«Բարձր Հայք»–ի խմբագրումների տարբերություն

Բարձր Հայք
Երկիր	Մեծ Հայք
Ներառում է	գավառ
Գլխավոր քաղաք	Կամախ
Այլ քաղաքներ	Կարին, Դերջան, Երիզա (Երզնկա)
Ստեղծվել է	Մ.թ.ա. 189
Վերացել է	Մ.թ. 387
Ազգային կազմ
Կրոնական կազմ

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

Ընթացիկ տարբերակը 09:05, 8 Ապրիլի 2024-ի դրությամբ

Բարձր Հայք, Մեծ Հայքի առաջին նահանգը։

Անուն

Բարձր Հայք անունը մինչև VII դարի «Աշխարհացոյց»-ը ոչ մի հեղինակի մոտ չի հիշատակվում։ «Աշխարհացոյց»-ի հեղինակը՝ Անանիա Շիրակացին, Մեծ Հայքի այս «աշխարհը» Բարձր Հայք է կոչել պարզապես նկատի ունենալով նրա աշխարհագրական բարձր դիրքը։ Բարձր Հայքը մի մեծ ջրաբաշխ է, որտեղից սկսվելով Հայկական լեռնաշխարհի գրեթե բոլոր խոշոր գետերը հոսում են տարբեր ուղղություններով։ Անանիա Շիրակացիին, երկիրը Բարձր Հայք կոչելով, միաժամանակ ծանոթագրում է, որ այն հենց Կարինի երկիրն է։ Վերջին անունը ավելի գործնական է, քան Բարձր Հայքը^[փա՞ստ]։

Աշխարհագրություն

Աշխարհագրական դիրք

Բարձր Հայքը տարածվում էր Արևմտյան Եփրատի վերին ու միջին հոսանքների ավազանում․ նրա մեջ էր մտնում նաև Ճորոխի վերնագավառը։ Նա հյուսիսից շրջապատված էր Պոնտոսով, հյուսիս-արևելքից՝ Տայքով, արևելքից՝ Այրարատով և Տուրուբերանով, հարավից՝ Չորրորդ Հայքով, իսկ արևմուտքից՝ Փոքր Հայքով։

Ռելիեֆ

Այս երկիրը, բացառությամբ նրա մի քանի շրջանների, ընդհանուր առմամբ ունի հարթ ռելիեֆ։ Նրա մեջ էին մտնում Էրզրումի, Երզնկայի և Կամախի սարահարթերը, ինչպես նաև Շաղագոմքի, Աշկալայի և Դերջանի դաշտերը։ Նշված հովիտները, սարահարթերն ու դաշտերն ունեն բերրի հող, պիտանի են բազմատեսակ մշակույթների համար։ Էրզրումի սարահարթում մեծ տարածում ունեն ճահիճները։

Ջրեր

Երկրի միջով հոսում է Եփրատը, որի մեջ Բարձր Հայքի սահմաններում թափվում են մի շարք վտակներ։ Բարձր Հայքը առանձնապես նշանավոր է իր սառնորակ աղբյուրներով ու հանքային ջրերով։ Դրանց մեջ զգալի թիվ են կազմում տաք աղբյուրները՝ հատկապես Երզնկայի ու Էրզրումի շրջակայքում։

Կլիմա

Կլիման խիստ է։ Օդի ամռան ու ձմռան ամիսների ջերմաստիճանների տատանումը մեծ է։ Լիմում են խիստ խիստ ցրտեր, ձմռանը տեղում է առատ ձյուն՝ անանցանելի դարձնելով լեռնային մի շարք ճանապարհներ։ Լինում են բավարար քանակությամբ տեղումներ։

Բուսական և կենդանական աշխարհ, օգտակար հանածոներ

Բարձր Հայքի զանազան մասերում տարածված են բարեխառն գոտու անտառներ, իսկ բարձրադիր գոտում մեծ տարածում ունեն ալպյան փարփամ արոտավայրերը։ Բարձր Հայքը հայտնի է իր վայրի թռչուններով։ Այստեղ կան քարածխի, նավթի, երկաթի, պղնձի, ոսկու պաշարներ և մի քանի աղահանքեր։ Բնական հարստությունների տեսակետից առանձնապես աչքի է ընկնում Էրզրումի շրջանը, որտեղ կան նավթի, քարածխի և երկաթի հսկայական պաշարներ։ Երկրի բազմաթիվ տեղերում բխում են հանքային աղբյուրներ։

