«Հովհաննես Թումանյան»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Հովհաննես Թադևոսի Թումանյան''' ({{ԱԾ}}), հայ բանաստեղծ, արձակագիր, գրական, ազգային և հասարակական գործիչ։ Գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ, քառյակներ, [[բալլադ]]ներ, [[պատմվածք]]ներ ու [[հեքիաթ]]ներ, ակնարկներ, քննադատական ու հրապարակախոսական հոդվածներ<ref name="encyclopedia.am">{{citeCite web |date=2010 |title=Թումանյան Հովհաննես |url=http://encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1182&sWord=Array|title=Թումանյան Հովհաննես|dateurl-status=2010|publisher=Դպրոցականdead Մեծ Հանրագիտարան, Գիրք II|accessdate=2012 թ․ հուլիսի 10|archive-date=2020-10-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20201019082057/http://encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1182&sWord=Array |deadarchive-urldate=yes2020 թ․ հոկտեմբերի 19 |accessdate=2012 թ․ հուլիսի 10 |publisher=Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան, Գիրք II}}</ref>, կատարել է թարգմանություններ, մշակել է «[[Սասնա ծռեր]]» դյուցազնավեպի «Սասունցի Դավիթ» ճյուղը։ Համարվում է ''ամենայն հայոց մեծ բանաստեղծ''<ref name="armenianhouse">{{citeCite web |last1=Ջրբաշյան url|first1=Ե. |title=Հովհաննես Թումանյանի կենսագրությունը |url=http://armenianhouse.org/tumanyan/bio-en.html | title accessdate=Հովհաննես2012 Թումանյանիթ․ կենսագրությունըհուլիսի |11 last1 = Ջրբաշյան| first1 = Ե. | publisher = armenianhouse.org | accessdate = հուլիսի 11, 2012}}</ref>։

Հովհաննես Թումանյանը ծնվել է 1869 թվականի փետրվարի 19-ին Լոռվա Դսեղ գյուղում<ref name="encyclopedia.am" />։ 1877-1879 թվականներին Թումանյանը սովորել է Դսեղի ծխական դպրոցում։ 1879-1883 թվականներին սովորել է Ջալալօղլու (այժմ [[Ստեփանավան]]) նորաբաց երկսեռ դպրոցում<ref name="education">{{citeCite web |url=http://toumanian.am/toumanian/html/kens/krtut.html|titթանգարան |accessdate=2012 թ․ հուլիսի 11 |titթանգարան}}</ref>։ 1883 թվականից բնակվել է [[Թիֆլիս]]ում։ 1883-1887 թվականներին սովորել է [[Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոց]]ում, սակայն նյութական ծանր դրության պատճառով 1887 թվականին կիսատ թողնելով ուսումը՝ աշխատել է Թիֆլիսի հայ եկեղեցական դատարանում, այնուհետև Հայ Հրատարակչական միության գրասենյակում (մինչև 1893 թ.)։ 1893 թվականից աշխատակցել է «Աղբյուր», «Մուրճ», «Հասկեր», «Հորիզոն» գրական պարբերականներին։

1890-ականներին Թումանյանը կազմել է իր տոհմի ճյուղագրությունը, ըստ որի՝ [[Թումանյան]] տոհմանունը ծագել է Թաւմա-Թօմա-Թումա-Թուման անձնանունից, որը հանդիպում է 13-17-րդ դարերի մի շարք արձանագրություններում և հիշատակարաններում<ref>{{Cite book |last=Ղաֆադարյան |first=Կարո |title=Սանահնի վանքը և նրա արձանագրությունները|last=Ղաֆադարյան|first=Կարո |year=1957, արձանագրություններ N108,1, 176,3}}</ref><ref>{{Cite book |last=Ղաֆադարյան |first=Կարո |title=Հաղբատ․ ճարտարապետական կառուցվածքները և վիմական արձանագրությունները|last=Ղաֆադարյան|first=Կարո |year=1963 |pages=(արձանագրություն N179,1)}}</ref>։ Ըստ [[Աճառյան, Հ.|Աճառյանի]]՝ Թումանյան ազգանունը սերում է Թուման անձնանունից<ref>{{Cite web |last=Աճառյան |first=Հրաչյա |date=1944 |title=Հայոց անձնանունների բառարան, հատոր Բ |url=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=35&indexId=1&dt=HY_HY&query=%D4%B9%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A1%D5%B6|title=Հայոց անձնանունների բառարան, հատոր Բ|last=Աճառյան|first=Հրաչյա|date=1944}}</ref>։ Անվան ամենավաղ հիշատակությունը, որը կարող է առնչվել բանաստեղծի նախնիներին, հանդիպում է [[Դսեղ]]ից 8 կմ հեռավորության վրա գտնվող [[Մարց (Լոռու մարզ)|Մարց]] գյուղի գերեզմանատան մի խաչքարի վրա՝ Թաւմայ (=Թումա) քահանա․․․ թուին ՉԼԴ (1285)<ref>{{Cite web |date=1901 |title=Հայաբնակ գիւղեր, Բորչալուի Ոստիկանական Շրջան |url=http://ethno.asj-oa.am/336/1/331.pdf |titleaccessdate=Հայաբնակ2019 գիւղեր,թ․ Բորչալուիմարտի Ոստիկանական3 Շրջան|date=1901|publisher=Ազգագրական հանդես, գիրք VII-VIII, էջ 350|accessdate=2019 թ․ մարտի 3}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։

Ըստ ավանդության՝ Թումանյանները սերել են Լոռու Մամիկոնյաններից։ 17-րդ դարի մի քանի վավերագրերում Թումանյան և Մամիկոնյան ազգանունները հիշատակվում են որպես միևնույն տոհմանուններ<ref>{{citeCite book |author=Զաքարիա Սարկավագ |title=Պատմություն, հատոր 2|author=Զաքարիա Սարկավագ|year=1870 |location=Վաղարշապատ |pages=95-98}}</ref><ref>{{Cite book |title=Բազմավեպ, N4 |year=1851 |pages=59-60}}</ref><ref>{{Cite book |last=Մեծուղյանց |first=Մովսես քահանա |title=Խեթուբան գյուղ և Թումանյան-Մամիկոնյանց հայ իշխանազունք|last=Մեծուղյանց|first=Մովսես քահանա|publisher=Արարատ |year=օգոստոս-սեպտեմբեր, 1878 |pages=353}}</ref><ref>{{Cite book |last=Ղրիմեցւոյ |first=Յովհաննու |title=Պատմութիւն հռչակաւոր վանից Հաղբատայ Ս․ Նշանին|last=Ղրիմեցւոյ|first=Յովհաննու |publisher=Համազասպ Ոսկեան |year=1965 |location=Վիեննա |pages=112-113}}</ref><ref>{{Cite book |last=Ղաֆադարյան |first=Կարո |title=Հաղբատ․ ճարտարապետական կառուցվածքները և վիմական արձանագրությունները|last=Ղաֆադարյան|first=Կարո |year=1963 |pages=224 (արձանագրություն N117)}}</ref><ref>{{Cite web |last=Մելիքսեթ-բեկ |first=Լ․ |date=1943 |title=Թումանյանների ծննդաբանությունը Եփրեմ կաթողիկոսի 1813 թվի «կոնդակը» |url=http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/sovetakangrakE/1943(3).pdf |titleaccessdate=Թումանյանների2019 ծննդաբանությունըթ․ մարտի Եփրեմ3 կաթողիկոսի 1813 թվի «կոնդակը»|last=Մելիքսեթ-բեկ|first=Լ․|date=1943|website=tert.nla.am |publisher=Սովետական գրականություն, N3, էջ 79-85|accessdate=2019 թ․ մարտի 3}}</ref>։ Թումանյանի՝ 1880-90-ական թվականների նամակների մի մասը կրում է «Հովհաննես Թումանյանց-Մամիկոնյան» կնքադրոշմը։ 18 տարեկանում բանաստեղծը, տոհմական ավանդությունների ու տարեցների հուշերի հիման վրա, փորձել է գրել իր նախնիների «վարքագրությունը», որը վերնագրել է «Գործք հարանց»։ Ձեռագիրը գտնվում է Թումանյանի ընտանիքի արխիվում։ Ըստ ճյուղագրության՝ պարոն Թուման-Բարխուդար-Մեհրաբ-Հովակիմ-Հովհաննես (աղա)-Ասլան (Տեր-Թադևոս)-Հովհաննես (բանաստեղծը)։

