مصطفی چمران

مصطفی چمران
نمایندهٔ مجلس شورای اسلامی
دوره مسئولیت ۷ خرداد ۱۳۵۹ – ۳۱ خرداد ۱۳۶۰
حوزه انتخاباتی	تهران، ری و شمیران
اکثریت	۱٬۱۰۰٬۸۴۲ (۵۱٫۵٪)
سومین وزیر دفاع ملی
دوره مسئولیت ۸ مهر ۱۳۵۸ – ۱۹ شهریور ۱۳۵۹
گمارنده	مهدی بازرگان شورای انقلاب اسلامی
قائم‌مقام	حسن چگینی
پس از	عزت‌الله نورایی (سرپرست)
پیش از	جواد فکوری
دومین معاون امور انقلاب نخست‌وزیر ایران
دوره مسئولیت ۹ اردیبهشت ۱۳۵۸ – ۸ مهر ۱۳۵۸
نخست‌وزیر	مهدی بازرگان
پس از	ابراهیم یزدی
پیش از	انحلال معاونت
اطلاعات شخصی
زاده	مصطفی چمران ساوه‌ای ۱۰ مهر ۱۳۱۱ تهران، ایران
درگذشته	۳۱ خرداد ۱۳۶۰ (۴۹ سال) دهلاویه، ایران
علت مرگ	برخورد ترکش خمپاره
آرامگاه	قطعه ۲۴ بهشت زهرا، تهران
حزب سیاسی	نهضت آزادی ایران سماع
دیگر عضویت‌های سیاسی	نهضت مقاومت ملی جبهه ملی ایران
همسر(ان)	تامسن هیمن (پروانه) (ا. ۱۳۴۰–ج. ۱۳۵۲) غاده جابر (ا. ۱۳۵۵–ب. ۱۳۶۰)
فرزندان	روشن، رحیم، علی و جمال
خویشاوندان	مهدی چمران (برادر)
هیئت دولت	دولت موقت بازرگان دولت موقت شورای انقلاب
خدمات نظامی
لقب(ها)	جمال
وفاداری	جنبش امل ایران
خدمت/شاخه	افواج مقاومت لبنان سپاه پاسداران ستاد جنگ‌های نامنظم
سال‌های خدمت	۱۳۵۷–۱۳۵۴ (امل) ۱۳۶۰–۱۳۵۹ (ایران)
فرمانده	ستاد جنگ‌های نامنظم
جنگ‌ها/عملیات‌	جنگ داخلی لبنان شورش حزب دموکرات کردستان جنگ ایران و عراق †
پس‌زمینه‌های علمی
دانشگاه	دانشگاه تهران دانشگاه ای اند ام تگزاس دانشگاه کالیفرنیا، برکلی
عنوان پایان‌نامه	Electron Beam in the Cold-Cathode Magnetron (۱۹۶۳)
استاد راهنما	David H. Sloan
کار علمی
زمینهٔ تخصصی/حوزه کاری	مهندسی برق فیزیک
زیرشاخهٔ	الکترومکانیک فیزیک پلاسما
نهاد	آزمایشگاه‌های بل آزمایشگاه پیش‌رانش جت

مصطفی چمران ساوه‌ای (۱۰ مهر ۱۳۱۱ – ۳۱ خرداد ۱۳۶۰) معروف به دکتر چمران، فیزیک‌دان، سیاستمدار (عضو شورای مرکزی نهضت آزادی ایران)، وزیر دفاع ایران در دولت مهدی بازرگان و دولت موقت شورای انقلاب از همراهان موسی صدر در تشکیل جنبش امل (لبنان)، نماینده دوره اول مجلس شورای اسلامی، از فرماندهان ایران در جنگ ایران و عراق و بنیان‌گذار ستاد جنگ‌های نامنظم در جریان جنگ ایران و عراق بود.

وی در دانشگاه تهران، تحصیلات خود را در رشته الکترومکانیک به پایان برد. سپس برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و درجه دکتری در فیزیک پلاسما کسب کرد. پس از گذراندن آموزش‌های نظامی در مصر، به لبنان رفت و به همراه موسی صدر، در تشکیل جنبش امل نقش مؤثری داشت و از فرماندهان آن بود. چمران در زمان تحصیل در دانشگاه تهران، در درس ترمودینامیک، شاگرد مهدی بازرگان بود. آشنایی او با بازرگان، عامل مهمی در ورود او به عرصه سیاست به‌شمار می‌رود. وی در دوران پس از کودتای ۲۸ مرداد در سازمان نهضت مقاومت ملی که زیر نظر افرادی چون مهدی بازرگان، سید رضا زنجانی و سید محمود طالقانی اداره می‌شد، فعالیت می‌کرد. در زمان تحصیل در خارج از ایران، او به همراه ابراهیم یزدی، علی شریعتی و صادق قطب‌زاده، شاخه خارج از کشوری نهضت آزادی ایران و همچنین انجمن اسلامی دانشجویان ایران در آمریکا را تأسیس کرد. پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ ایران، او به ایران بازگشت و در دولت بازرگان، مدتی وزارت دفاع را بر عهده داشت. او به عنوان یکی از اعضای نهضت آزادی، در دوره نخست مجلس شورای اسلامی از سوی مردم تهران به نمایندگی انتخاب شد.