Ճանապարհներ

Բարձր Հայքում կային մի շարք ճանապարհներ, որոնք ունեին թե՛ ստրատեգիական և թե՛ առևտրական նշանակություն։ Այդ ճանապարհներից առանձնապես կարևոր էին․

• Տրապիզոն-Կարին • Կարին-Բագառիճ-Սատաղ-Սեբաստիա և ավելի արևմուտք։ Այս գլխավոր ճանապահներից բացի Բարձր Հայքն ուներ մի շարք այլ ճանապարհներ։ Թե՛ վերը նշված տարանցիկ գլխավոր ուղիները, թե՛ տեղական նշանակություն ունեցող ճանապարհները անցնում էին գետահովիտներով ու լեռնացքներով։ Դրանց մի զգալի մասը ձմռանը անանցանելի էր։

Վարչական բաժանում

Բարձր Հայքը բաղկացած էր հետևյալ 9 գավառներից.

Դարանաղի- կենտրոնը՝ Կամախ, Տարածվում էր Արևմտյան Եփրատի հովտում։ Հնում մտնում էր Ստրաբոնի հիշատակած Ակիլեսենեի (հետագայում՝ Եկեղեցյաց գավառ) կազմի մեջ։

Աղիվն (Աղիւն)- կենտրոնը՝ Արմտան, Ընդգրկել է Եփրատի Աղյունաձոր վտակի հովիտը։ Կենտրոնը Նկոպոլիս-Զիմարա ճանապարհին գտնվող Անի Ադյունո (Անալյուն) ամրոցն էր, որը, ըստ Ն.Ադոնցի, հունական և հռոմեական աղբյուրներում հիշատակվող Անալիբնան է։ Ուշ միջնադարում Աղյունը կոչվել է նաև Աղնցիք։

Մզուր կոչվում էր նաև Մուզուր և Մնձուր- կենտրոնը՝ Տանձիկ,Տարածվում է Արածանի գետի աջակողմյան վտակ Քղի գետի Մնձուր օժանդակի հովտում (այժմ՝ Օվաջղի գավառակ)։ Մզուրի մեծ մասը փռված էր համանուն լեռների լանջերին։ Արևմուտքից սահմանակից էր Փոքր Հայքին, հարավից՝ Ծոփք նահանգին։ Մզուրը կազմել է Եկեղյաց գավառի մի մասը, հետագայում, վերջինիս մասնատման հետևանքով, արդեն հիշատակվել է իբրև առանձին գավառ։

Եկեղյաց (Եկեղեաց)- կենտրոնը՝ Երիզա, Փռված էր Արևմտյան Եփրատի հովտում (մոտ 40 կմ երկարությամբ և 20 կմ լայնությամբ) և իր տարածքով հիմնականում համապատասխանում է Երզնկայի սարահարթին։ Սահմանները կազմում էին հյուսիսից՝ Անտիպոնտական լեռնաշղթան, արևմուտքից՝ Գոհանամ լեռները (հնում՝ Մանեարք, Սեպուհ), հյուսիսից՝ Մնձուրի լեռնաշղթան, իսկ արևելքից՝ Անտիպոնտական լեռները Բյուրակնի հետ միացնող լեռնաճյուղը։

Մանանաղի, կենտրոնը՝ Վժան, Տարածվում էր Եփրատի Մանանաղի (այժմ՝ Թոզլու) վտակի ավազանում։ Հյուսիս-արևելքից սահմանակից էր Այրարատ, արևելքից և հարավ-արևելքից՝ Տուրուբերան, հարավից՝Չորրորդ Հայք նահանգներին, արևմուտքից՝ Բարձր Հայք, Եկեղյաց, հյուսիսից՝ Դերջան և Կարին գավառներին։ Մակերևույթը հիմնականում հարթավայրային է, հողը՝ արգավանդ։ Նշանավոր են Խաչ և Սմբատա լեռները։ Հարուստ է աղի պաշարներով։

Դերջան, կենտրոնը՝ Դերջան, Գտնվում է Եփրատի վերին հոսանքի և նրա ձախակողմայն վտակ Դերջանի հովտում։ Հյուսիսից սահմանակից էր Սպեր, արևելքից՝ Կարին, հարավից՝ Մանանաղի, արևմուտքից՝ Եկեղյաց գավառներին։ Նշանավոր գագաթներն են Մարիամը, Պախրը, Խաչը, Խալխալը։ Դերջանը հնուց ի վեր հռչակված էր արգավանդ վարելահողերով, հացահատիկի ընտիր տեսակների մշակմամբ։