Մեհրապի ավագ որդու՝ Հովակիմի{{Ն|Ըստ Ավետիք Իսահակյանի տոհմացուցակի՝ Հովակիմը ծնվել է 1770 թվականին։}} մասին տեղեկություններ է հաղորդում [[Խաչատուր Աբովյան]]ն իր [[Վերք Հայաստանի (վեպ)|«Վերք Հայաստանի»]]-ում։ Վեպում գրողը պատմում է Հովակիմի, նրա եղբայրների և ողջ ընտանիքի մասին<ref>{{Cite web |last=Աբովյան |first=Խաչատուր |date=1948, էջ 273 |title=Երկերի լիակատար ժողովածու, հատոր 3 |url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D4%BD%D5%A1%D5%B9%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D6%80_%D4%B1%D5%A2%D5%B8%D5%BE%D5%B5%D5%A1%D5%B6,_%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%AC%D5%AB%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D6%80_%D5%AA%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B8%D6%82,_%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%80_3_(Khachatur_Abovyan,_Collective_works,_volume_3).djvu/297|title=Երկերի լիակատար ժողովածու, հատոր 3|last=Աբովյան|first=Խաչատուր|date=1948, էջ 273|website=Հայերեն Վիքիդարան |publisher=Երևան}}</ref>։ 1826 թվականի հուլիսին Աբովյանը Թիֆլիսից վերադառնալիս է եղել [[Էջմիածին]]։ Այդ ժամանակ տեղի է ունենում պարսիկների անակնկալ հարձակումը և նա, չկարողանալով շարունակել ճանապարհը, մինչև հոկտեմբեր մնում է Լոռիում և ականատես դառնում պատերազմական գործողություններին։ Այդ ժամանակ էլ ամենայն հավանականությամբ նա տեսել է Մեհրաբ և Հովակիմ Թումանյաններին, ինչպես նաև բանաստեղծի պապին՝ Հովհաննեսին<ref>{{Cite book |last=Հակոբյան |first=Պ․ |title=Անծանոթ էջեր Խ․ Աբովյանի կյանքից ու գործունեությունից|last=Հակոբյան|first=Պ․ |publisher=ՀՍՍՀ ԳԱ Տեղեկագիր |year=1955, N10 |pages=72-73}}</ref>։ Ըստ պատմական վավերագրերի՝ Հովակիմ Մեհրաբյան Թումանյանցը 19-րդ դարի առաջին քառորդին Լոռու սահմաններում՝ դեպի [[Երևան]] և [[Ախալցխա]] տանող ճանապարհների վրա լեզգի ավազակախմբերի շարունակական հարձակումներից պաշտպանել է ժողովրդին։ Դսեղի շրջանում Հովակիմի իշխանությունը ճանաչում է այդ ժամանակվա ռուսական կառավարությունը, որը, ցանկանալով սիրաշահել վերջինիս, պետական պաշտոն ու աստիճան է տալիս Հովակիմի որդուն՝ Հովհաննեսին (բանաստեղծի պապին)<ref>{{Cite web |last=Տեր-Ավետիսյան |first=Սմբատ |year=1919 |title=Հովհաննես Թումանյանի տոհմը |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20TERT/mshak%20tiflis/1919/1919(40).pdf|title=Հովհաննես Թումանյանի տոհմը|last=Տեր-Ավետիսյան|first=Սմբատ|year=1919|publisher=Մշակ, N40}}</ref>։ Հովակիմը հայտնի է դառնում հատկապես [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1826-1828)|1826-1827 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի]] ժամանակ<ref>{{Cite book |last=բեկ Երզնկյանց |first=Ռոստոմ |title=Հնախօսական տեղագրութիւն Հաղբատայ աշխարհահռչակ վանից սրբոյ Նշանի|last=բեկ Երզնկյանց|first=Ռոստոմ|year=1886 |location=Վաղարշապատ |pages=130}}</ref>։

Հովակիմ Մեհրաբյան-Թումանյանցի որդին՝ Հովհաննես Հովակիմյան Թումանյանցը (Հովհաննես աղա), բանաստեղծի պապն է (1795-1868)։ 1826-1827 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ ռուսական բանակում [[պարսկերեն]]ի թարգմանիչ է եղել։ Մարտական սխրագործություններով աչքի է ընկել [[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1827-1828)|1827-1828 թվականների ռուս-թուրքական]] և [[Ղրիմի պատերազմ|1853-1856 թվականների Արևելյան (Ղրիմի) պատերազմներում]]։ Առաջին սպայական աստճանն ստացել է [[Ախալցխա]]յի տակ 1828 թվականի օգոստոսի 5-ի և 9-ի ճակատամարտերում ցուցաբերած արիության համար։ Նույնպիսի արիություն ցուցաբերում է [[Ախալքալաք]]ի (1853) և [[Կյուրուկդարա]] գյուղի մոտ (1854) թուրքերի դեմ մղված ճակատամարտերում՝ արժանանալով ենթասպայի աստիճանի և մեդալների։ Եռանդուն մասնակցություն է ունեցել նաև [[Դիլիջան]]ի, [[Ղարաքիլիսա]]յի, [[Ալեքսանդրապոլ]]ի ճանապարհների շինարարությանը 1838-1839 թվականներին։ Հովհաննես աղան աչքի է ընկել նաև իր հայերնի Լոռիում կատարած շինարարական աշխատանքներով։ Ըստ ժամանակակիցների մեկի՝ [[Ծաթեր]] գյուղի ճանապարհը կառուցվել է Հովհաննես աղայի ջանքերով<ref>{{Cite book |last=Ս․ վ․ Ջալալեանց |title=Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա|last=Ս․ վ․ Ջալալեանց|year=1842 |location=Տփխիս |pages=104}}</ref>։ Ինչպես իր հայրն ու պապը՝ Հովհաննես աղան հայրենի գավառում օգտվում էր նահապետի իրավունքներով։ Ամբողջ Լոռու հայրն ու տերը, դատավորն ու դատախազը Թումանյան Հովհաննես աղան էր, որը նստում էր Լոռու կենտրոնական գյուղերից մեկում՝ Դսեղում։ Հովհաննես աղայի մասին գրել է 19-րդ դարի առաջին կեսի ժամանակագիր [[Վարդան Օձնեցի|Վարդան արքեպիսկոպոս Օձնեցին]] իր «Պատմություն» գրքում<ref>{{Cite book |title=N8822 |publisher=Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան |pages=116 (ըստ նոր համարակալության՝ թերթ 64բ)}}</ref>։ Հովհաննես աղայի անունով Թումանյանների տոհմը կոչվել է նաև «աղոնք»<ref name="ինքնակենսագրական գրառումներ">{{Cite journal |last=Ջրբաշյան |first=Էդուարդ |date=1966 |title=Հ. Թումանյանի ինքնակենսագրական գրառումները |url=http://hpj.asj-oa.am/890/1/1966-1(173).pdf |journal=Պատմա-բանասիրական հանդես |issue=1 |page=173-186|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

Բանաստեղծի հայրը՝ Հովհաննես աղայի ավագ որդին՝ Ասլան (հետագայում՝ Տեր-Թադևոս) Թումանյանցը (1839-1898), [[Սանահինի վանք]]ում երկու տարի դպրի պաշտոն զբաղեցնելուց հետո՝ 1874 թվականին՝ 35 տարեկանում, հակառակ իր կամքին ձեռնադրվում է քահանա։ Ծիծաղելով հաճախ է կրկնել «Մարդ չդառա, տերտեր դառա» ասացվածքը։ Քահանա դառնալ էր ստիպել հայրը, որն այն ժամանակ շատ էր ցանկացել, որ որդիներից մեկը տերտեր դառնա։ Բանաստեղծը և եղբայրը՝ Ռոստոմը, ծնվել են, երբ նրանց հայրը դեռ աշխարհական է եղել։ Թումանյանը հոր նկատմամբ խորը հարգանք և սեր է տածել․{{քաղվածք|Ամենալավ և ամենամեծ բանը, որ ես ունեցել եմ իմ կյանքում, այդ եղել է իմ հայրը։ Նա ազնիվ մարդ էր և ազնվական, բառի բովանդակ մտքով։ Չափազանց մարդասեր ու առատաձեռն, առակախոս ու զվարճաբան, սակայն միշտ ուներ մի խոր լրջություն։ Թեև քահանա, բայց նշանավոր հրացանաձիգ էր և ձի նստող<ref name="ինքնակենսագրական գրառումներ"/>։|}}
Տեր-Թադևոսը եղել է Դսեղի կրթական-լուսավորական գործերի նածաձեռնողննախաձեռնողն ու մասնակիցը։ Նրա անունը հիշատակվում է գյուղի դպրոցի հոգաբարձուների թվում<ref>{{Cite book |title=Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆոնդ 35, ց․ 1, գ․ 40, թ․ 4}}</ref>։ 1880-ական թվականների սկզբներին աջակցել է հայրենի գյուղում թատերական ներկայացումներ կազմակերպելու գործին։ 1884 թվականի փետրվարի 16-ին Դսեղի թատերասերները Վարդանանց տոնի առթիվ, հօգուտ տեղի ծխական ուսումնարանի, որի հոգաբարձուներից մեկն էր Տեր-Թադևոսը, աշակերտների մասնակցությամբ ներկայացնում են [[Էմին Տեր-Գրիգորյան]]ի «Խեչոյի թուզը» և [[Միքայել Տեր-Գրիգորյան]]ի «Պեպոյի տկճուրը» վոդևիլները<ref>{{Cite web |date=մարտի 29, 1884, N55 |title=Քրոնիկոն |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20TERT/nor-dar%20tiflis/1884/1884(55).pdf|title=Քրոնիկոն|date=մարտի 29, 1884, N55|publisher=Նոր-Դար}}</ref>։