در جریان جنگ ایران و عراق، چمران یکی از فرماندهان ایران بود. او با آغاز جنگ، به اهواز رفت و ستاد جنگ‌های نامنظم را بنیان‌گذاری کرد. از دیگر کارهای مهم وی ایجاد هماهنگی بین نیروهای ارتش، سپاه و نیروهای داوطلب مردمی بود که در منطقه حضور داشتند. چمران در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ در مسیر دهلاویه–سوسنگرد بر اثر اصابت ترکش خمپاره به پشت سرش در ۴۹ سالگی کشته شد.

زندگی

تولد

مصطفی چمران در سال ۱۳۱۱ خورشیدی در خیابان پانزده خرداد تهران، بازار آهنگرها، محله سرپولک به دنیا آمد. او فرزند حسن چمران ساوه‌ای بود که از روستای چمران ساوه به تهران مهاجرت کرد.

تحصیلات

کارنامه پنجم و شش دبستان مصطفی چمران با نام خانوادگی کامل وی

کارنامه سوم دبیرستان مصطفی چمران

وی تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه انتصاریه، نزدیک پامنار، و متوسطه را در دارالفنون و البرز طی کرد.در ۱۳۳۲ با رتبه ۱۵ در رشته الکترومکانیک دانشکده فنی دانشگاه تهران پذیرفته شد. در اواخر دهه ۳۰شمسی (احتمالا ۱۳۳۸-۱۹۵۹) با بورس تحصیلی به دانشگاه تگزاس ای اند ام آمریکا رفت و درجه کارشناسی ارشد را در رشته مهندسی برق کسب نمود.سپس در سال ۱۹۶۳م-۱۳۴۲ش دکترای پلاسما فیزیک را از دانشگاه برکلی ایالت کالیفرنیا گرفت گفته شده است که پایان‌نامه او مرجع ۲ مقاله علمی در زمینه پلاسما فیزیک شد.

رسالهٔ دکتری چمران در دانشگاه برکلی در کتاب باریکه الکترونی در مگنترون با کاتد سرد توسط رضا امراللهی در سال ۱۳۸۸ ترجمه و توسط دانشگاه امیرکبیر منتشر شده‌است.

او در کتاب خود بنام خودسازی گفته است که در دهه ۶۰ میلادی در آزمایشگاه‌های بل و همچنین آزمایشگاه پیشرانه جت ناسا بعنوان محقق استخدام شده بود. از آنجاکه او در ۱۹۶۳ فارغ التحصیل شده و در اواخر همان سال بهمراه قطب زاده و یزدی امریکا را ترک کرده است احتمالا در دوران دانشجویی دکترا کار تحقیق میکرده یا اینکه مدت کوتاهی در همین سال کار تحقیقات میکرده است. این مطلب نیاز به تحقیق بیشتر دارد.

علاوه بر زبان فارسی به عربی، ترکی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی مسلط بود و به هنر نیز توجه داشت.

ازدواج و خانواده

بار اول در سال ۱۳۴۰ با یک دختر آمریکایی به نام تامسن هیمن که نام خود را پس از ازدواج به پروانه تغییر داد و ثمره این ازدواج، یک دختر به نام روشن و سه پسر به نام‌های رحیم، علی و جمال بود؛ جمال در کودکی در استخر خانه پدر همسر چمران غرق شد.

فرزندانش در کناره غربی آمریکا زندگی می‌کنند. همسر آمریکایی وی پس از مهاجرت به لبنان و مدتی زندگی کردن در آن‌جا، به دلیل شرایط سخت به امریکا بازگشت و در سال ۱۹۷۳-۱۳۵۲ش از او جدا شد تا اینکه در سال ۲۰۰۹ درگذشت.

سپس در ۱۹۷۷-۱۳۵۶ش با غاده جابر همسر لبنانی‌اش ازدواج کرد. واسطه ازدواج، موسی صدر و یک روحانی ایرانی به نام سید غروی بوده‌اند.