Սպեր, կենտրոնը՝ Սպեր, 20-րդ դարի սկզբին Հյուսիսից սահմանակից էր Համշենի և Խոտորջրի, արևելքից՝ Թորթումի, արևմուտքից՝ Բաբերդի և հարավից՝ Էրզրումի գավառներին։ Գավառակի հյուսիսային մասը լեռնային է և անտառապատ, իսկ հարավայինը՝ զգալի հարթավայրային է։

Շաղագոմք,կենտրոնը՝ Շաղագոմ, Շաղագոմք կամ Շատագոմք գավառը գտնվել է Տայք նահանգի Ոքաղե գավառից հարավ-արևմուտք, եփրատի վտակ Սարչամայի վերին հոսանքում (այժմ՝Էրզրումի վիլայեթի Օվաջըկ վիճակ)։ Մովսես Խորենացին այն անվանում է «անապատ և հովանաւոր տեղիք»։

Կարին, կենտրոնը՝ Կարին, Գտնվում է Բարձր Հայք աշխարհում, նրա արևելյան մասում, Եփրատ գետի վերին հոսանքում։

Վարչաքաղաքական վիճակ և բնակչություն

Մ.թ.ա. 15-րդ դարից Բարձր Հայքը, Տայքի մի մասը Փոքր Հայքի հետ միասին կազմում էին Հայասա-Ազզի հայկական ցեղային միության տարածքը։ Մ.թ.ա. 189 թվականից Բարձր Հայքը մտել է Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մեջ։ Հայտնի էր հեթանոսական հավատքի կենտրոններով։ Նահանգի Եկեղիք գավառի Երիզա ավանում էր գտնվում Անահիտ աստվածուհու մեհյանը։ Նույն գավառի Թիլ ավանում էր գտնվում պտղաբերության աստվածուհի Նանեի մեհյանը։

Գտնվելով Մեծ Հայքի արևմտյան սահմանում՝ Բարձր Հայքը հնուց ի վեր ենթարկվել է օտար տերությունների հարձակումներին։ 62–ից Բարձր Հայքը մտել է Արշակունյաց Հայոց թագավորության կազմի մեջ։ Ըստ Փավստոս Բյուզանդի, Բարձր Հայքի Անի ամրոցում են թաղվել Հայոց Արշակունի թագավորները։ 301–ից հետո Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառի մեծ մասը դարձել է Գրիգոր Լուսավորչի տոհմի սեփականությունը։ Մեծ Հայքի 387–ի բաժանումից հետո Բարձր Հայքը կազմել է Հռոմեական Հայաստանի հիմնական մասերից մեկը, որի գերագույն կառավարիչը կայսեր կողմից նշանակվող կոմսն էր։ Նահանգը մասնատված էր մի շարք նախարարությունների։ Բարձր Հայքի վարչական վիճակը փոխվեց բյուզանդական Հյուստինիանոս I կայսեր կատարած վերափոխությունների հետևանքով։ Հայկական նախարարությունները վերացվեցին, 380-ական թվականներից սկսած Բարձր Հայքում աստիճանաբար ուժեղացել է բյուզանդական ազդեցությունը։ VII դ. առաջին կեսին Բարձր Հայքը դարձել է պարսկա–բյուզանդական պատերազմների թատերաբեմ, նույն դարի կեսերից ենթարկվել արաբական հարձակումներին։ Նահանգն այնուհետև դարձել է Բյուզանդիայի և արաբական արյունոտ բախումների թատերաբեմ։ 885 թվականից Բարձր Հայքը մտել է Բագրատունյաց Հայոց թագավորության մեջ, բացառյալ Կարինից, որը շարունակեց մնալ խալիֆության սահմաններին ռազմականը։ 1314 թվականին ամբողջ Բարձր Հայքը ենթարկվել է ծանր հարկահանության, փակվել են եկեղեցիները, բնակչության մի մասը հավատափոխ է եղել, ոմանք վաճառել են իրենց զավակներին կամ փախել այլևայլ վայրեր։ 1394–ին Բարձր Հայքը գրավել են Լենկթեմուրի հրոսակները և նահանգի բնակչությունը ենթարկվել նորանոր արհավիրքների։ 1514–ին նահանգը գրավել է օսմանյան Թուրքիան։ 1555 և 1639 թվականների թուրք-պարսկական պայմանագրով Բարձր Հայքը վերջնականապես անցել է Թուրքիային՝ ընդգրկելով Էրզրումի փաշայության մեջ։ Բարձր Հայքի բնակչության հիմնական մասը կազմում էին հայերը։ 5-6-րդ դարերից սկսած Բարձր Հայքի տարածքում, հատկապես քաղաքներում և բերդերում, որոշ թիվ էին կազմում հույները։