Թումանյանի առաջին մեծ վիշտը հոր մահն է եղել։ Հոր մահից հետո նա երկար ժամանակ հիվանդացել է։ 1898 թվականի հունվարին աքսորավայր մեկնելիս այցելելով Թումանյանին՝ Իսահակյանը նրան գտնում է համակված հոր մահվան վիշտով․ բանաստեղծը նոր էր վերադարձել Դսեղից՝ հոր հուղարկավորությունից<ref>{{Cite book|title=Երկեր, հատոր 4|last=Իսահակյան |first=Ավետիք |title=Երկեր, հատոր 4 |year=1959 |pages=68}}</ref>։ Հոր մահվան վշտի ծանր տպավորության անդրադարձումներն են «Այն օրից, ինչ որ նրան թաղեցին․․․» (1898) և «Խորհրդավոր մեռելը» (1900) բանաստեղծությունները։ Թումանյանն իր մի քանի ստեղծագործություններում մարմնավորել է հոր կերպարը։ Մասնավորապես, «Ալեք» և «Անուշ» պոեմներում քահանաների կերպարները ստեղծելիս բանաստեղծը նկատի է ունեցել հորը։

Թումանյանի ինքնակենսագրական նոթերը հիմք են տալիս ենթադրելու, որ Տեր-Թադևոսը նախնական մտադրություն է ունեցել Թումանյանին ուսման տալ [[Գևորգյան ճեմարան]]ում, որի համար նրան տարել է [[Էջմիածին]]։ Ըստ երևույթին, ճեմարան այցելած օրը սաներից մեկի թաղման արարողությունը ճնշող տպավորություն է գործել Տեր-Թադևոսի վրա, որի պատճառով հրաժարվել է իր մտադրությունից<ref name="ինքնակենսագրական գրառումներ2">{{Cite journal |last=Ջրբաշյան |first=Էդուարդ |date=1966 |title=Հ. Թումանյանի ինքնակենսագրական գրառումները |url=http://hpj.asj-oa.am/890/1/1966-1(173).pdf |journal=Պատմա-բանասիրական հանդես |issue=1 |page=173-186|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ Ըստ Նվարդ Թումանյանի՝ դա տեղի է ունեցել 1879 թվականի օգոստոսին՝ Ջալալօղլի մեկնելուց առաջ<ref>{{Cite book |last=Թումանյան |first=Նվարդ |title=Հովհաննես Թումանյան ։ (Մանկություն և պատանեկություն)|last=Թումանյան|first=Նվարդ |publisher=Հայպետհրատ |year=1955|isbn= |edition=3-րդ բարեփոխված |location=Երևան |pages=85}}</ref>։ Ըստ Վերգինե Պետրոսյանի՝ իր հայր Տիգրան Տեր-Դավթյանն է խորհուրդ տվել տեր-Թադևոսին որդուն իր դպրոցը տալ և որ սկզբնական շրջանում Թումնանյանն ապրել է իրենց տանը<ref>{{Cite book |last=Թումանյան |first=Նվարդ |title=Հովհաննես Թումանյան ։ (Մանկություն և պատանեկություն)|last=Թումանյան|first=Նվարդ |publisher=Հայպետհրատ |year=1955|isbn= |edition=3-րդ բարեփոխված |location=Երևան |pages=89}}</ref>։

Ջալալօղլու երկսեռ դպրոցը 1882 թվականի դեկտեմբերի 6-ին<ref>{{Cite journal|last=|first= |date=դեկտեմբերի15, 1882 |title=Ներքին լուրեր |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20TERT/mshak%20tiflis/1882/1882(233).pdf |journal=Մշակ |issue=233|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>, հանդիպելով դժվարությունների, փակվում է, ապա մի քանի անգամ կարճ ժամանակով վերաբացվելուց հետո՝ վերջնականապես փակվում<ref>{{Cite journal|last=|first= |date=1883 թ․ հունվարի 22, 1883|title=Ներքին լուրեր |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20TERT/mshak%20tiflis/1883/1883(11).pdf |journal=Մշակ |issue=11|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

1883 թվականի սեպտեմբերին Թումանյանն ընդունվում է Ներսիսյան դպրոցի երկրորդ դասարանը և հեռանում 1886 թվականի սեպտեմբերին՝ չորրորդ դասարանը չավարտած<ref>{{Cite journal|last=|first= |date=1883 թ․ օգոստոսի 14, 1883|title=|url=http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Ardzaganq/1883/1883(33).pdf |journal=Արձագանք |issue=33 |page=472|doi=|pmid=|access-date= |quote=Նորեկների ընդունելությունը և քննությունը սկսվել է օգոստոսի 22-ից և տևել մինչև սեպտեմբերի 1-ը։}}</ref>։ Առաջին տարվա տեսուչ Սողոմոն Եղիազարյանը 1884 թվականի հունիսի 11-ին կազմած զեկուցագրում դպրոցի վիճակը նկարագրել է որպես «ոչ ամենևին մխիթարական»<ref>ՀՍՍՀ Պետական կենտրոնական պատմական արխիվ, ֆ․ 2, ց․ 1, գ․ 295, թթ․ 50-62։</ref>։ Դաստիարակներից Ավետիք Արասխանյանը, նկարագրելով Թումանյանի դասարանի վիճակը, ցույց է տվել, որ աշակերտության կազմը բազմազան է եղել։ Աշակերտությունը եղել է անկարգապահ, ունեցել կրթության ու դաստիարակության ցածր աստիճան<ref>ՀՍՍՀ Պետական կենտրոնական պատմական արխիվ, ֆ․ 2, ց․ 1, գ․ 147, թթ․ 1-6։</ref>։ Մյուս փաստերը նույնպես խոսում են այն մասին, որ Թումանյանի ուսման տարիներին Ներսիսյան դպրոցում ցածր է եղել կարգապահության և առաջադիմության մակարդակը<ref>{{Cite journal |last=Մալումյան |first=Խ․ |date=1887|title=|url= |journal=Մշակ |issue=69|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ Թումանյանի ուսուցիչներից են եղել պատմավիպասան Ծերենցը, տեսակգետ-հրապարակախոս Ավետիք Արասխանյանը, բանասեր-հայագետ Կ․ Կոստանյանցը, թարգմանիչներ Գ Բարխուդարյանը, Փիլ․ Վարդանյանը։ Ծերենցի հետ, հատկապես, աշակերտները և Թումանյանը լավ հարաբերություններ ունեին։

Ներսիսյան դպրոցում աշակերտության տարիներին Թումանյանը մեկ տարի՝ 1882 օգոստոսից մինչև 1884 թվականը ապրել է իր մոր ազգականի՝ Քեռի Բաղդոյի տանը, ապա, 1884-ի սեպտեմբերից մինչև 1886 թվականի հունիսը՝ մղդսի Ավագ Շեկ-Վարդանյանի տան ներքնահարկում, Կուկիա թաղամասի սուրբ Աստվածածին եկեղեցու բակում՝ նախկին Միխայլովսկի պողոտայի վրա, Վորոնցովի կամրջի մոտ։ Այստեղ նա շատ վատ պայմաններում է ապրել, որոնք թողել են ճնշող տպավորություն․ Թումանյանը հետագայում (1890) փորձել է վերարտադրել իր ապրումները սևագիր և անավարտ «Դարձ» պոեմում<ref>Բագրատ Մկրտումյանի 1937 թ. օգոստոսի 24-ի նամակը Նվարդ Թումանյանին (ԹԸԱ)։</ref>։ Բաղդի-քեռու տանը Թումանյանը ընկերանում է քեռու քենակալի եղբորորդու՝ Ստեփան Զորյանի հետ (Ռոստոմ, 1867-1919), որը սովորում էր Թիֆլիսի ռեալական դպրոցում։ Լավ ծանոթ լինելով ռուսական գրականությանը՝ Զորյանը բարենպաստ ազդեցություն է թողնում Թումանյանի գրական ճաշակի զարգացման վրա։ Ըստ Թումանյանի՝ «Հին կռիվը» պոեմը գրելու դրդումը նա ստացել է Զորյանից<ref>{{Cite journal|last=|first= |date=1919 թ․ հոկտեմբերի 3, 1919|title=|url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20TERT/harach%20erevan/1919/11.pdf |journal=Յառաջ |issue=11|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

