Эстәлеккә күсергә

Уйғыр теле: өлгөләр араһындағы айырма

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
"'''Уйғыр теле''' ({{lang-ru|Уйгу́рский язы́к}}, {{lang-ug3|ئۇيغۇر تىلى ,ئۇيغۇرچە|Уйғурчә, Уй..." исемле яңы бит булдырылған
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
 
(3 ҡатнашыусының 4 аралыҡтағы өлгөһө күрһәтелмәгән)
1 юл: 1 юл:
{{Ук}}
'''Уйғыр теле''' ({{lang-ru|Уйгу́рский язы́к}}, {{lang-ug3|ئۇيغۇر تىلى ,ئۇيغۇرچە|Уйғурчә, Уйғур тили}} {{IPA|[ʔʊjˈʁʊrtʃɛ]}}, {{Китайский|維吾爾語|维吾尔语|Wéiwú'ěryǔ}}) — [[төрки телдәр|төрки телдәрҙең]] береһе.
'''Уйғыр теле''' ({{lang-ru|Уйгу́рский язы́к}}, {{lang-ug3|ئۇيغۇر تىلى ,ئۇيغۇرچە|Уйғурчә, Уйғур тили}} [{{IPA|ʔʊjˈʁʊrtʃɛ}}], {{Китайский|維吾爾語|维吾尔语|Wéiwú'ěryǔ}}) — [[төрки телдәр|төрки телдәрҙең]] береһе <ref>Кайдаров, А. Т., «Развитие современного уйгурского литературного языка (Т.1 Уйгурские диалекты и диалектная основа литературного языка)», Алма-Ата, «Наука», 1969, стр. 322</ref>.


[[Үзбәк теле |Үзбәк теле]] һәм [[иле төрки теле|иле төрки теле]] менән бергә [[Ҡарлуҡ-хорезм телдәре|ҡарлуҡ-хорезм төркөмсәһе]] төҙөй. Хәҙерге уйғыр теле йәки "яңы" уйғыр теле ''уйғыр-ҡарахани'' теленең тарихи һәм генетик дауамы булып тора, ләкин ул боронғо [[орхон]]-уйғыр теленә ҡәрҙәш түгел.
Вместе с [[узбекский язык|узбекским]] и [[или-тюркский язык|или-тюркским]] образует [[Карлукско-хорезмийские языки|карлукско-хорезмийскую подгруппу]]. Современный уйгурский язык или ''новоуйгурский'' является историческим и генетическим продолжением уйгурско-караханидского языка, однако он не родствен древнеуйгурскому — языку [[орхон]]ских уйгуров.


Ул [[Ҡытай|Ҡытай]], [[Ҡаҙағстан]] [[Үзбәкстан]], [[Ҡырғыҙстан]] дәүләттәрендә киң таралған, шулай уҡ, [[Афғанстан]]да, [[Сәғүд Ғәрәбстаны]]нда, [[Төркиә|Төркиәлә]] ҙур булмаған төркөмдәр бар, [[Европа Союзы]]ның ҡайһы бер илдәрендә, [[АҠШ]]-та, [[Рәсәй|Рәсәйҙә]] һәм [[Канада|Канадала) осрай.
Распространён в [[Китай|Китае]], [[Казахстан]]е, [[Узбекистан]]е, [[Киргизия|Киргизии]] и [[Туркмения|Туркмении]]; небольшие группы [[Уйгуры|уйгуров]] имеются также в [[Афганистан]]е, [[Саудовская Аравия|Саудовской Аравии]] и [[Турция|Турции]], в некоторых странах [[Европейский союз|Европейского союза]], [[Соединённые Штаты Америки|США]], [[Россия|России​]] и [[Канада|Канаде]].


== Уйғыр-орхон теле ==
== Уйгуро-орхонский язык ==
VIII быуатта уйғырҙар күп кенә ҡәүемдәрҙе берләштереп, [[Үҙәк Азия|Үҙәк Азияла]] ҙур территорияны биләп торған дәүләткә нигеҙ һалалар. Уйғыр-орхон теле башта [[Орхон-йәнәсәй теле|Орхон-йәнәсәй теленә]] яҡын тел булған, артабан үҙаллы үҫеш алған .
В [[VIII век]]е уйгуры, объединив ряд племен, основали государство, занимавшее значительные территории в [[Центральная Азия|Центральной Азии]]. Уйгуро-орхонский язык первоначально был близкородственным [[Орхоно-енисейский язык|орхоно-енисейскому]], являясь, как и [[Древнекыргызский язык|древнекыргызский]], его диалектом, получившим самостоятельное развитие.