Գրականություն

Թ․Հակոբյան, Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն, Երևան 2007

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 321)։

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
+{{վիքիֆիկացում}}
 {{անաղբյուր}}
 {{Տեղեկաքարտ Մեծ Հայքի աշխարհ
@@ Տող 22. / Տող 23. @@
 [[Պատկեր:Բարձր Հայք Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia).jpg|մինի|Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի քարտեզը]]
-'''Բարձր Հայք''', [[Մեծ Հայք]]ի առաջին նահանգը։ Տարածվում էր [[Արևմտյան Եփրատ]]ի վերին ու միջին հոսանքների ավազանում, նրա մեջ էր մտնում նաև Ճորոխի վերնագավառը։
+'''Բարձր Հայք''', [[Մեծ Հայք]]ի առաջին նահանգը։
 == Անուն ==
-Բարձր Հայք անունը մինչև VII դարի «Աշխարհացոյց»-ը ոչ մի հեղինակի մոտ չի հիշատակվում։ «Աշխարհացոյց»-ի հեղինակը՝ [[Անանիա Շիրակացի|Անանիա Շիրակացին]], Մեծ Հայքի այս «աշխարհը» Բարձր Հայք է կոչել պարզապես նկատի ունենալով նրա աշխարհագրական բարձր դիրքը։ Բարձր Հայքը մի մեծ ջրաբաշխ է, որտեղից սկսվելով [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի գրեթե բոլոր խոշոր գետերը հոսում են տարբեր ուղղություններով։ [[Անանիա Շիրակացի|Անանիա Շիրակացի]]ին, երկիրը Բարձր Հայք կոչելով, միաժամանակ ծանոթագրում է, որ այն հենց Կարինի երկիրն է։ Վերջին անունը ավելի գործնական է, քան Բարձր Հայքը{{փաստ}}։
+Բարձր Հայք անունը մինչև VII դարի «Աշխարհացոյց»-ը ոչ մի հեղինակի մոտ չի հիշատակվում։ «Աշխարհացոյց»-ի հեղինակը՝ [[Անանիա Շիրակացի]]ն, Մեծ Հայքի այս «աշխարհը» Բարձր Հայք է կոչել պարզապես նկատի ունենալով նրա աշխարհագրական բարձր դիրքը։ Բարձր Հայքը մի մեծ ջրաբաշխ է, որտեղից սկսվելով [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի գրեթե բոլոր խոշոր գետերը հոսում են տարբեր ուղղություններով։ [[Անանիա Շիրակացի]]ին, երկիրը Բարձր Հայք կոչելով, միաժամանակ ծանոթագրում է, որ այն հենց Կարինի երկիրն է։ Վերջին անունը ավելի գործնական է, քան Բարձր Հայքը{{փաստ}}։
 == Աշխարհագրություն ==
 === Աշխարհագրական դիրք ===
-Բարձր Հայքը տարածվում էր [[Արևմտյան Եփրատ]]ի վերին ու միջին հոսանքների ավազանում․ նրա մեջ էր մտնում նաև [[Ճորոխ|Ճորոխ]]ի վերնագավառը։ Նա հյուսիսից շրջապատված էր [[Պոնտոս|Պոնտոս]]ով, հյուսիս-արևելքից՝ [[Տայք|Տայքով]], արևելքից՝ [[Այրարատ|Այրարատ]]ով և [[Տուրուբերան|Տուրուբերան]]ով, հարավից՝ [[Ծոփք|Չորրորդ Հայքով]], իսկ արևմուտքից՝ [[Փոքր Հայք]]ով։
+Բարձր Հայքը տարածվում էր [[Արևմտյան Եփրատ]]ի վերին ու միջին հոսանքների ավազանում․ նրա մեջ էր մտնում նաև [[Ճորոխ]]ի վերնագավառը։ Նա հյուսիսից շրջապատված էր [[Պոնտոս]]ով, հյուսիս-արևելքից՝ [[Տայք]]ով, արևելքից՝ [[Այրարատ]]ով և [[Տուրուբերան]]ով, հարավից՝ [[Ծոփք|Չորրորդ Հայքով]], իսկ արևմուտքից՝ [[Փոքր Հայք]]ով։
-=== Սահմաններ ===