عباس چمران، برادر او آخرین رئیس دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف قبل از انقلاب بود که پس از مرگ او درگذشت و مهدی چمران برادر دیگر او سابقه ریاست شورای شهر تهران را دارد.

موزه مصطفی چمران

مشاغل و فعالیت‌ها

چمران یکی از اعضای ارشد نهضت آزادی به رهبری مهدی بازرگان در دهه ۱۹۶۰ بود. او به همراه ابراهیم یزدی، صادق قطب زاده و علی شریعتی بخشی از جناح خارجی رادیکال بودند.

چمران پس از فارغ التحصیلی، برای آموزش نظامی به کوبا رفت. در دسامبر ۱۹۶۳، او به همراه قطب‌زاده و یزدی، آمریکا را به مقصد مصر ترک کرده و در آنجا آموزش جنگ‌های چریکی را دید. آن‌ها با مقامات مصری ملاقات کردند تا یک سازمان ضد شاه در این کشور تأسیس کنند که بعدها ساما(SAMA) نام گرفت، سازمان ویژه اتحاد و اقدام. چمران به عنوان رئیس شاخه نظامی آن انتخاب شد. پس از بازگشت به ایالات متحده در سال ۱۹۶۵، او گروهكی به نام تشیع سرخ(Red Shiism) را در شهر سن خوزه كاليفرنيا(San Jose) با هدف آموزش شبه نظامیان تأسیس کرد. برادرش مهدی چمران نیز از اعضای آن گروه بود. چمران در سال ۱۹۶۸، گروه دیگری به نام انجمن دانشجویان مسلمان آمریکا(MSA) را تأسیس کرد که رهبری آن را ابراهیم یزدی بر عهده داشت. این گروه، موفق به تأسیس شعبه‌هایی در انگلستان و فرانسه نيز شد.

در سال ۱۹۷۱، چمران آمریکا را به مقصد لبنان ترک کرد و به اردوگاه‌های سازمان آزادیبخش فلسطین و جنبش امل پیوست. او یکی از اعضای اصلی و بنیانگذار جنبش انقلاب اسلامی در خاورمیانه شد و به سازماندهی و آموزش نیروهای چریکی و انقلابی در الجزایر، مصر و سوریه پرداخت. در طول جنگ داخلی در لبنان، او فعالانه با موسی صدر، بنیانگذار جنبش امل، همکاری کرد. چمران جزئی از جنبش امل و «دست راست صدر» شد.

چمران به همراه صادق قطب زاده در جناح موسوم به «مافیای سوری»، در دربار خمینی بودند كه بین گروه او و گروه لیبی دوست آنان به رهبری محمد منتظری، اختلاف و نزاع درگرفت.

با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، چمران به ایران بازگشت. در سال ۱۳۵۸ به عنوان معاون نخست وزیر در کابینه مهدی بازرگان خدمت کرد. او عملیات نظامی در کردستان را رهبری کرد که در آن کردها علیه دولت موقت ایران قیام کرده بودند.او از شهریور ۱۳۵۸ تا ۱۳۵۹ وزیر دفاع بود و اولین وزیر دفاع غیرنظامی جمهوری اسلامی بود.

فعالیت سیاسی

مصطفی چمران از سن پانزده سالگی در جلسه‌های تفسیر قرآن سید محمود علایی طالقانی حاضر می‌شد؛ وی همچنین در درس‌های فلسفه و منطق مرتضی مطهری و در دیگر جلسات نیز حضور پیدا می‌کرد. وی از نخستین اعضای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران بود. در مبارزات سیاسی دوران مصدق، از دوره چهاردهم مجلس شورای ملی تا ملی شدن صنعت نفت شرکت فعال داشت. وی در روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در حمله گارد به دانشکده فنی دانشگاه تهران جزو معترضان به حضور نیکسون، معاون رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا، بود. چمران از مسئولان نهضت مقاومت ملی و عضو جبهه ملی ایران در دانشگاه تهران به‌شمار می‌آمد. او پس از حضور در آمریکا به همراه تنی چند از هم‌فکرانش شاخه نهضت آزادی ایران در خارج از کشور را تأسیس کرد. وی با همکاری ابراهیم یزدی برای اولین بار انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا را پایه‌ریزی کرد و از مؤسسان انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در کالیفرنیا بود. به دلیل این فعالیت‌ها، بورس تحصیلی شاگرد ممتازی وی از سوی رژیم شاه قطع شد و از آن پس تا پایان دوره دکتری در دانشگاه برکلی به عنوان پژوهش‌یار ای آی مشغول به کار شد.

