятҡан элекке совет республикалары территорияларында 2009—2012 йылдарҙа урыҫтар һаны<ref name="Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие"/>:

{| class="sortable wikitable"

|-

Хәҙерге ваҡытта урыҫ теле Рәсәйҙә һәм дөйөм алғанда постсовет яҫылығындағы күп илдәрҙә һәм төбәк территорияларында рәсми статусҡа эйә. Урыҫ теле статусы законлы раҫланған күп кенә илдәрҙә лә, титул милләт телдәре менән сағыштырғанда, урыҫ теленең функциялары сикләнгән хәлдә{{sfn|Лопатин, Улуханов|2005|с=446}}.

 

[[Рәсәй Федерацияһы]] Конституцияһына (1993) һәм «Рәсәй Федерацияһының дәүләт теле тураһында» законына (2005) ярашлы, бөтә ил территорияһында урыҫ теле дәүләт теле булып тора. Ул Рәсәйҙең сәйәси, иҡтисади, ижтимағи һәм мәҙәни тормошоноң бөтә өлкәләрендә ҡулланыла, рәсәй мәктәптәрендә һәм юғары уҡыу йорттарында уҡытыу урыҫ телендә алып барыла. [[Республика]]ларҙа — [[Рәсәй Федерацияһы]] субъекттарында урыҫ теле был республикаларҙың титул телдәре менән бер рәттән шулай уҡ дәүләт теле статусына эйә{{sfn|Лопатин, Улуханов|2005|с=446}}<ref>{{cite web|url=http://www.rg.ru/2005/06/07/yazyk-dok.html|title=Федеральный закон Российской Федерации от 1 июня 2005 г. N 53-ФЗ О государственном языке Российской Федерации|date=2005-06-07|location=|publisher=«[[Российская газета]]»|description=№ 3789|archiveurl=|archivedate=}}{{проверено|30|04|2015}}</ref>.

 

 

Күп илдәрҙә һәм территорияларҙа урыҫ теле, рәсми тел булмаһа ла, күпмелер кимәлдә ҡайһы бер йәмәғәт функцияһын үтәй. [[Тажикстан]]да,[[Тажикстан Конституцияһы]]на ярашлы, урыҫ теле «милләт-ара аралашыу теле» тип танылған һәм рәсми рәүештә закон сығарыу эшендә ҡулланыла<ref>{{cite web|url=http://www.prezident.tj/ru/taxonomy/term/5/112|title=Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон (Конституция Республики Таджикистан). Глава первая. Основы конституционного строя. Статья 2|publisher=Пресс служба Президента Таджикистана|accessdate=|lang=|description=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}{{проверено|30|04|2015}}</ref>. [[Үзбәкстан]]да урыҫ теле [[ЗАГС]] һәм нотариаль органдарҙа ҡулланыла<ref>{{cite web|url=http://www.parliament.gov.uz/ru/law/1995/3491/|title=Законы. Законы 1995 года. О государственном языке (в новой редакции). Статья 12|date=1995-12-21|location=|publisher=Официальный сайт Законодательной палаты [[Олий мажлис|Олий Мажлиса Республики Узбекистан]]|description=|archiveurl=|archivedate=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203020654/http://www.parliament.gov.uz/ru/law/1995/3491/ |date=2013-12-03 }}{{проверено|30|04|2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://lenta.ru/news/2012/11/01/language/|title=Узбекским ЗАГСам разрешили использовать русский язык|date=2012-11-01|location=|publisher=[[Лента.Ру]]|description=|archiveurl=|archivedate=}}{{проверено|30|04|2015}}</ref>. [[Америка Ҡушма Штаттары]]ның [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]] штатының ҡайһы бер округтарында һайлау менән бәйле ҡайһы бер документтар урыҫ теленә тәржемә ителергә тейеш<ref>{{cite web|url=http://www.annews.ru/news/detail.php?ID=190830|title=Русский язык стал официальным языком в штате Нью-Йорк|date=2009-08-11|location=|publisher=«Агентство национальных новостей»|description=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100916071357/http://www.annews.ru/news/detail.php?ID=190830|archivedate=2010-09-16}}{{проверено|30|04|2015}}</ref>. Израилдә дарыу төргәктәрендә препарат тураһында [[иврит]] телендә генә түгел, [[урыҫ теле]]ндә, [[ғәрәп теле]]ндә тәфсилле мәғлүмәт булыуы мотлаҡ һанала<ref>{{cite web|url=http://9tv.co.il/news/2011/02/22/95660.html|title=Кнессет вводит обязательное обозначение лекарств на русском языке|date=2011-02-22|location=|publisher=[[9 Канал (Израиль)|9 Канал]]|description=|archiveurl=|archivedate=}}{{проверено|30|04|2015}}</ref>.