-Նրա սահմանները հյուսիսում կազմում էին Անտիպոնտական լեռները, արևելքում՝ Կարգաբազարի, Դևեբոյնի և Կարագյոլի լեռները, հարավում՝ Բյուրակն-Մնձուրյան լեռնաշղթայի հարավային դարավանդները, իսկ արևմուտքում՝ Գայլ ու [[Արևմտյան Եփրատ|Արևտյան Եփրատ]] գետերի ջրբաժան բարձրությունները։
 === Ռելիեֆ ===
-Այս երկիրը, բացառությամբ նրա մի քանի շրջանների, ընդհանուր առմամբ ունի հարթ ռելիեֆ։ Նրա մեջ էին մտնում Էրզրումի, Երզնկայի և Կամախի սարահարթերը, ինչպես նաև Շաղագոմքի, Աշկալայի և [[Դերջանի դաշտ|Դերջանի]] դաշտերը։ Նշված հովիտները, սարահարթերն ու դաշտերն ունեն բերրի հող, պիտանի են բազմատեսակ մշակույթների համար։ [[Էրզրում|Էրզրումի]] սարահարթում մեծ տարածում ունեն ճահիճները։
+Այս երկիրը, բացառությամբ նրա մի քանի շրջանների, ընդհանուր առմամբ ունի հարթ ռելիեֆ։ Նրա մեջ էին մտնում Էրզրումի, Երզնկայի և Կամախի սարահարթերը, ինչպես նաև Շաղագոմքի, Աշկալայի և [[Դերջանի դաշտ|Դերջանի]] դաշտերը։ Նշված հովիտները, սարահարթերն ու դաշտերն ունեն բերրի հող, պիտանի են բազմատեսակ մշակույթների համար։ [[Էրզրում]]ի սարահարթում մեծ տարածում ունեն ճահիճները։
 === Ջրեր ===
-Երկրի միջով հոսում է Եփրատը, որի մեջ Բարձր Հայքի սահմաններում թափվում են մի շարք վտակներ։ Բարձր Հայքը առանձնապես նշանավոր է իր սառնորակ աղբյուրներով ու հանքային ջրերով։ Դրանց մեջ զգալի թիվ են կազմում տաք աղբյուրները՝ հատկապես [[Երզնկա|Երզնկայի]] ու [[Էրզրում|Էրզրումի]] շրջակայքում։
+Երկրի միջով հոսում է Եփրատը, որի մեջ Բարձր Հայքի սահմաններում թափվում են մի շարք վտակներ։ Բարձր Հայքը առանձնապես նշանավոր է իր սառնորակ աղբյուրներով ու հանքային ջրերով։ Դրանց մեջ զգալի թիվ են կազմում տաք աղբյուրները՝ հատկապես [[Երզնկա]]յի ու [[Էրզրում]]ի շրջակայքում։
 === Կլիմա ===
@@ Տող 51. / Տող 48. @@
 === Բուսական և կենդանական աշխարհ, օգտակար հանածոներ ===
-Բարձր Հայքի զանազան մասերում տարածված են բարեխառն գոտու անտառներ, իսկ բարձրադիր գոտում մեծ տարածում ունեն ալպյան փարփամ արոտավայրերը։ Բարձր Հայքը հայտնի է իր վայրի թռչուններով։ Այստեղ կան քարածխի, նավթի, երկաթի, պղնձի, ոսկու պաշարներ և մի քանի աղահանքեր։ Բնական հարստությունների տեսակետից առանձնապես աչքի է ընկնում Էրզրումի շրջանը, որտեղ կան նավթի, քարածխի և երկաթի հսկայական պաշարներ։Երկրի բազմաթիվ տեղերում բխում են հանքային աղբյուրներ։
+Բարձր Հայքի զանազան մասերում տարածված են բարեխառն գոտու անտառներ, իսկ բարձրադիր գոտում մեծ տարածում ունեն ալպյան փարփամ արոտավայրերը։ Բարձր Հայքը հայտնի է իր վայրի թռչուններով։ Այստեղ կան քարածխի, նավթի, երկաթի, պղնձի, ոսկու պաշարներ և մի քանի աղահանքեր։ Բնական հարստությունների տեսակետից առանձնապես աչքի է ընկնում Էրզրումի շրջանը, որտեղ կան նավթի, քարածխի և երկաթի հսկայական պաշարներ։ Երկրի բազմաթիվ տեղերում բխում են հանքային աղբյուրներ։
 === Ճանապարհներ ===
 Բարձր Հայքում կային մի շարք ճանապարհներ, որոնք ունեին թե՛ ստրատեգիական և թե՛ առևտրական նշանակություն։ Այդ ճանապարհներից առանձնապես կարևոր էին․