Ներսիսյան դպրոցում ուսանելու տարիներին Թումանյանը հանդիպել է Ադամյանին և Րաֆֆուն։ Ադամյանի հետ հանդիպումը ըստ Թումանյանի եղել է ոչ ուշ քան 1886 թվականի սեպտեմբերը<ref>Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆոնդ 2, ց․ 1, գ․ 135, թ․ 210բ։</ref>։ Ադամյանի Համլետը տեսնելու օրերին Թումանյանն այցելել է Րաֆֆուն։ Այդ հանդիպումը պետք է տեղի ունեցած լինի 1886 թվականի փետրվարի 23-ից հետո մինչև մայիսի վերջերը։ Հետագայում Թումանյանը կրկին այցելել է Րաֆֆիին, հատկապես՝ «վերջին տարին»՝ 1888 թվականին։ Հայտնի է, որ Թումանյանի մի քանի երկերը ազդվել է Րաֆֆուց<ref>{{Cite book|title=Թումանյանի պոեմները|last=Ջրբաշյան |first=Էդուարդ |title=Թումանյանի պոեմները |publisher=ԵՊՀ |year=1964|isbn= |location=Երևան |pages=21}}</ref>։

Տիգրան Տեր-Դավթյանի դպրոցում ուսանելու տարիներին և Տեր-Դավթյանի ընտանիքի հետ մտերմանալիս Թումանյանը սիրահարվում է տեսչի աղջիկներից մեկին՝ Վերգինեին և գրում է [[s:«Հոգուս հատոր...»|«Հոգուս հատոր»]] բանաստեղծությունը։ Տիգրան Տեր-Դավթյանը սակայն, իմանալով այս սիրո մասին, աշակերտի վրա լրտեսներ է նշանակում, որոնք Թումանյանին գտնում են դպրոցի բակի լորիների տակ՝ «Հոգուս հատորը» գրելիս։ Թումանյանին փրկում է տեսչի դուստրը՝ Վերգինեն, որին էլ նա հասցեավորել էր «Հոգուս հատորը»։ Հետագայում այս միջադեպը և առաջին սերը դարձել են Թումանյանի ամենաթանկ հիշողություններից մեկը<ref>{{Cite journal |last=Գորոդեցկի |first=Սերգեյ |date=1919 |title=Սերգեյ Գորոդեցկու հուշերը Թումանյանի մասին|url= |journal=Закавказское слово |issue=27|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

[[1888]] թվականին՝ տասնինը տարեկան հասակում Թումանյանն ամուսնացել է տասնյոթամյա Օլգա Մաճկալյանի հետ<ref>{{citeCite web |title=Ամուսնությունը |url=http://toumanian.am/tangaran/biography.php?clear=1&cont=4|title=Ամուսնությունը|publisher=Հովհաննես Թումանյանի թանգարան|accessdate=2012 թ․ հուլիսի 11 |publisher=Հովհաննես Թումանյանի թանգարան}}</ref>։ Նրանք ունեցել են 10 երեխա՝

*[[Թամար Թումանյան|Թամար]] ([[1907]]-[[1989]])<ref>{{citeCite web |title=Զավակները |url=http://toumanian.am/tangaran/biography.php?clear=1&cont=5|title=Զավակները|publisher=Հովհաննես Թումանյանի թանգարան|accessdate=2012 թ․ հուլիսի 11 |publisher=Հովհաննես Թումանյանի թանգարան}}</ref>:

1892 թվականի մարտի 22-ին Թումանյանը մի քանի ինչպես ինքն է ասել «գրական բարեկամների» աջակցությամբ նշանակվում է Թիֆլիսի հայերեն գրքերի հրատարակչական ընկերության գրասենյակապետ։ Թումանյանը ամսական ստանում էր 20 ռուբլի աշխատավարձ, այն դեպքում, երբ [[Փիլիպոս Վարդազարյան]]ը դրանից առաջ նրան քառակի ավել աշխատավարձով պաշտոն էր առաջարկել, որից սակայն Թումանյանը հրաժարվել էր՝ գերադասելով Հրատարակչական ընկերությունը։ Մինչ այս պաշտոնին անցնելը թումանյանը նույն Ընկերության համակիր անդամ էր։ Թումանյանի թղթերում պահպանվել է Թիֆլիսում հայերեն գրքերեի հրատարակչական ընկերության 1892 թվականի մարտի 1-ի գրությունը, որը բանաստեղծին հայտնում էր, որ վարչության փետրվարի 27-ի նիստի որոշմամբ նշանակվել է Ընկերության իսկական անդամ։ Նոր աշխատավայրում Թումանյանը հնարավորություն ուներ հանդիպելու Թիֆլիսում ապրող հայ գրողներին, մտավորականներին, լսելու նրանց կարծիքը հասարակական խնդիրների շուրջ։ Բայց այս պաշտոնը նաև դժվարություններ ուներ, քանի որ ցուցակներ և արձանագրություններ կազմելը, ընկալագրեր տալը և հաշիվներ պահելը խորթ էին Թումանյանի համար։ Գործը առավել ծանրացել էր 1892 թվականից վարչության ընդունած մի քանի նորամուծությունների հետևանքով․ ավելացել էին նոր մատյաններ, անդորրատետրեր, հաշիվներ և այլն<ref>«Տեղեկագիր Թիֆլիսի հայոց հրատարակչական ընկերության» (1892, մարտի 20—1893, հունվարի 1), Թիֆլիս, 1893։</ref>։ Թումանյանը մեկ ու կես տարի պաշտոնավարելուց հետո հրաժարական է տալիս, վարչության նախագահին՝ [[Ալեքսանդր Քալանթար]]ին ներկայացնելով 1893 թվականի հոկտեմբերի 19 թվագրությամբ մի երկտող<ref>{{Cite book |title=Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆոնդ 30, ց․ 1, գ․ 8, թ․ 144|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref>։ Հրատարակչական ընկերության գրասենյակում իր պաշտոնավարությանը Թումանյանը անդրադարձել է «Պոետն ու Մուսան» պոեմում<ref>{{Cite web |last=Թումանյան |first=Հովհաննես |title=Պոետն ու Մուսան (II, 94-95) |url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D5%8A%D5%B8%D5%A5%D5%BF%D5%B6_%D5%B8%D6%82_%D5%84%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%B6 |titleaccessdate=Պոետն2019 ութ․ Մուսանմարտի (II,6 94-95)|last=Թումանյան|first=Հովհաննես|date=|website=hy.wikisource.org|publisher=|accessdate=2019 թ․ մարտի 6}}</ref>։

Թումանյանին մշտապես մտահոգել և հուզել է հայ ժողովրդի ճակատագիրը, Հայոց ցեղասպանության հետևանքով [[Արևմտյան Հայաստան]]ից տեղահանված հայության վիճակը։ 1916 թվականին 2 անգամ եղել է ազատագրված վայրերում. հասել է մինչև [[Վան]], օգնել հայ գաղթականներին, հատկապես Էջմիածնում հավաքված որբ երեխաներին։ 1914 թվականին Թումանյանը միանում է ''Պատերազմից վնասվածներին օգնող կոմիտե''-ին, որ հետագայում օգնեց մազապուրծ եղած հայ գաղթականներին [[Էջմիածին|Էջմիածնում]] հաստատվել<ref>{{citeCite web |title=ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՒ ՈՐԲԱԽՆԱՄ ԳՈՐԾԸ |url=http://toumanian.am/toumanian/html/kens/vorbangor.html|title=ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՒ ՈՐԲԱԽՆԱՄ ԳՈՐԾԸ|publisher=ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՒ ՈՐԲԱԽՆԱՄ ԳՈՐԾԸ|accessdate=2012 թ․ հուլիսի 15|archiveurl-datestatus=2019dead թ․ փետրվարի 17|archive-url=https://web.archive.org/web/20190217223252/http://www.toumanian.am/toumanian/html/kens/vorbangor.html |deadarchive-urldate=yes2019 թ․ փետրվարի 17 |accessdate=2012 թ․ հուլիսի 15 |publisher=ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՒ ՈՐԲԱԽՆԱՄ ԳՈՐԾԸ}}</ref>։