Урыҫ теле халыҡ-ара берлектәр һәм ойошмаларҙың рәсми йә эш теле, улар араһында: [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]]ның һәм БМО-ның ҡайһы бер махсуслашҡан учреждениеларының теле<ref>{{cite web|url=http://www.un.org/ru/sections/about-un/official-languages/index.html|title=Главная страница|publisher=Официальный сайт [[Организация Объединённых Наций|ООН]]|accessdate=|lang=|description=|ref=|archiveurl=|archivedate=}}{{проверено|30|04|2015}}</ref>, шулай уҡ Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берлеге (БДБ), Коллектив Именлек тураһында Килешеү Ойошмаһы (ОДКБ), Евразия иҡтисади союзы (ЕАЭС), Шанхай хеҙмәттәшлек ойошмаһы (ШОС), Европа именлеге һәм хеҙмәттәшлеге буйынса ойошма (ОБСЕ), Ҡыҙыл Тәре һәм Ҡыҙыл Ярымай ойошмаларының Халыҡ-ара федерацияһы (МФОКК һәм КП), [[ГУАМ]] һ. б.

 

Элекке СССР илдәренән сыҡҡан [[эмигрант]]тарҙың компакт йәшәү урындарында ([[Канада]], США, [[Германия]], Израиль һ. б. илдәр) урыҫ телендә матбуғат баҫыла, радиостанциялар һәм телевизион каналдар эшләй{{sfn|Арефьев|2012|с=234—237, 271—272, 302, 326, 363—364}}, урыҫ телле шәхси милектәге балалар баҡсалары һәм мәктәптәр, рәсәй юғвры уҡыу йорттары филиалдары һ. б. дөйөм белем биреү структуралары эшләй{{sfn|Арефьев|2012|с=257—259, 285—288, 313—319, 328—331, 369—370}}. Урыҫ телендә һөйләшеүселәр диаспораһы араһында йыш ҡына билингвизм (ике теллелек) таралған.

 

Хәҙерге заман милли урыҫ теле бер нисә формала йәшәй. Иң әһәмиәтле формаһы [[әҙәби тел]]. Территориаль һәм социаль [[диалект]]тар, шулай уҡ ябай һөйләү теле (просторечие) аҙыраҡ әһәмиәткә эйә. Урыҫ телендә һөйләшеүселәрҙең төркөмдәренә, урыҫ фонетикаһы һәм грамматикаһының системаһы етерлек яҡын булғанлыҡтан, шулай уҡ дөйөм төп урыҫ лексикаһы (һүҙлек фонды) менән берләшкәнлектән, уларға бер-береһен аңлау ҡатмарлы түгел.

Әҙәби урыҫ теле [[Мәскәү]] һәм уның тирә-яғындағы урта һөйләштәре нигеҙендә формалашҡан. Уның ике төрө, яҙма һәм ябай һөйләү стиле айырыла. Хәҙерге әҙәби урыҫ теле үҙенең төп һыҙаттарына XIX быуаттың беренсе яртыһында эйә булды, әҙәби тел нормалары асыҡ һәм тулы [[Александр Сергеевич Пушкин]]дың әҙәби эшмәкәрлегендә асыҡ һәм тулы сағылыш тапты. Артабан стандарт урыҫ теле XIX—XX быуат олпат урыҫ яҙыусылары ижады, шулай уҡ урыҫ фәне һәм публицистикаһының етлегеүе арҡаһында үҫеште. XX быуатта әҙәби урыҫ теле юғары үҫешкән һәм юғары нормаға һалынған тел һыҙаттарын ҡабул итә. Дөйөм белем биреү таралыуы һәм киң мәғлүмәт сараларының роле үҫеүе арҡаһында әҙәби тел урыҫ теленең бөтә башҡа формаларын ҡыҫырыҡлап сығарҙы һәм урыҫ милләтенең алдынғы аралашыу сараһына әйләнде{{sfn|Лопатин, Улуханов|2005|с=446—447}}.

 

 

==== Төбәк варианттары ====

== Иҫкәрмәләр ==

{{иҫкәрмәләр|2}}

[[Категория:Рәсәй телдәре]]