در آمریکا

چمران با بورس شاگرد اولی در دانشگاه تهران برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و در دوره‌های کارشناسی ارشد (الکترونیک) در دانشگاه تگزاس اِی اَند اِم و دکتری (رشته فیزیک پلاسما و الکترونیک) در دانشگاه برکلی تحصیل نمود.

چمران در حال کار در آزمایشگاه هسته‌ای

در سال ۱۹۶۳ پس از فارغ‌التحصیل شدن با خانواده خود به نیوجرسی منتقل شد و ضمن عضویت در شورای مرکزی جبهه ملی به عنوان عضو هیئت اجرایی و مسئول مالی به فعالیت پرداخت. تدارک اعتراضات و بسیج دانشجویان در جلوی سازمان ملل در نیویورک، جلوی کاخ سفید در واشینگتن و همچنین سفارت ایران در شهر واشینگتن و سایر کنسول‌گری‌ها در شهرهای شیکاگو، نیویورک، سانفرانسیسکو در جهت اعتراض به وضعیت سیاسی ـ اجتماعی ایران بخش عمده‌ای از تلاش و فعالیت‌های او در این سال‌ها است.

در دسامبر ۱۹۶۳ چمران بهمراه قطب زاده و یزدی امریکا را به مقصد مصر ترک کرد تا در آموزشهای چریکی شرکت کند.

بست نشستن در عبادتگاه سازمان ملل

محلی به عنوان معبد در سازمان ملل هست که دوازده نفر از ایرانیان طبق قرار قبلی در این محل حاضر شده و بست می‌نشینند. پس از چند دقیقه توجه مأموران به این افراد که بیش از حد معمول در محل عبادتگاه توقف کرده‌اند، جلب می‌شود. مأموران خواستار خروج ایشان از عبادتگاه می‌شوند. متحصنین خواستار ملاقات با دبیرکل سازمان ملل می‌شوند که با مخالفت مأموران روبه‌رو می‌شود. عده‌ای از اعضای جبهه ملی و دانشجویان در خارج از ساختمان تجمع کرده و پلاکاردها و بیانیه‌هایی به زبان انگلیسی در اعتراض به شاه و هیئت حاکمه ایران بین مردم توزیع می‌کنند. خبر تحصن خبرنگاران را به آن‌جا می‌کشاند. مأموران که از خروج متحصنین ناامید می‌شوند، گارد مخصوص را آورده و دست و پای آن‌ها را گرفته، کشان‌کشان از سازمان ملل بیرون می‌برند و خبرنگاران خارجی و تلویزیون‌ها فیلم‌برداری می‌کنند. ---- زمان این حادثه باید آورده شود منابع معتبر نیستند

در مصر

در دسامبر ۱۹۶۳ - آذر ۱۳۴۲ چمران پس از اتمام تحصیلات و پس از تظاهرات پانزده خرداد توسط خسرو قشقایی به همراه ابراهیم یزدی، رهسپار مصر شد و به تأسیس اولین پایگاه آموزش جنگ‌های مسلحانه پرداخت. او به مدت دو سال، در زمان جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر، دوره‌های چریکی و پارتیزانی را آموخت و به عنوان بهترین شاگرد این دوره شناخته شد.

در مصر با مشاهده جریان ناسیونالیسم عربی به جمال عبدالناصر اعتراض کرد و جمال ضمن پذیرش این اعتراض گفت که جریان ناسیونالیسم عربی آن قدر قوی است که نمی‌توان به‌راحتی با آن مقابله کرد و به دنبال آن به چمران و یارانش اجازه داد که در آن کشور نظرات خود را بیان کنند.

عادل عون --معروف به ابو یاسر--که از مبارزان قدیمی لبنان می‌باشد و از جمله دوستان مصطفی چمران در مصر و همچنین همرزم وی در لبنان بوده‌است، اینگونه بیان می‌کند که: دربارهٔ دلیل ترک آمریکا و آمدن چمران به مصر از او سؤال کردم، که او سبب این کار را قصد نداشتن شرکت در پیشرفت صنایع نظامی آمریکا دانست و با هدف مساعدت به برادران مسلمان در این دوره نظامی حضور پیدا کرده‌است. عادل در ادامه اظهار می‌دارد: اینطور به نظر می‌رسد که چمران جزو پنج متفکر مسلمانی بوده‌است که در طرح گسترش و پیشرفت سلاح‌های آمریکایی می‌بایست حضور پیدا می‌نمود. چمران همچنین اشاره داشت به اینکه بنده از آتش فرار کرده‌ام، و گویا وی برای مدت دو سال از مرکز علمی که در آن بود مرخصی گرفته بود که بتواند به گروه‌های مبارز ملحق شود.