== Яҙмаһы ==
[[Файл: Chinese minority languages 05.JPG|мини|Заманса ҡытай-уйғыр һүҙлеге]]
Хәҙерге ваҡытта уйғыр теле рәсми рәүештә ике график система ярҙамында яҙыла: Ҡытайҙа — "синьцзян" йәки "көнсығыш-төркөстан" (''әрәб йезиқи'' тип аталған ғәрәп әлифбаһы, йәки ''кона йезиқ'' — «боронғо яҙма») һәм "Үҙәк Азия" (элекке СССР-ҙағыса ''славиә йезиқи'' — «славян яҙмаһы» йәки ''славиәнчә'' — «славян яҙмаһы» )<ref>Касымова Д. Ж., Уйгурский язык: Самоучитель. — Алма-Ата, 2005.</ref>.

''Уйғыр ғәрәп әлифбаһы 1925—1930 (СССР)''
<div class="Unicode">
<font size="+2">ﯪ ﯭ ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش غ ق ك گ ڭ ل م ن ۋ ه ئە ﯮ ﯰ ﰃ</font></div>

''Уйғырҙарҙың латинлаштырылған әлифбаһы 1930—1946 (СССР)''

''СССР уйғырҙарының латиница әлифбаһы:''
{| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 1.5em; line-height: 2.5em; text-align: center;"
| style=«width:2em;» | A a
| style=«width:2em;» | B в
| style=«width:2em;» | C c
| style=«width:2em;» | Ç ç
| style=«width:2em;» | D d
| style=«width:2em;» | E e
| style=«width:2em;» | Ə ə
| style=«width:2em;» | G g
| style=«width:2em;» | Ƣ ƣ
| style=«width:2em;» | H h
| style=«width:2em;» | I i
| style=«width:2em;» | J j
| style=«width:2em;» | K k
| style=«width:2em;» | L l
| style=«width:2em;» | M m
| style=«width:2em;» | N n
|-
| style=«width:2em;» | Ꞑ ꞑ
| style=«width:2em;» | O o
| style=«width:2em;» | Ө ө
| style=«width:2em;» | P p
| style=«width:2em;» | Q q
| style=«width:2em;» | R r
| style=«width:2em;» | S s
| style=«width:2em;» | Ş ş
| style=«width:2em;» | T t
| style=«width:2em;» | U u
| style=«width:2em;» | V v
| style=«width:2em;» | X x
| style=«width:2em;» | Y y
| style=«width:2em;» | Z z
| style=«width:2em;» | Ƶ ƶ
| style=«width:2em;» | F f
|}

''Уйғырса кириллица әлифбаһы 1947 (СССР)''

{| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 1.5em; line-height: 2.5em; text-align: center;"
| style=«width:2em;» | А а
| style=«width:2em;» | Б б
| style=«width:2em;» | В в
| style=«width:2em;» | Г г
| style=«width:2em;» | Ғ ғ
| style=«width:2em;» | Д д
| style=«width:2em;» | Е е
| style=«width:2em;» | Һ һ
| style=«width:2em;» | Ә ә
| style=«width:2em;» | Ж ж
|-
| style=«width:2em;» | Җ җ
| style=«width:2em;» | З з
| style=«width:2em;» | И и
| style=«width:2em;» | Й й
| style=«width:2em;» | К к
| style=«width:2em;» | Қ қ
| style=«width:2em;» | Л л
| style=«width:2em;» | М м
| style=«width:2em;» | Н н
| style=«width:2em;» | Ң ң
|-
| style=«width:2em;» | О о
| style=«width:2em;» | Ө ө
| style=«width:2em;» | П п
| style=«width:2em;» | Р р
| style=«width:2em;» | С с
| style=«width:2em;» | Т т
| style=«width:2em;» | У у
| style=«width:2em;» | Ү ү
| style=«width:2em;» | Ф ф
| style=«width:2em;» | Х х
|-
| style=«width:2em;» | Ц ц
| style=«width:2em;» | Ч ч
| style=«width:2em;» | Ш ш
| style=«width:2em;» | Щ щ
| style=«width:2em;» | Ъ ъ
| style=«width:2em;» | Ы ы
| style=«width:2em;» | Ь ь
| style=«width:2em;» | Э э
| style=«width:2em;» | Ю ю
| style=«width:2em;» | Я я
|}
== Ҡулланыш статусы ==