Հնչակյան կուսակցության համակիրի Թումանյանի գործունեության մասին շատ քիչ տվյալ է հայտնի։ Հիմնականում այս տեղեկությունները վերաբերում են 1894-1896 թվականներին Արևմտյան Հայաստանի ջարդերից փրկված հայ գաղթականների օգնության կազմակերպմանը, ինչպես նաև հայկական նահանգներում «Մայիսյան բարենորոգումների» իրականացմանը<ref>{{Cite journal|last=|first= |date=1923 |title=Սգահանդես Հովհաննես Թումանեանի հիշատակին |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20TERT/martakoch/1923/1923(37).pdf |journal=Մարտակոչ |issue=37|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ 1895 թվականի հունվարի 17-ի Արսեն Ղլտճյանին ուղղված նամակում, Թումանյանը հայտնում է, որ ընտրվել է «հանգանակող և կործադրող կոմիտետ»։ Թումանյանը ծրագրել է նաև տպագրել մի ժողովածու հայ գրողների մասնակցությամբ գաղթականներին օժանդակություն ցուցաբերելու նպատակով։ 1895 թվականի նոյեմբերին Թումանյանը կատարում է մի երկար ուղևորություն Բորժոմի-Ախալցխա-Ախլքալաք-Ալեքսանդրապոլ-Կարս-Ալեքսանդրապոլ-Ղարաքիլիսա-Դիլիջան-Երևան-Էջմիածին ուղեգծով, որի նպատակները նա չի հիշատակում։ Ենթադրաբար նպատակն էր այդ վայրերում կազմակերպել «Հանգանակող և գործադրող կոմիտեի» մասնաճյուղեր, որոնք կօժանդակեին գաղթականներին օգնություն ցուցաբերելուն։ Ալեքսանդրապոլում Թումանյանը այցելում և հյուրընկալվում է Ավետիք Իսահակյանի տանը<ref name=":02">{{Cite book|title=Երկեր |last=Իսահակյան |first=Ավետիք |publishertitle=Երկեր |year=1959|isbn= |volume=4 |location=Երևան |pages=65-66}}</ref>։ Այս ուղևորության ժամանակ Թումանյանը հանդիպում է նշված քաղաքների մտավորականության, հասարակության հետ, որոնցից շատերն առաջին անգամ էին հանդիպում Թումանյանին։

1896 թվականին նա ցանկություն է հայտնում նոր ուղևորություն իրականացնել դեպի Իգդիրի կողմերը, Երևանի նահանգում և գյուղերում՝ «պանդուխտներին տեսնելու» համար, որը սակայն հնարավոր չի լինում իրականացնել։ 1894-1896 թվականների դեպքերի և 1895 թվականի ուղևորության ընթացքում ստացած տպավորությունների արդյունքում են ստեղծվել «Երկու սև ամպ»<ref name="Օջախի երգը — Վիքիդարան">{{Cite web |title=Օջախի երգը — Վիքիդարան |url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D5%95%D5%BB%D5%A1%D5%AD%D5%AB_%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%A8 |titleaccessdate=Օջախի2019 երգըթ․ —մարտի 9 Վիքիդարան|website=hy.wikisource.org|accessdate=2019 թ․ մարտի 9}}</ref>, «Գիշեր»<ref>{{Cite web |title=Գիշեր (Թումանյան) — Վիքիդարան |url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B3%D5%AB%D5%B7%D5%A5%D6%80_(%D4%B9%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6) |titleaccessdate=Գիշեր2019 (Թումանյան)թ․ —մարտի 9 Վիքիդարան|website=hy.wikisource.org|accessdate=2019 թ․ մարտի 9}}</ref>, «Գաղթականների երգը»<ref>{{Cite web |title=Գաղթականի երգը — Վիքիդարան |url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B3%D5%A1%D5%B2%D5%A9%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%A8 |titleaccessdate=Գաղթականի2019 երգըթ․ —մարտի 9 Վիքիդարան|website=hy.wikisource.org|accessdate=2019 թ․ մարտի 9}}</ref> բանաստեղծությունները, «Լեռների հովիվը» և «Երկու հայր» պատմվածքները, չնայած որ վերջինս տպագրվել է Խրիմյան Հայրիկի մահվան կապակցությամբ<ref>{{Cite journal|last=|first= |date=1907 |title=Երկու հայր |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20TERT/Nor%20aliq%20tiflis-1907/1907(5).pdf |journal=Նոր ալիք |issue=5 |pages=2|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

Թումանյանի գրական կյանքում ընդունված է առանձնացնել երկու փուլ 1880-ական թվականների վերջերից մինչև քսաներորդ դար և 1900 թվականից մինչև բանաստեղծի կյանքի ավարտը 1923 թվական։ Դեռևս քսաներորդ դարի 70-80-ական թվականներին նման մոտեցում են ցուցաբերել Թումանյանի կյանքը ուսումնասիրած Արամ Ինճիկյանը, Էդուարդ Ջրբաշյանը, Լևոն Հախվերդյանը, սակայն որևէ փորձ չի արվել առաջին և երկրորդ փուլերը բաժանել ավելի փոքր ենթաշրջանների<ref>{{Cite book |last=Հովհաննիսյան |first=Սուսաննա |url=http://haygirk.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=114204 |title=Հովհաննես Թումանյանի կյանքի ու ստեղծագործության պատմությունը (1900-1912 թթ.): Գիտական կենսագրություն|last=Հովհաննիսյան|first=Սուսաննա |date=2012 |publisher=Գրական էտալոն |others=ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա |isbn=9789939848037 |editor-last=Ավետիսյան |editor-first=Զավեն Վասիլի |location=Երևան}}</ref>։

Թումանյանի առաջին գրական փորձերը եղել են աշուղական գովերգեր՝ երգիծաբանական և սիրային ոտանավորներ։ Նա քառատողեր էր ավելացնում [[Միքայել Լոռիս-Մելիքով|Լոռիս-Մելիքովին]] ձոնած աշուղական երգերին<ref>{{Cite book|title=Լևոնի հեքիաթը|last=Աբովյան |first=Անուշավան |publisher=|year=|isbn=|locationtitle=Լևոնի հեքիաթը |pages=172}}</ref>։ Հիշատակվում է նաև այդ տարիներին գրած առակների մասին։

Աշուղական երգերի Թումանյանի ավելացրած տուները հետագայում փորձել են հիշողությամբ վերականգնել, օրինակ, նրա եղբայրը՝ Վահան Թումանյանը և «Մշակ»-ի թղթակիցը, որը լսել է երգը 1882 թվականի սեպտեմբերին՝ Թազաքյանդ գյուղում։ Հնարավոր է, որ այս աշուղական երգերի հետ Թումանյանի ավելացրած քառատողերը տարածվում էին ժողովրդի մեջ<ref>{{Cite journal |last=Ահարոնյան |first=Վարդգես |date=1919|title=|url= |journal=Закавказское слово |issue=27|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

Խաչատուր Աբովյանը ակնառու ազդեցություն է թողել Թումանյանի ստեղծագործական զարգացման վրա։ «Վերք Հայաստանի»-ն ուժեղ ներգործություն է ունեցել Թումանյանի վրա աշակերտական տարիներին, այնքան, որ օրինակ Եգոր Խարազանյանը նրա գրական նախափորձերն ընթերցելիս կասկածել է Աբովյանի անտիպ գործերից գրագողության համար<ref>{{Cite book|title=Իմ հուշատետրը|last=Աբովյան |first=Անուշավան |title=Իմ հուշատետրը |publisher=ԳԱԹ|year=|isbn=|location=|pages= |chapter=ֆոնդ 200}}</ref>։

Բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուի հրատարակությունից առաջ Թումանյանը «Աղբյուր» մանկական ամսագրի օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսների միացյալ համարում (№ 8-9) տպագրում է իր առաջին տպագիր գեղարվեստական երկը՝ «Արև և լուսին» լեգենդը, որի պատմությունը կապված է Ղազարոս Աղայանի անվան հետ։ Իր նամակներում Հովհաննես Թումանյանը Ան․ Աբովյանին պատմում է, որ Ղազարոս Աղայանն այցելելով և ծանոթանալով բանաստեղծի մի շարք ստեղծագործություններին, շատ է հավանում «Արև և լուսին»-ը և պատվիրում այն տանել «Աղբյուր»-ի խմբագրություն, ինչը բանաստեղծը չի կատարում՝ բանաստեղծությունն անհաջող համարելու պատճառով։