در لبنان

در سال ۱۳۵۰ موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان، در سفری به تهران ضمن ملاقات با مهدی بازرگان و گزارش خدمات در لبنان، از تشکیل یک مدرسه در شهر صور خبر می‌دهد و از ایشان معرفی یک مهندس مجرب جهت اداره مدرسه را خواستار می‌شود. مهندس بازرگان، چمران را معرفی می‌نماید. پس از تماس موسی صدر با چمران، این امر مورد قبول او قرار گرفته و وی دوباره همه چیز را رها کرده و به سوی لبنان رهسپار می‌گردد.

چمران در لبنان، در کنار موسی صدر، به فعالیت‌های فرهنگی و چریکی می‌پردازد. او به مدت هشت سال مدیریت مدرسه صنعتی جبل عامل را به عهده می‌گیرد. محمد نصرالله عضو هیئت رئیسه جنبش اَمل آن زمان و رهبر کنونی حزب ا… که در سن ۱۸ سالگی حکم فرماندهی منطقه خود را در نبطیه از چمران دریافت کرده در بارهٔ حضور مصطفی چمران در لبنان می‌گوید: مصطفی چمران بر حسب خواست موسی صدر از مصر به لبنان آمد. همسر ایشان به همراه سه پسر و یک دختر نیز به لبنان آمدند. اما به دلیل عدم وجود مدرسه برای آنان، خانواده چمران نتوانست در لبنان زندگی کند. او از همسرش جدا شد و خانواده‌اش را رها کرد تا با خانواده فقرا زندگی کند. خودش می‌گفت من خاک کفش‌های فقرا هستم. چمران در دل شیعیان لبنان جاودان است. موسی صدر وصیت کرد که همواره حرف مصطفی چمران اجرا شود. چمران نیز عشق و ارادت زیادی به موسی صدر داشت و از یادداشت‌هایش این امر کاملاً هویداست.

تأسیس پایگاه چریکی مستقل برای تعلیم مبارزان ایرانی در لبنان، از دیگر اهداف چمران بوده‌است. چمران در لبنان به موسی صدر کمک کرد تا سازمان امل، به عنوان شاخه نظامی، «حرکةالمحرومین» را پایه‌گذاری کند. چمران از سال ۱۹۷۱ که به جنوب لبنان می‌آید، کلاس‌هایی برای درس‌های ایدئولوژیک اسلامی به سبک انجمن‌های اسلامی دانشجویان به راه می‌اندازد. از هر دهی یک یا دو نفر از معلمان مسلمان را انتخاب کرد که در کل حدود ۱۵۰ نفر می‌شدند؛ هفته‌ای یک بار به مدرسه می‌آمدند و جلساتی اسلامی برپا می‌شد که موسی صدر، مهدی شمس الدین، محمدحسین فضل‌الله و رجال دیگر سخنرانی می‌کردند و بعد خودش وارد بحث می‌شد و یک سلسله دروس ایدئولوژیک را بیان می‌کرد. همین افراد بودند که اولین هسته‌های سازمان «حرکت المحرومین» در جنوب را تشکیل دادند. او در بیروت نیز نظیر این اقدام را انجام داد.

هنگامی که منطقه شیعه‌نشین نبعه توسط فالانژها محاصره شده بود، چمران در مأموریتی خطرناک، سوار بر زره‌پوشی از ارتش لبنان، خود را به داخل منطقه محاصره شده می‌رساند. در میان راه فالانژیست‌ها زره‌پوش را متوقف می‌کنند و می‌خواهند در آن را باز کنند که چمران از داخل دستگیره در را محکم می‌گیرد و آن‌ها فکر می‌کنند در قفل است و وقتی از شیشه کوچک به داخل نگاه می‌کنند او خود را پنهان می‌کند؛ آن‌ها نیز با تصور اینکه کسی داخل نیست منصرف می‌شوند. چمران پس از سه روز ماندن در نبعه تصمیم به مراجعت می‌گیرد. برای بازگشت زره‌پوشی نبود؛ لذا با ارمنی‌ها تماس می‌گیرد؛ ارمنی‌ها در قبال گرفتن پول، شیعیان را به بیروت می‌رساندند لیکن اکثریت آن‌ها در میان راه به اسارت می‌افتادند و کشته می‌شدند. چمران با اتومبیل، همراه سه نفر ارمنی، وارد منطقه فالانژیست‌ها می‌شود و در پست ایست و بازرسی فالانژها با استفاده از گذرنامه یک شخص فرانسوی که شباهتی به چمران داشته، شروع به صحبت به زبان فرانسه با مأموران می‌کند و بدین ترتیب از محاصره آن‌ها خارج می‌شود. او گزارشی از وضعیت وخیم شیعیان جنگ زده نبعه به موسی صدر می‌دهد. موسی صدر با دوستی در فرانسه تماس گرفته و تقاضای کمک می‌نماید؛ او نیز با سازمان پزشکان بدون مرز تماس برقرار می‌کند و اکیپی متشکل از چهار پزشک فرانسوی به همراه سه پرستار عازم نبعه می‌شوند. چمران دوباره همراه با اکیپ فرانسوی عازم نبعه می‌شود که در میان راه اتومبیل آن‌ها را به رگبار می‌بندند و سوراخ سوراخ می‌کنند.