=== Киң мәғлүмәт саралары ===
СССР-ҙа уйғыр телендә сыҡҡан гәзиттәр:
* «Кәмбәғәлләр авази» («Ярлылар ауазы»). 1921 йылдан сыҡҡан
* «Қизил туғ» («Ҡыҙыл байраҡ»). Алматыла, 1935—1938 йылдарҙа.
* «Колхозчилар әмгиги» («Колхозсылар хеҙмәте»). Алматыла, 1934—1959 йылдарҙа сыҡҡан.
* «Садайи таранчи» — Алматыла, 1918 йылда 6 һаны сыҡҡан.
* «Течлиқ әмгәк» («Тыныс хеҙмәт»). Алматыла, 1934 йылдан сыҡҡан
* «Уйғур авази» («Уйғыр тауышы»). Алматыла, 1957 йылдан сыҡҡан. Хәҙер Ҡаҙағстан уйғырҙарының төп гәзите.
* «Шәриқ һәқиқити» («Шәреҡ хәҡиҡәте»). Үзбәкстанда 1927-1936 йылдарҙа сыҡҡан

== Ҡарағыҙ ==
* [[Төрки телдәр]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
{{Interwiki|ug|ئۇيغۇرچە ۋىكىپىدىيە|уйгурском|лого=Wikipedia-logo-v2-ug.svg}}
* {{книга|автор=[[Наджип, Эмир Наджипович|Наджип Э. Н.]]|заглавие=Современный уйгурский язык|место=М.|издательство=Издательство восточной литературы|год=1960|страниц=133|серия=[[Языки зарубежного Востока и Африки]]}}
* Исследования по уйгурскому языку. — Алма-Ата: Наука Казахской ССР, 1988. — 160 с.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}

* [http://www.in-yaz-book.ru/uygur.html Учебник, разговорник и словарь уйгурского языка]
* [http://kuscholarworks.ku.edu/dspace/bitstream/1808/5624/3/EngYakDwy2009_Uyg1full_10.pdf Бесплатный учебник уйгурского языка на английском (2009, Канзасский университет) (в формате [[Portable Document Format|PDF]])]
* [http://www.iu.edu/~celtie/uygur_spoken.html Аудиофайлы к двум англоязычным учебникам уйгурского языка на сайте университета Индианы (в формате [[mp3]])] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200225200124/http://www.iu.edu/~celtie/uygur_spoken.html |date=2020-02-25 }}

{{ВС}}
{{Төрки телдәр}}
[[Категория:Уйғыр теле| ]]
[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]
[[Категория:Агглютинатив телдәр]]
[[Категория:Төрки телдәр]]
[[Категория:Ҡытай телдәре]]
[[Категория:Пакистан телдәре]]
[[Категория:Ҡаҙағстан телдәре]]
[[Категория:Ҡырғыҙстан телдәре]]

12:47, 10 июль 2024, ағымдағы өлгө

Уйғыр теле
уйғ. ئۇيغۇر
уйғ. ئۇيغۇر تىلى
уйғ. ئۇيغۇرچە[1]
Рәсем
Дәүләт  Ҡытай[2]
 Үзбәкстан[3]
 Ҡаҙағстан[4]
 Ҡырғыҙстан[5]
 Афғанстан[6]
 Монголия[7]
 Албания
 Төркиә[8]
Барлыҡҡа килгән Ганьсу[d], Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы, Ҡаҙағстан һәм Говь-Алтай[d]
Алыштырған Сығатай теле
Тел төрҙәре SOV[d], агглютинатив телдәр һәм SVO[d]
Яҙыу ғәрәп яҙыуы[d], Кирил алфавиты һәм Латин алфавиты
Телдә һөйләшеүселәр 10 400 000 кеше (2019)[9]
Ethnologue каталогында тел статусы 2 Төбәк[d][9]
Тасуирлау биттәре turkic.elegantlexicon.com/…
lpan.eva.mpg.de/austrone…
Карта распространения
Викимедиа проекттарында тел коды ug
 Уйғыр теле Викимилектә

Уйғыр теле (рус. Уйгу́рский язы́к, уйғ. ئۇيغۇر تىلى ,ئۇيغۇرچە, Уйғурчә, Уйғур тили [ʔʊjˈʁʊrtʃɛ], ҡыт. ғәҙәти 維吾爾語, ябайл. 维吾尔语, пиньин: Wéiwú'ěryǔ) — төрки телдәрҙең береһе [10].