Թումանյանի երկրորդ ժողովածուն առաջինի համեմատությամբ ավելի հարուստ էր, ներկայացված էին՝ «Անուշ», «Մարոն», «Մերժած օրենք» պոեմները, երկու հատված դեռ անհայտ «Հին կռիվը» պոեմից, «Շունն ու Կատուն» և «Ախթամար» լեգենդները, բանաստեղծություններից՝ «Կանչ», «Համերգ», «Ա՜խ ես երանի․․․», «Երգչին», «Գութանի երգ», «Մութն էր երկինքը», «Գիշերային մտածմունք», «Դերասան Ադամյանի մահը», «Քրիստոսն անապատում», «Ինձ մի՛ խնդրիր», «Իմ սերը» և այլն, թարգմանություններ և փոխադրություններ Պուշկինից, Լերմոնտովից և Ժուկովսկուց։ Այս գրքին անդրադարձել է Ղազարոս Աղայանը՝ «Մուրճ»-ի մի փոքր հոդվածով<ref>{{Cite journal |last=Աղայան |first=Ղազարոս |date=1893 |title=Հովհ. Թումանյանի «Անուշ»-ից մի ճաշակ |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20AMSAGIR/murch%20tiflis/1893/1893(3).pdf |journal=Մուրճ |issue=3 |pages=457-460|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ Սա Թումանյանի ժողովածուի միակ անդրադարձն էր մամուլում։

Հովհաննես Թումանյանը 1891 թվականի սկզբներից սկսում է աշխատակցել «Մուրճ» ամսագրին։ Հատկանշական է, որ Թումանյանի և «Մուրճ»-ի գլխավոր խմբագիր Ավետիք Արասխանյանի առաջին հանդիպումը եղել է խմբագրատանը, երբ Թումանյանն իր «Շունն ու կատուն» ստեղծագործությունը բերել էր տպագրելու, սակայն խմբագիրը մերժել էր՝ զարմանալով, թե ինչպես կարող են շունն ու կատուն բանաստեղծության նյութ դառնալ։

1893 թվականի նոյեմբերին Թումանյանը հեռանում է «Մուրճ»-ից Արասխանյանի և Փիլիպոս Վարդազարյանի միջև ծագած վեճի հետևանքով։ Փիլիպոս Վարդազարյանը խմբագիր-հրատարակիչ Արասխանյանի ազգականն ու կաշվի գործարանատեր Զարգարյան եղբայրների գործակիցն էր<ref group="Ն">Մինչ այդ 80-ական թվականներին, Վարդազարյանը եղել է շերամի սերմի կոմիսիոներ ({{Cite journal|last=|first= |date=1886|title=|url= |journal=Մշակ |issue=81, 87, 103|doi=|pmid=|access-date=}}։)</ref>, որը «Մուրճ»-ին օգնություն է առաջարկում ֆինանսական ծանր պայմանների ժամանակ։ Վարդազարյանը, հանձն առնելով, «Մուրճ»-ի ֆինանսական պատասխանատվությունը, լինելու էր ամսագրի խմբագիր-հրատարակիչը, իսկ Արասխանյանը դառնալու էր գկխավոր աշխատակից և խորհրդատուն։ Հուլիսի 24-ին կայանում է համաձայնություն, որի համաձայն Վարդազարյանը 1892 թվականի հունվարից դառնալու էր «Մուրճ»-ի հրատարակիչը՝ ստանձնելով ֆինանսական բոլոր իրավունքներն ու պարտավորությունները։ Հետագայում նա ձգտում է միջամտել խմբագրական գործերին, փորձում է վերահսկել տպագրվող նյութերը, տպագրել սեփական հոդվածներն առանց խմբագրի հավանության։ 1893 թվականին պայմանագիրը ժամկետից շուտ լուծարվում է, իսկ 1893 թվականի հոկտեմմբերի 16-ին և 18-ին Թումանյանի բնակարանում Արասխանյանն ու Վարդազարյանը հանդիպում են բանակցելու նպատակով<ref>{{Cite journal |last=Արասխանյան |first=Ավետիք |date=1894 |title=Մի ընկերության սկիզբն ու վախճանը |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20AMSAGIR/murch%20tiflis/1894/1894(2).pdf |journal=Մուրճ |issue=2 |pages=291-307|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ Բանակցություններից հաջորդում է Վարդազարյանի հեռացումը «Մուրճ»-ից, որից հետո Թումանյանը թողնում է «Մուրճ»-ը, քանի որ վերջինս Վարդազարյանի հետ ուներ ընկերական-բարեկամական հարաբերություններ։ Վարդազարյանը Թումանյանին օժանդակել էր նրա երկրորդ գրքի տպագրության ժամանակ, իսկ 1893 թվականի աշնանը, իր հրատարակությամբ տպագրում էր «Դաշնակներ» ժողովածուն։ Այս և նաև «Մուրճ»-ի խմբագիրներից դժգոհ լինելն էր<ref>Ա. Արասխանյանի 1895 թվականի ապրիլի 4-ի նամակը Թումանյանին (Թումանյանի ընդհանուր արխիվ)։</ref>, որ Թումանյանը վերը նշված վեճի ժամանակ անցավ Վարդազարյանի կողմը։

Թումանյանի աշխատակցությունը Մուրճին տևում է 3 տարի՝ 1891 թվականի փետրվարից մինչև 1893 թվականի հոկտեմբերը։ Այս ընթացքում նա «Մուրճ»-ում տպագրում է «Ա՜խ, ես երանի․․․», «Գութանի երգը», «Երգչի վրեժը», «Է՜յ աստղեր, աստղեր․․․», «Համերգ», «Քրիստոսն անապատում», «Այվազովսկու ծովանկարի առաջ» և այլ բանաստեղծություններ, «Ախթամար» լեգենդը, «Հառաչանք» պոեմից հատվածներ, «Սովի ժամանակ» պատմվածքը, առաջին գրաքննադատական հոդվածը Պետրոս Մոճոռյանի բանաստեղծությունների մասին։

Այս ընկերությունը հանձն է առնում տպագրել «Հորիզոն» հանդեսը։ Առաջին տպագրությունն սկսեց միայն 1894 թվականի նոյեմբերին։ Գրական բաժինը կազմում էր հանդեսի երկու երրորդը, այստեղ հանդես էին եկել Շիրվանզադեն, Թումանյանը, տարբեր թարգմանություններ և այլն<ref>{{Cite journal|last=|first= |date=1894 |title=Հորիզոն պարբերական |url=http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/HORIZON/1894/1894(1).pdf |journal=Հորիզոն|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ «Հորիզոն»-ի առաջին գրքից հետո 1895 թվականին տպագրության է պատրաստվում երկրորդ գիրքը, որին խոստացել էին աշխատակցել Պռոշյանը, Աղայանը և Մանուկ Աբեղյանը։ Երկրորդ գրքում էր տպագրվելու նաև «Գիքորը»,  որը ինչպես Թումանյանն է ներկայացրել 1908 թվականի հունվարի 22-ին Վարդազարյանին ուղղած նամակում, հատուկ գրել է այս հանդեսի համար։ Վեցամսյա հանդեսի երկրորդ գիքրը սակայն լույս չտեսավ և «Հորիզոն»-ի հրատարակությունն ընդմիշտ դադարեց։ Ստեփան Լիսիցյանը և Արշակ Բարխուդարյանը դրա պատճառը համարում են առաջին գրքի անհաջողությունը։ Ըստ Բարխուդարյանի՝ «Հորիզոն»-ը չէր տարածվում և հույս էլ չկար, որ ապագայում կտարածվի։ Սրան նպաստել է նաև գրաքննության խստացումը։

1900-ական թվականներին Թումանյանի երկերի նոր բովանդակությունը որոշակիորեն պայմանավորված էր նոր գրական-ընկերական խմբավորմամբ, որը կրում էր «[[Վերնատուն]]» անվանումը։ 1900-ականները շրջադարձային էին հայ գրականության զարգացման համար և հենց այս շրջանում «Վերնատան» ստեղծումը պատահական չէր։ Ըստ [[Լևոն Հախվերդյան]]ի բնորոշման՝ «Վերնատունը» հանգամանքների բարդ խաչաձև նվերն էր Թումանյանին, նրա անդամներին, հայ գրականության պատմությանը, նրա ամենագեղեցիկ և հրապուրիչ էջերից մեկը»<ref>{{Cite book |last=Հախվերդյան |first=Լևոն Հովհաննեսի |url=https://books.google.am/books/about/%D5%84%D5%A5%D5%AE%D5%A5%D6%80%D5%A8_%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%AE%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB.html?id=txxkAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Մեծերը ամենամեծի մասին։ (Վերնատան անդամները Թումանյանին)|last=Հախվերդյան|first=Լևոն Հովհաննեսի|date=1999 |publisher=ՀՀ ԳԱԱ "Գիտություն"|year=|isbn= |location=Երևան |pages=4 |language=hy}}</ref>։ «Վերնատուն» գրական խմբակը մեծ դեր ունեցավ ինչպես հայ գրաանության, այնպես էլ 20-րդ դարի սկզբի հայ մշակույթի պատմության մեջ։ «Վերնատան» մասին հուշեր են գրել Ավետիք Իսահակյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Լևոն Շանթը, Լեոն և այլք։ «Վերնատանն» է նվիրված Լևոն Հախվերդյանի «Մեծերը ամենամեծի մասին» ժողովածուն<ref>{{Cite book |last=Հախվերդյան |first=Լևոն Հովհաննեսի |url=https://books.google.am/books/about/%D5%84%D5%A5%D5%AE%D5%A5%D6%80%D5%A8_%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%AE%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB.html?id=txxkAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Մեծերը ամենամեծի մասին։ (Վերնատան անդամները Թումանյանին)|last=Հախվերդյան|first=Լևոն Հովհաննեսի|date=1999 |publisher=ՀՀ ԳԱԱ "Գիտություն"|year=|isbn= |location=Երևան |pages=156 |language=hy}}</ref>։ «Վերնատան» մասին հուշերի զգալի մասը գրվել է [[Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում|խորհրդային տարիներին]], որի պատճառով հեղինակները խուսափում կամ չէին կարողանում «Վերնատան» անդամ-գրողներից որոշների (Նիկոլ Աղբալյան, Լևոն Շանթ) անունները տալ։ Այս պատճառով է, որ Թումանյանի և [[Նիկոլ Աղբալյան]]ի, Լևոն Շանթի հետ առնչությունները «Վերնատան» շրջանակներում քիչ լուսաբանված են։