 •	[[Տրապիզոն]]-[[Կարին]]
@@ Տող 64. / Տող 61. @@
 Բարձր Հայքը բաղկացած էր հետևյալ 9 գավառներից.
-[[Դարանաղի]]- կենտրոնը՝ [[Կամախ (քաղաք)|Կամախ]],  Տարածվում էր Արևմտյան Եփրատի հովտում։ Հնում մտնում էր [[Ստրաբոն|Ստրաբոնի]] հիշատակած Ակիլեսենեի (հետագայում՝ Եկեղեցյաց գավառ) կազմի մեջ։
+[[Դարանաղի]]- կենտրոնը՝ [[Կամախ (քաղաք)|Կամախ]],  Տարածվում էր Արևմտյան Եփրատի հովտում։ Հնում մտնում էր [[Ստրաբոն]]ի հիշատակած Ակիլեսենեի (հետագայում՝ Եկեղեցյաց գավառ) կազմի մեջ։
 [[Աղիվն]] (Աղիւն)- կենտրոնը՝ [[Արմտան Մեծ|Արմտան]], Ընդգրկել է Եփրատի Աղյունաձոր վտակի հովիտը։ Կենտրոնը Նկոպոլիս-Զիմարա ճանապարհին գտնվող Անի Ադյունո (Անալյուն) ամրոցն էր, որը, ըստ Ն.Ադոնցի, հունական և հռոմեական աղբյուրներում հիշատակվող Անալիբնան է։ Ուշ միջնադարում Աղյունը կոչվել է նաև Աղնցիք։
@@ Տող 72. / Տող 69. @@
 [[Մանանաղի]], կենտրոնը՝ [[Վժան (Դերջանի գավառ)|Վժան]], Տարածվում էր Եփրատի Մանանաղի (այժմ՝ Թոզլու) վտակի ավազանում։ Հյուսիս-արևելքից սահմանակից էր Այրարատ, արևելքից և հարավ-արևելքից՝ Տուրուբերան, հարավից՝Չորրորդ Հայք նահանգներին, արևմուտքից՝ Բարձր Հայք, Եկեղյաց, հյուսիսից՝ Դերջան և Կարին գավառներին։ Մակերևույթը հիմնականում հարթավայրային է, հողը՝ արգավանդ։ Նշանավոր են Խաչ և Սմբատա լեռները։ Հարուստ է աղի պաշարներով։
-[[Դերջան (գավառ)|Դերջան]], կենտրոնը՝ Դերջան, Գտնվում է Եփրատի վերին հոսանքի և նրա ձախակողմայն վտակ [[Դերջան|Դերջանի]] հովտում։ Հյուսիսից սահմանակից էր Սպեր, արևելքից՝ Կարին, հարավից՝ Մանանաղի, արևմուտքից՝ Եկեղյաց գավառներին։ Նշանավոր գագաթներն են Մարիամը, Պախրը, Խաչը, Խալխալը։ Դերջանը հնուց ի վեր հռչակված էր արգավանդ վարելահողերով, հացահատիկի ընտիր տեսակների մշակմամբ։
+[[Դերջան (գավառ)|Դերջան]], կենտրոնը՝ Դերջան, Գտնվում է Եփրատի վերին հոսանքի և նրա ձախակողմայն վտակ [[Դերջան]]ի հովտում։ Հյուսիսից սահմանակից էր Սպեր, արևելքից՝ Կարին, հարավից՝ Մանանաղի, արևմուտքից՝ Եկեղյաց գավառներին։ Նշանավոր գագաթներն են Մարիամը, Պախրը, Խաչը, Խալխալը։ Դերջանը հնուց ի վեր հռչակված էր արգավանդ վարելահողերով, հացահատիկի ընտիր տեսակների մշակմամբ։
 [[Սպեր (գավառ)|Սպեր]], կենտրոնը՝ [[Սպեր (բերդաքաղաք)|Սպեր]], 20-րդ դարի սկզբին Հյուսիսից սահմանակից էր Համշենի և Խոտորջրի, արևելքից՝ Թորթումի, արևմուտքից՝ Բաբերդի և հարավից՝ Էրզրումի գավառներին։ Գավառակի հյուսիսային մասը լեռնային է և անտառապատ, իսկ հարավայինը՝ զգալի հարթավայրային է։
-[[Շաղագոմք],կենտրոնը՝ Շաղագոմ, Շաղագոմք կամ Շատագոմք գավառը գտնվել է Տայք նահանգի Ոքաղե գավառից հարավ-արևմուտք, եփրատի վտակ Սարչամայի վերին հոսանքում (այժմ՝Էրզրումի վիլայեթի Օվաջըկ վիճակ)։ Մովսես Խորենացին այն անվանում է «անապատ և հովանաւոր տեղիք»։