چمران نسبت به گروه‌های سیاسی لبنان شناخت زیادی داشت، وی آزردگی خاطر خویش را از باران تهمت‌هایی که گروه‌های مختلف سیاسی به او می‌زدند کتمان نمی‌کند. از جمله اتهامات که به چمران زده بودند، تسلیم نمودن اردوگاه بزرگ فلسطینی تل زعتر به کتائب (فالانژها) بوده‌است. چمران با رهبران فلسطینی و در رأس آنها، یاسر عرفات نیز تماس و همکاری نزدیک داشته‌است به‌طوری‌که یاسر عرفات و ابوجهاد می‌آمدند و از او مشورت می‌گرفتند. با بروز درگیری‌ها، موسی صدر جوانان امل را به تل زعتر فرستاد. مناقشه اصلی دربارهٔ نقش چمران در ماجرای تل زعتر اینجا اتفاق می‌اُفتد. برخی اعتقاد دارند که این نیروهای امل بودند که تل زعتر را به فالانژها واگذار کردند و با عدم حمایت از فلسطینیان حاضر در آن منطقه باعث شدند فالانژها به داخل اردوگاه رفته ساکنان را قتل‌عام کنند اما حامیان موسی صدر معتقدند اداره تل زعتر از همان ابتدا بر عهده خود فلسطینیان بوده و حتی فلسطینی‌های حاضر در اردوگاه به مناطق مرفه این اردوگاه می‌آیند و از حملات بی‌امان فالانژها در امان می‌مانند. در بحبوحه پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، چمران در نظر داشت که پانصد رزمنده از سازمان «امل» را تجهیز نموده و خود را به وسط معرکه نبرد در ایران برساند. دولت سوریه نیز دادن امکانات و هواپیما برای انتقال رزمندگان را تقبل نموده بود تا در هر جا که سازمان امل می‌خواهد رزمندگانش را پیاده کند. اما نبرد در تهران ۲۴ ساعت بیشتر طول نکشید و طرح به مرحله اجرا در نیامد.

با پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، در سی ام بهمن همین سال چمران همراه با یک گروه ۹۲ نفره از لبنان به ایران آمد و با آنکه قصد ماندن در ایران را نداشت، به توصیه سید روح‌الله خمینی در وطنش ماندگار شد. در اوایل پیروزی انقلاب، به تربیت اولین گروه از پاسداران انقلاب اسلامی در سعدآباد پرداخت.

در کردستان

پس از نبرد پاوه.

در ناآرامی‌های کردستان برای مقابله با احزاب کرد که با نظام تازه تاسیس جمهوری اسلامی می‌جنگیدند همراه با ولی‌الله فلاحی، به آن منطقه رفت. گردنه قلعه‌حصار، بین راه ارومیه و سرو، به دست احزاب کرد افتاده بود و نیروهای ژاندارمری و داوطلب محلی پس از دادن تلفات زیاد عقب‌نشینی کرده بودند؛ وی در اولین حرکت نظامی خود به همراه فلاحی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، در حالی که آر پی جی به دست گرفته بود و پیشاپیش نیروهای نظامی حرکت می‌کرد و راه را برای عبور تانکها باز می‌نمود گردنه مزبور را پاکسازی کرد.

در ناآرامی‌های مریوان از طرف دولت موقت به مأموریت رفت و مدت ده روز در آن جا ماند. چمران که سخنگو و نماینده جناح تندرو شورای انقلاب و دولت موقت بود توانست با موافقت خمینی ارتش و سپاه پاسداران را به کارزار کردستان بکشاند. در درگیری‌های کردستان، گروهی از تکاوران ارتش او را همراهی می‌کردند. آن‌ها از تاکتیک ویژه‌ای سود می‌جستند و به جای آن که با پیش قراولان احزاب کرد مواجه شوند، با هلیکوپتر در قلب پایگاه‌های آنان فرود می‌آمدند. در نبرد پاوه، با پخش پیام روح‌الله خمینی از رسانه‌ها که ارتش و پاسداران را به پاوه فراخوانده بود، فرمانده گروهان پیاده مکانیزه در تیپ ۲ لشکر ۸۱ کرمانشاه ارتش، سرگرد خسرو درخشنده بر شهر تسلط پیدا کرد.