1899 թվականի աշնանը Թումանյանը տեղափոխվում է Թիֆլիսի իր նոր բնակարանը, որը գտնվում էր բժիշկ Քոչարյանի տան բակում՝ Բեհբության 50, հետագայում՝ 44 հասցեով։ Այն Բուսաբանական այգու դիմացում էր՝ սուրբ Դավթի սարերին մոտ և երկու կողմից պարտեզ ուներ՝ այգու լեռան ստորոտին կախված<ref>{{Cite journal |last=Շանթ |first=Լևոն |date=1960|title=|url= |journal=Հայրենիք |location=Բոսթըն |issue=4 |page=25|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ «Վերնատան» հիմնադրման ժամանակի շուրջ տարակարծություններ կան։ Թումանյանագիտությունը, հանձինս Արամ ԻՆճիկյանի, ամենից հավաստին համարում է  Ավետիք Իսահակյանի բանավոր վկայությունը՝ արված [[Օլգա Թումանյան]]ի հետ զրույցներից մեկում, որտեղ հիշատակում է 1899 թվականի աշունը։

[[Ներսիսյան դպրոց]]ից հեռանալով՝ բանաստեղծը հետագայում հնարավորություն չի ունեցել շարունակել չորրորդ դասարանում ընդհատված ուսումը։ Դեռևս Ներսիսյան դպրոցում Թումանյանը երազել է սովորել [[Մուրադ-Ռափայելյան վարժարան|Վենետիկի Մուրադ-Ռափայելյան վարժարանում]]։ Եվ այդ նպատակով բանաստեղծի գրական ընկերները նրա երազանքն իրականացնելու համար նրան առաջարկում են արտասահման մեկնել սովորելու, իսկ իրենք կհոգան բոլոր ծախսերը։ Սակայն այդ մտահղացումը չի իրականանում{{Ն|Մտահղացման հեղինակները լոռեցի մի խումբ երիտասարդներ էին, որոնցից մեկի անունը Արամ Դադիվանյան է եղել։ Մտահղացման չիրականանալու պատճառն այն է եղել, որ պահանջվող գումարը վեր է եղել նախաձեռնողների հնարավորություններից։}}։ 1898 թվականին Աղայանը աքսորավայրից Թումանյանին գրած նամակում խորհուրդ է տալիս գնալ ոչ թե [[Ղարաբաղ]], այլ [[Եվրոպա]]<ref>{{Cite book |last=Աղայան |first=Ղազարոս |title=Երկերի ժողովածու, հատոր 4|last=Աղայան|first=Ղազարոս |year=1963 |pages=557-560}}</ref>։ 1900 թվականին Թումանյանը ցանկացել է սովորել [[Մոսկվա]]յում։ Այս հարցում իր աջակցությունն է հայտնել [[Վրթանես Փափազյան]]ը, որը նույն թվականի նոյեմբերի 21-ին նամակ է գրել Թումանյանին և ասել, որ ուսման նպատակով Շահազիզը գրական ֆոնդից 250 ռուբլի է ուղարկել բանաստեղծին։ Սակայն թե՛ Եվրոպայում և թե՛ Մոսկվայում ուսանելու երազանքներն այդպես էլ ի կատար չեն ածվում<ref>{{Cite book|title=Թա, N1166|first=Եղիշե Չարենցի Անվան Գրականության և Արվեստի Թանգարան |title=Թա, N1166}}</ref>։

Տիգրան Տեր-Դավթյանի շնորհիվ Թումանյանը, լինելով Ներսիսյան դպրոցի աշակերտ, 1886 թվականին հնարավորություն է ունենում տեսնելու Ադամյանի «Համլետ»-ը և ճանաչելու [[Շեքսպիր]]ին։ Այս իրադարձությունը հետագայում վճռական ազդեցություն է ունենում գրողի կայացման վրա։ Հետագայում Թումանյանը տեսել է նաև երկու այլ ներկայացում՝ [[Օթելլո (ողբերգություն)|«Օթելլոն»]] և [[Արքա Լիր|«Արքա Լիրը»]]։ 1886-1887 թվականների թատերաշրջանում Կարինյանի «Վարդան Մամիկոնյան» ողբերգության բեմադրության ժամանակ Թումանյանը խաղակից է լինում Ադամյանին՝ կատարելով զինվորի դեր<ref>{{Cite journal|last=|first= |date=1887|title= |url=http://tert.nla.am/archive/HGG%20TERT/nor-dar%20tiflis/1887/1887(18).pdf |journal=Նոր Դար |issue=18|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ Ըստ Թումանյանի հուշերի՝ հաջորդ օրը կամ մի քանի օր հետո նա այցելում է Ադամյանին և ի հիշատակ «Վարդանանց պատերազմի» ներկայացման ստանում է Ադամյանի գրքերից մեկը որպես նվեր։

1890-ական թվականների առաջին կեսին Թումանյանը հայ թատերասերների հետ հանդես է եկել մի քանի ներկայացումներում և իր մասնակցությունն ունեցել Թիֆլիսի հայոց դերասանական խմբի կազմավորման գործում։ «Ուրիել Ակոստա»-ի բեմադրությանը, որը տեղի է ունեցել հունվարի 17-ին Թիֆլիսի բանկային թատրոնի շենքում, մասնակցել է նաև Թումանյանը, սակայն ներկայացումը հաջողություն չի ունեցել<ref>{{Cite web|title=«Տարազ» |date=հունվարի 20, 1891, N1, էջ 3 |title=«Տարազ»}}</ref>։ Բանաստեղծը խաղացել է նաև [[Շիլլեր Ֆ.|Շիլլերի]] «Ավազակներ» դրամայում, որը բեմադրվել է փետրվարի 14-ին<ref>{{Cite web|title=Տարազ |date=փետրվարի 17, 1891, N7, էջ 105 |title=Տարազ}}</ref>։ Աշակերտական տարիներին Թումանյանը ոգեշնչված է եղել այս ստեղծագործությամբ։ [[Կարլ Գուցկով]]ի «Ուրիել Ակոստա»-ի բեմադրությանը Թումանյանը մասնակցել է երկրորդ անգամ՝ 1895 թվականի փետրվարի 6-ին․ ներկայացման մեջ խաղացել են նաև [[Ղազարոս Աղայան]]ը և [[Շիրվանզադե]]ն<ref>{{Cite web|title=Մշակ |date=փետրվարի 9, 1895, N16 |title=Մշակ}}</ref><ref>{{Cite web|title=Մուրճ |date=1895, N2, էջ 321-322 |title=Մուրճ}}</ref>։ Այս դրամայում խաղալուց հետո Թումանյանը թողել է բեմը՝ հետևելով [[Հովհաննես Աբելյան (դերասան)|Հովհաննես Աբելյանի]] խորհրդին։

Թումանյանը ոչ միայն մասնակցել է թատերասերների ներկայացումներին, այլև հանդես է եկել որպես թատերական գործիչ<ref>{{Cite web |year=1894 |title=Դիլետանտ, Թատրոնական տեսություն (1893-1894 թատերաշրջանը)|year=1894 |publisher=«Թատրոն» գրական և թատերական հանդես, N2 |page=133}}</ref>։