+[[Շաղագոմք]],կենտրոնը՝ Շաղագոմ, Շաղագոմք կամ Շատագոմք գավառը գտնվել է Տայք նահանգի Ոքաղե գավառից հարավ-արևմուտք, եփրատի վտակ Սարչամայի վերին հոսանքում (այժմ՝Էրզրումի վիլայեթի Օվաջըկ վիճակ)։ Մովսես Խորենացին այն անվանում է «անապատ և հովանաւոր տեղիք»։
 [[Կարին (գավառ)|Կարին]], կենտրոնը՝ [[Կարին]], Գտնվում է Բարձր Հայք աշխարհում, նրա արևելյան մասում, Եփրատ գետի վերին հոսանքում։
@@ Տող 84. / Տող 81. @@
 Մ.թ.ա. 15-րդ դարից Բարձր Հայքը, [[Տայք]]ի մի մասը [[Փոքր Հայք]]ի հետ միասին կազմում էին Հայասա-Ազզի հայկական ցեղային միության տարածքը։ Մ.թ.ա. 189 թվականից Բարձր Հայքը մտել է Հայոց [[Արտաշեսյաններ|Արտաշեսյան]] թագավորության մեջ։ Հայտնի էր հեթանոսական հավատքի կենտրոններով։ Նահանգի Եկեղիք գավառի [[Երիզա]] ավանում էր գտնվում [[Անահիտ]] աստվածուհու մեհյանը։ Նույն գավառի [[Թիլ]] ավանում էր գտնվում պտղաբերության աստվածուհի [[Նանե]]ի մեհյանը։
-Գտնվելով Մեծ Հայքի արևմտյան սահմանում՝ Բարձր Հայքը հնուց ի վեր ենթարկվել է օտար տերությունների հարձակումներին։ 62–ից Բարձր Հայքը մտել է Արշակունյաց Հայոց թագավորության կազմի մեջ։ Ըստ [[Փավստոս Բյուզանդ]]ի, Բարձր Հայքի Անի ամրոցում են թաղվել Հայոց [[Արշակունիներ|Արշակունի]] թագավորները։ 301–ից հետո Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառի մեծ մասը դարձել է [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] տոհմի սեփականությունը։ Մեծ Հայքի 387–ի բաժանումից հետո Բարձր Հայքը կազմել է Հռոմեական Հայաստանի հիմնական մասերից մեկը, որի գերագույն կառավարիչը կայսեր կողմից նշանակվող կոմսն էր։ Նահանգը մասնատված էր մի շարք նախարարությունների։ Բարձր Հայքի վարչական վիճակը փոխվեց բյուզանդական [[Հուստինիանոս Ա|Հյուստինիանոս I]] կայսեր կատարած վերափոխությունների հետևանքով։ Հայկական նախարարությունները վերացվեցին, 380-ական թվականներից սկսած Բարձր Հայքում աստիճանաբար ուժեղացել է բյուզանդական ազդեցությունը։ VII դ. առաջին կեսին Բարձր Հայքը դարձել է պարսկա–բյուզանդական պատերազմների թատերաբեմ, նույն դարի կեսերից ենթարկվել արաբական հարձակումներին։ Նահանգն այնուհետև դարձել է [[Բյուզանդիա|Բյուզանդիայի]] և արաբական արյունոտ բախումների թատերաբեմ։ 885 թվականից Բարձր Հայքը մտել է [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունյաց Հայոց թագավորության]] մեջ, բացառյալ Կարինից, որը շարունակեց մնալ [[խալիֆ|խալիֆության]] սահմաններին ռազմականը։ 1314 թվականին ամբողջ Բարձր Հայքը ենթարկվել է ծանր հարկահանության, փակվել են եկեղեցիները, բնակչության մի մասը հավատափոխ է եղել, ոմանք վաճառել են իրենց զավակներին կամ փախել այլևայլ վայրեր։ 1394–ին Բարձր Հայքը գրավել են [[Լենկթեմուր]]ի հրոսակները և նահանգի բնակչությունը ենթարկվել նորանոր արհավիրքների։ 1514–ին նահանգը գրավել է [[օսմանյան Թուրքիա]]ն։ 1555 և 1639 թվականների թուրք-պարսկական պայմանագրով Բարձր Հայքը վերջնականապես անցել է [[Թուրքիա|Թուրքիային]]՝ ընդգրկելով [[Էրզրում|Էրզրումի]] փաշայության մեջ։