Үзбәк теле һәм иле төрки теле менән бергә ҡарлуҡ-хорезм төркөмсәһе төҙөй. Хәҙерге уйғыр теле йәки "яңы" уйғыр теле уйғыр-ҡарахани теленең тарихи һәм генетик дауамы булып тора, ләкин ул боронғо орхон-уйғыр теленә ҡәрҙәш түгел.

Ул Ҡытай, Ҡаҙағстан Үзбәкстан, Ҡырғыҙстан дәүләттәрендә киң таралған, шулай уҡ, Афғанстанда, Сәғүд Ғәрәбстанында, Төркиәлә ҙур булмаған төркөмдәр бар, Европа Союзының ҡайһы бер илдәрендә, АҠШ-та, Рәсәйҙә һәм [[Канада|Канадала) осрай.

Уйғыр-орхон теле

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

VIII быуатта уйғырҙар күп кенә ҡәүемдәрҙе берләштереп, Үҙәк Азияла ҙур территорияны биләп торған дәүләткә нигеҙ һалалар. Уйғыр-орхон теле башта Орхон-йәнәсәй теленә яҡын тел булған, артабан үҙаллы үҫеш алған .

Яҙмаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Заманса ҡытай-уйғыр һүҙлеге

Хәҙерге ваҡытта уйғыр теле рәсми рәүештә ике график система ярҙамында яҙыла: Ҡытайҙа — "синьцзян" йәки "көнсығыш-төркөстан" (әрәб йезиқи тип аталған ғәрәп әлифбаһы, йәки кона йезиқ — «боронғо яҙма») һәм "Үҙәк Азия" (элекке СССР-ҙағыса славиә йезиқи — «славян яҙмаһы» йәки славиәнчә — «славян яҙмаһы» )[11].

Уйғыр ғәрәп әлифбаһы 1925—1930 (СССР)

ﯪ ﯭ ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش غ ق ك گ ڭ ل م ن ۋ ه ئە ﯮ ﯰ ﰃ

Уйғырҙарҙың латинлаштырылған әлифбаһы 1930—1946 (СССР)

СССР уйғырҙарының латиница әлифбаһы:

A a B в C c Ç ç D d E e Ə ə G g Ƣ ƣ H h I i J j K k L l M m N n
Ꞑ ꞑ O o Ө ө P p Q q R r S s Ş ş T t U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶ F f

Уйғырса кириллица әлифбаһы 1947 (СССР)

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Һ һ Ә ә Ж ж
Җ җ З з И и Й й К к Қ қ Л л М м Н н Ң ң
О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ү ү Ф ф Х х
Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Ҡулланыш статусы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Киң мәғлүмәт саралары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР-ҙа уйғыр телендә сыҡҡан гәзиттәр:

  • «Кәмбәғәлләр авази» («Ярлылар ауазы»). 1921 йылдан сыҡҡан
  • «Қизил туғ» («Ҡыҙыл байраҡ»). Алматыла, 1935—1938 йылдарҙа.
  • «Колхозчилар әмгиги» («Колхозсылар хеҙмәте»). Алматыла, 1934—1959 йылдарҙа сыҡҡан.
  • «Садайи таранчи» — Алматыла, 1918 йылда 6 һаны сыҡҡан.
  • «Течлиқ әмгәк» («Тыныс хеҙмәт»). Алматыла, 1934 йылдан сыҡҡан
  • «Уйғур авази» («Уйғыр тауышы»). Алматыла, 1957 йылдан сыҡҡан. Хәҙер Ҡаҙағстан уйғырҙарының төп гәзите.
  • «Шәриқ һәқиқити» («Шәреҡ хәҡиҡәте»). Үзбәкстанда 1927-1936 йылдарҙа сыҡҡан

Ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/ug.xml
  2. ↑ ScriptSource - China
  3. ↑ ScriptSource - Uzbekistan
  4. ↑ ScriptSource - Kazakhstan
  5. ↑ ScriptSource - Kyrgyzstan
  6. ↑ ScriptSource - Afghanistan
  7. ↑ ScriptSource - Mongolia
  8. ↑ ScriptSource - Turkey
  9. ↑ 9,0 9,1 Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  10. ↑ Кайдаров, А. Т., «Развитие современного уйгурского литературного языка (Т.1 Уйгурские диалекты и диалектная основа литературного языка)», Алма-Ата, «Наука», 1969, стр. 322
  11. ↑ Касымова Д. Ж., Уйгурский язык: Самоучитель. — Алма-Ата, 2005.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Википедия
Википедия

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Уйғыр теле Викимилектә
n: Уйғыр теле Викияңылыҡтарҙа
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Уйғыр_теле&oldid=1275864» битенән алынған