وزارت دفاع

چمران پس از حوادث کردستان به تهران احضار شد و از سوی روح‌الله خمینی به سمت وزارت دفاع منصوب شد. او در سمت وزیر دفاع بیش از ۱۲۰۰۰ نفر را از ارتش پاکسازی کرد. وی پس از استعفای دولت موقت، به کار خود در وزارت دفاع ادامه داد. در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۵۹ چمران از سوی آیت‌الله خمینی به سمت مشاور شورای عالی دفاع ملی منصوب شد.

مجلس

چمران در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی از تهران به نمایندگی انتخاب شد.

در خوزستان

مصاحبه چمران درباره جنگ سوسنگرد

مدفن جواد فکوری، ناصر کاظمی،
مصطفی چمران و موسی نامجو در بهشت زهرا

با آغاز جنگ ایران و عراق به جبهه جنگ عزیمت نمود و ستاد جنگ‌های نامنظم را بنیان نهاد. ایجاد واحد مهندسی فعال برای ستاد جنگ‌های نامنظم یکی از این برنامه‌ها بود که به کمک آن، جاده‌های نظامی به‌سرعت در نقاط مختلف ساخته شد و با نصب پمپ‌های آب در کنار رود کارون و احداث یک کانال به طول حدود بیست کیلومتر و عرض یک متر در مدتی حدود یک ماه، آب کارون را به طرف تانک‌های عراقی روانه ساخت، به‌طوری‌که آن‌ها مجبور شدند چند کیلومتر عقب‌نشینی کنند و سدی بزرگ مقابل خود بسازند.

پس از یأس عراقیها از تسخیر اهواز، ارتش این کشور برای دومین بار به سوسنگرد حمله کرد و سه روز تانک‌های عراقی شهر را در محاصره گرفتند؛ روز سوم تعدادی از آنان توانستند به داخل شهر راه یابند.

چمران که از محاصره تعدادی از یاران و رزمندگان ایرانی در آن شهر سخت برآشفته بود، با فشار و تلاش فراوان خود و سید علی خامنه ای، ارتش را آماده ساخت که برای نخستین بار دست به یک حمله خطرناک و نابرابر بزنند و خود نیز نیروهای مردمی و سپاه پاسداران را در کنار ارتش سازماندهی کرد تا با نظمی نو و شیوه‌ای جدید از جانب جاده اهواز - سوسنگرد به دشمن یورش ببرند.

چمران در نبردی که برای آزادسازی سوسنگرد درگرفته بود، به هدف منحرف کردن دشمن از آسیب رسانی به رزمندگان همراهش، به همراه دو تن از همراهانش به درگیری با چند تانک و نفربر پرداخت که ماحصل آن فرار نیروهای عراقی از صحنه نبرد بود در حالی که او تنها از ناحیه ران مجروح گردید و نیروهای او توانستند خود را به سوسنگرد برسانند؛ او با کامیون هیفائی که از دشمن به غنیمت گرفته بود خود را به بیمارستان رساند و بستری شد؛ اما بیش از یک شب در بیمارستان نماند و پس از آن به مقر ستاد جنگ‌های نامنظم رفت.

کشته‌شدن

بوسه مهدی چمران بر گونه برادرش مصطفی پس از کشته‌شدن.

چمران دوباره در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ که برای سرکشی، معرفی و توجیه فرمانده جدید محور به جای «ایرج رستمی» به منطقه جنگی دهلاویه رفته بود، در خط مقدم نبرد، بر اثر اصابت ترکش خمپاره ۶۰ دشمن از ناحیه پشت سر زخمی شد؛ مورد اصابت قرار گرفتن این فرمانده از پشت سر، از آن زمان تاکنون منشأ گمانه زنی‌های بسیار در مورد احتمال مرگ او بر اثر شلیک آتش خودی بوده‌است، هرچند برخی از همرزمان وی، چنین احتمالی را دور از ذهن دانسته‌اند. کمک‌های اوّلیه بر روی او در بیمارستان سوسنگرد انجام گرفت و آمبولانس به اهواز شتافت ولی پیکر بی‌جان او به اهواز رسید. و در همان تاریخ درگذشت آرامگاهش در بهشت زهرا قرار دارد و آدرس قبر او قطعهٔ ۲۴ ردیف: ۷۱ شماره: ۲۵ و تاریخ دفنش ۲ تیر ۱۳۶۰ است.