+Գտնվելով Մեծ Հայքի արևմտյան սահմանում՝ Բարձր Հայքը հնուց ի վեր ենթարկվել է օտար տերությունների հարձակումներին։ 62–ից Բարձր Հայքը մտել է Արշակունյաց Հայոց թագավորության կազմի մեջ։ Ըստ [[Փավստոս Բյուզանդ]]ի, Բարձր Հայքի Անի ամրոցում են թաղվել Հայոց [[Արշակունիներ|Արշակունի]] թագավորները։ 301–ից հետո Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառի մեծ մասը դարձել է [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] տոհմի սեփականությունը։ Մեծ Հայքի 387–ի բաժանումից հետո Բարձր Հայքը կազմել է Հռոմեական Հայաստանի հիմնական մասերից մեկը, որի գերագույն կառավարիչը կայսեր կողմից նշանակվող կոմսն էր։ Նահանգը մասնատված էր մի շարք նախարարությունների։ Բարձր Հայքի վարչական վիճակը փոխվեց բյուզանդական [[Հուստինիանոս Ա|Հյուստինիանոս I]] կայսեր կատարած վերափոխությունների հետևանքով։ Հայկական նախարարությունները վերացվեցին, 380-ական թվականներից սկսած Բարձր Հայքում աստիճանաբար ուժեղացել է բյուզանդական ազդեցությունը։ VII դ. առաջին կեսին Բարձր Հայքը դարձել է պարսկա–բյուզանդական պատերազմների թատերաբեմ, նույն դարի կեսերից ենթարկվել արաբական հարձակումներին։ Նահանգն այնուհետև դարձել է [[Բյուզանդիա]]յի և արաբական արյունոտ բախումների թատերաբեմ։ 885 թվականից Բարձր Հայքը մտել է [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունյաց Հայոց թագավորության]] մեջ, բացառյալ Կարինից, որը շարունակեց մնալ [[խալիֆ]]ության սահմաններին ռազմականը։ 1314 թվականին ամբողջ Բարձր Հայքը ենթարկվել է ծանր հարկահանության, փակվել են եկեղեցիները, բնակչության մի մասը հավատափոխ է եղել, ոմանք վաճառել են իրենց զավակներին կամ փախել այլևայլ վայրեր։ 1394–ին Բարձր Հայքը գրավել են [[Լենկթեմուր]]ի հրոսակները և նահանգի բնակչությունը ենթարկվել նորանոր արհավիրքների։ 1514–ին նահանգը գրավել է [[օսմանյան Թուրքիա]]ն։ 1555 և 1639 թվականների թուրք-պարսկական պայմանագրով Բարձր Հայքը վերջնականապես անցել է [[Թուրքիա]]յին՝ ընդգրկելով [[Էրզրում]]ի փաշայության մեջ։
-Բարձր Հայքի բնակչության հիմնական մասը կազմում էին հայերը։ 5-6-րդ դարերից սկսած Բարձր Հայքի տարածքում, հատկապես քաղաքներում և բերդերում, որոշ թիվ էին կազմում [[Հույներ|հույները]]։
+Բարձր Հայքի բնակչության հիմնական մասը կազմում էին հայերը։ 5-6-րդ դարերից սկսած Բարձր Հայքի տարածքում, հատկապես քաղաքներում և բերդերում, որոշ թիվ էին կազմում [[հույներ]]ը։
 == Գրականություն ==
 * Թ․Հակոբյան, Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն, Երևան 2007
-== Ծանոթագրություններ ==
-{{ծանցանկ}}
 {{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=321}}
@@ Տող 98. / Տող 92. @@
 [[Կատեգորիա:Բարձր Հայք]]
 [[Կատեգորիա:Փոքր Ասիայի պատմական շրջաններ]]
-[[Կատեգորիա:Մեծ Հայքի գավառներ]]
 [[Կատեգորիա:Մեծ Հայք]]
 [[Կատեգորիա:Մեծ Հայքի նահանգներ]]