[[1922]] թվականին տարած վիրահատությունից հետո Թումանյանի ինքնազգացողությունը լավանում է, սակայն սեպտեմբերին հիվանդությունը դարձյալ իրեն զգալ է տալիս։ Թումանյանին տեղափոխում են [[Մոսկվա]]յի հիվանդանոցներից մեկը, սակայն [[1923]] թվականի [[մարտի 23]]-ին երեկոյան 9-ին<ref>{{Cite web |title=Hovik Charkhchyan |url=https://www.facebook.com/hovik.charkhchyan/posts/2190919717610015 |titleaccessdate=Hovik2019 թ․ օգոստոսի 5 Charkhchyan|website=www.facebook.com |language=hy|accessdate=2019 թ․ օգոստոսի 5}}</ref>՝ 54 տարեկան հասակում Հովհաննես Թումանյանը վախճանվում է։ Դիահերձումը իրականացվել է Մոսկվայում, որտեղ նրա որդի Արեգը խնդրել է իրեն տրամադրել հոր սիրտը ու տարել այն հայրենի գյուղը։<blockquote>''Ես մի քայլ արեցի... ես հայրիկի սիրտը գողացա։ Ճիշտ ա, պետք է շատ հանդուգն լինել, որ գողանալ էն սիրտը, որ գրկում էր ամբողջ աշխարհը, պետք է շատ իրեն կորցնել, որ մոտ գալ, բայց իմ սիրտը չդիմացավ։ Գողացա։ Գուցե մեղադրում ես։ Ոչինչ։ Թող իմ սուրբ հոր սիրտը լինի մեր տանը։ Ճիշտ ա, նա չի բաբախում, բայց չէ՞ որ նա մեզ հետ ա ապրել, չէ՞ որ հայրիկը ամբողջ սրտի մեջ ա, և հայրիկի սիրտը պետք է մեր տանը լինի...''</blockquote>

Թումանյանը թաղվել է Խոջիվանքի գերեզմանոցում։ Տարիներ շարունակ սիրտը պահվել է Թումանյանի առանձնասենյակում։ Ավետիք Իսահակյանը այցելել է բարեկամներին ու համոզել՝ սիրտը տեղափոխել Երևանի բժշկական ինստիտուտի անատոմիկումի թանգարան։ 1994 թվականին սիրտը նորից տեղափոխվում է ու թաղվում հայրենի տան բակում<ref>{{Cite web |title=Hovik Charkhchyan |url=https://www.facebook.com/hovik.charkhchyan/posts/2144824258886228 |titleaccessdate=Hovik2019 թ․ օգոստոսի 5 Charkhchyan|website=www.facebook.com |language=hy|accessdate=2019 թ․ օգոստոսի 5}}</ref>։

* Թումանյանի հայրենի Դսեղ գյուղը 1938-1969 թվականներին կոչվում էր Թումանյան<ref>{{Cite web |url=http://yerevan.usembassy.gov/armenia.pdf |title=Կիեսլինգ, ''Վերահայտնագործելով Հայաստանը'', էջ. 67 |accessdateurl=2006 թ․ սեպտեմբերի 22http://yerevan.usembassy.gov/armenia.pdf |archiveurl-datestatus=2006 թ․ սեպտեմբերի 22dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060922195426/http://yerevan.usembassy.gov/armenia.pdf |deadarchive-urldate=yes2006 թ․ սեպտեմբերի 22 |accessdate=2006 թ․ սեպտեմբերի 22}}</ref>

Հայաստանում կա Թումանյանի երկու թանգարան՝ տուն-թանգարանը ծննդավայր Դսեղում, իսկ մյուսը Երևանում<ref name="encyclopedia.am"/>։ Երևանում Թումանյանի թանգարանը բացվել է 1953 թվականին<ref>{{citeCite web |title=ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ |url = http://www.toumanian.am/tangaran/tang.php | title = ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ | accessdate = հուլիսի 10, 2012 | archiveurl-date status= 2016-10-25dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20161025224832/http://www.toumanian.am/tangaran/tang.php | deadarchive-urldate=2016 թ․ հոկտեմբերի 25 |accessdate=2012 yesթ․ հուլիսի 10}}</ref>։

* [[Արմեն Տիգրանյան (երգահան)|Արմեն Տիգրանյանի]] [[Անուշ (օպերա)|''Անուշ'']] [[օպերա]]ն (1912) հիմնված է Թումանյանի ''[[Անուշ]]'' (1902) պոեմի վրա<ref name="BSE">{{ru icon}} {{citeCite web |date=1977 |title=Թումանյան |url = http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/171618/%D0%A2%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%8F%D0%BD | title accessdate=2012 Թումանյան|թ․ dateհուլիսի = 197711 | publisher = Большая советская энциклопедия | accessdate = հուլիսի 11, 2012}}</ref>

* [[Կաքավի գովքը]] (երաժշտ․՝ [[Կոմիտաս]])<ref>https://www.youtube.com/watch?v=av4vtOu6gXQ</ref><ref>{{citeCite book|author= |title=Երկերի Լիակատար Ժողովածու, Բանաստեղծություններ, Առաջին հատոր |publisher=«ՀՍՍՀ ԳԱԱ Մ․ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտ»|location=Երևան |year=1988 |location=Երևան |page=611-612|ISBN=}}</ref>

* [[Ծիտիկի օրորքը]]<ref>https://www.youtube.com/watch?v=ekA7BEsmQos</ref>

Ֆիլմեր, որոնք նկարահանվել են հիմնվելով Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործությունների վրա<ref>{{citeCite web |title=ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ urlԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ =ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԿԻՆՈՅՈՒՄ |url=http://toumanian.am/toumanian/html/arvest/kinoyum.html# | title = ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԿԻՆՈՅՈՒՄ | publisher = Հովհաննես Թումանյանի թանգարան | accessdate = հուլիսի 12, 2012 | archiveurl-date status= 2013-04-08dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20130408074422/http://www.toumanian.am/toumanian/html/arvest/kinoyum.html | deadarchive-urldate=2013 թ․ ապրիլի 8 |accessdate=2012 yesթ․ հուլիսի 12 |publisher=Հովհաննես Թումանյանի թանգարան}}</ref>։

Մուլտֆիլմեր, որոնք նկարահանվել են Թումանյանի ստեղծագործությունների հիման վրա<ref>{{citeCite web |title=ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՄՈՒԼՏՖԻԼՄԵՐՈՒՄ |url = http://toumanian.am/toumanian/html/arvest/multfilmerum.html | title = ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՄՈՒԼՏՖԻԼՄԵՐՈՒՄ | publisher = Հովհաննես Թումանյանի թանգարան | accessdate = հուլիսի 12, 2012 | archiveurl-date status= 2014-02-23dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20140223034915/http://toumanian.am/toumanian/html/arvest/multfilmerum.html | deadarchive-urldate=2014 թ․ փետրվարի 23 |accessdate=2012 yesթ․ հուլիսի 12 |publisher=Հովհաննես Թումանյանի թանգարան}}</ref>

* ''Սուտլիկ որսկանը'', Է. Բադալյան (1969)<ref>{{citeCite web |title=Սուտլիկ urlորսկանը |url= http://www.arm-cinema.am/am/features_and_shorts/237.html | title = Սուտլիկ որսկանը | publisher = Armenian Association of Film Critics and Cinema Journalists | accessdate = հուլիսի 12, 2012 | archiveurl-date status= 2014-06-23dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20140623172319/http://www.arm-cinema.am/am/features_and_shorts/237.html | deadarchive-urldate=2014 թ․ հունիսի 23 |accessdate=2012 yesթ․ հուլիսի 12 |publisher=Armenian Association of Film Critics and Cinema Journalists}}</ref>

{{սյուն|2}}

* Հոբելյանական ծաղկաքաղ, Երևան, 2018, 224 էջ<ref>{{Cite web |title=Հովհաննես Թումանյան, Հոբելյանական ծաղկաքաղ |url=https://www.gatmuseum.am/hy/museum/publications/507-h23 |title=Հովհաննես Թումանյան, Հոբելյանական ծաղկաքաղ}}</ref>։

* Ուղիղ խոսք, Երևան, 2020, 320 էջ<ref>{{Cite web |title=Հովհաննես Թումանյան, Ուղիղ խոսք. քննադատություն և հրապարակախոսություն |url=https://www.gatmuseum.am/hy/museum/publications/505-h22 |title=Հովհաննես Թումանյան, Ուղիղ խոսք. քննադատություն և հրապարակախոսություն}}</ref>։

[[Կատեգորիա:Հայ20-րդ հասարակականդարի գործիչներարևելահայ բանաստեղծներ]]

[[Կատեգորիա:ՀայԲանաստեղծներ հրապարակախոսներայբբենական կարգով]]

[[Կատեգորիա:Հայ բանաստեղծներհասարակական գործիչներ]]

[[Կատեգորիա:20-րդՄանկագիրներ դարիայբբենական հայ բանաստեղծներկարգով]]