یادبود

دیوار نوشته درباره چمران

سید روح‌الله خمینی رهبر جمهوری اسلامی ایران او را سردار اسلام و مجاهد بیدار و متعهد راه تعالی نامید. بعد از مرگ، نام چمران به عنوان یک قهرمان بر روی بسیاری از خیابان‌ها و ساختمان‌ها در ایران و لبنان از جمله بزرگراه چمران در تهران گذاشته شد.

سال ۱۳۹۱ محسن علوی پور کتاب زندگی‌نامه چمران را منتشر کرد. نیک رابینسون در سال ۲۰۱۳ زندگی‌نامه انگلیسی چمران را در انگلستان منتشر کرد.

در سینما

مقالهٔ اصلی: چ (فیلم)

• فیلم سینمایی چ: ابراهیم حاتمی کیا، کارگردان ایرانی، فیلمی را به نام چِ دربارهٔ مصطفی چمران ساخت. این فیلم داستان ۲ روز از زندگی مصطفی چمران طی نبرد پاوه را به تصویر می‌کشد. این فیلم برنده ۶ سیمرغ بلورین از سی و دومین جشنواره فیلم فجر شده‌است. در این فیلم فریبرز عرب نیا نقش چمران و سعید راد نقش تیمسار فلاحی را بر عهده دارند.
• مجموعه تلویزیونی سیمرغ: در مجموعه تلویزیونی سیمرغ نیز که سرگذشت دو تن از خلبانان هوانیروز یعنی احمد کشوری و علی‌اکبر شیرودی را به تصویر می‌کشد، به نقش چمران در واقعه پاوه اشاره شده‌است. در قتلگاه او در دهلاویه نیز بنای یادبودی ساخته‌اند.

عرفان و هنر

چمران شخصیتی عارفانه داشت و به اشعار مولوی علاقه نشان می‌داد. آثار هنری زیادی را بر جای گذاشت که از جمله آن‌ها می‌توان به تابلوهای نقاشی، مجسمه‌ها و عکس‌ها اشاره کرد. نقاشی در میان علاقه‌مندی‌های بارز هنری چمران بود که در این زمینه چندین اثر رنگ روغن از وی به جا مانده‌است.

منابع

• چمران، مهدی (۱۳۸۷). «مصطفی چمران». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۱۲. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. ص. ۵۵۵۴. دریافت‌شده در ۱۹ تیر ۱۳۹۳.
• «زندگینامه: مصطفی چمران (۱۳۶۰–۱۳۱۱)». همشهری‌آنلاین. ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۱۹ تیر ۱۳۹۳.
• صدری افشار، غلامحسین؛ حکمی، نسرین؛ حکمی، نسترن (۱۳۸۳)، فرهنگ فارسی اعلام، تهران: فرهنگ معاصر، ص. ص ۲۹۲، شابک ۹۶۴-۸۶۳۷-۰۰-۸
• نعمتی، احمد (۱۳۸۳). ساوه، شهر باستانی. انشارات اعلاء. ص. ۱۶۶–۱۶۱. شابک ۵-۰-۹۵۴۲۲-۹-۶۴.

پیوند به بیرون

• سایت مصطفی چمران
• سایت اختصاصی مصطفی چمران
• فیلم مستند لحظات مرگ تا خاکسپاری
• زندگی‌نامه در سایت صدا و سیمای جمهوری اسلامی
• زندگی‌نامه مصطفی چمران (۱۳۶۰-۱۳۱۱) همشهری
• چمران:مصطفای صدر

زندگی‌نامه از زبان خود وی

• کتاب سرنوشت یاران مصدق-هوشنگ مهدوی
• کتاب پشت پرده انقلاب اسلامی-اعترافات حسین بروجردی- به کوشش و ویرایش بهرام چوبینه.

مناصب سیاسی
پیشین: ابراهیم یزدی	معاون امور انقلاب نخست‌وزیر ایران ۱۳۵۸	انحلال معاونت
پیشین: عزت‌الله نورایی سرپرست	وزیر دفاع ملی ۱۳۵۹–۱۳۵۸	پسین: جواد فکوری
مناصب حکومتی
عنوان جدید	نماینده ولی فقیه در شورای عالی دفاع ملی ۱۳۶۰–۱۳۵۹ متصدی همزمان: سید علی خامنه‌ای	پسین: سید موسی نامجو
مناصب نظامی
عنوان جدید	فرمانده ستاد جنگ‌های نامنظم ۱۳۶۰–۱۳۵۹	پسین: مهدی چمران