Մոկք
 |
Այս հոդվածն աղբյուրների կարիք ունի։ Դուք կարող եք բարելավել հոդվածը՝ գտնելով բերված տեղեկությունների հաստատումը վստահելի աղբյուրներում և ավելացնելով դրանց հղումները հոդվածին։ Անհիմն հղումները ենթակա են հեռացման։ |
| Երկիր |  Մեծ Հայք
 |
|---|---|
| Ներառում է | գավառ |
| Գլխավոր քաղաք | Մոկս |
| Այլ քաղաքներ | Առուանց, Միջա |
| Ստեղծվել է | Մ.թ.ա. 189 |
| Վերացել է | Մ.թ. 387 |
| Ազգային կազմ | |
| Կրոնական կազմ | |
 | |
Մոկք, նաև Մոկս, Մեծ Հայքի 5-րդ նահանգը։ Հյուսիսից և արևելքից սահմանակցում էր Վասպուրականի հետ, արևմուտքից՝ Աղձնիքին, հարավից՝ Կորճայքին։ Նահանգի կենտրոնն է եղել Մոկս բերդաքաղաքը։
Վարչական բաժանում
Մոկքը ուներ հետևյալ 9 գավառները.
- Իշայր- կենտրոնը՝ ՞
- Մյուս Իշայր (Միւս Իշայր)- կենտրոնը՝ ՞
- Իշոց գավառ (Իշոց գաւառ)- կենտրոնը՝ ՞
- Առվենից ձոր (Առուենից ձոր)- կենտրոնը՝ Առվանց (Առուանց)
- Միջա- կենտրոնը՝ Միջա
- Մոկք Առանձնակ- կենտրոնը՝ Մոկս
- Արգաստովիտ- կենտրոնը՝ ՞
- Ջերմաձոր- կենտրոնը՝ ՞
- Արքայից գավառ (Արքայից գաւառ)- կենտրոնը՝ ՞
Պատմություն
Մոկքը Մեծ Հայքի ամենափոքր աշխարհն էր, որի տարածքը «Աշխարհացույցի» համաձայն վարչականորեն բաժանվել է 9 գավառների[1] ։ Ի տարբերություն Մեծ Հայքի մյուս աշխարհների՝ Մռկքի վարչական ձևավորումը տեղի է ունեցել անհամեմատ ուշ, ամենայն հավանականությամբ 3-րդ դարից ոչ շուտ։ Մոկքը չի հիշատակվել Կլավդիոս Պտղոմեոսի՝ Մեծ Հայքի նկարագրության մեջ։ Համաձայն 6-րդ դարի բյուզանդական պատմագիր Պետրոս Պատրիկիոսի հաղորդած տեղեկությունների՝ Հռոմը Մծբնի 298 թվականի քառասնամյա հաշտության պայմանագրով Պարսկաստանից, ի թիվս այլ երկրամասերի, ստացել է 5 նահանգներ՝ Անգեղտունը, Ծռփքը, Աղձնիքը, Կորդուքը և Ծավդեքը, որոնք, հանդիսանալով հայկական երկրամասեր, 3-րդ դարում միացվել էին Սասանյան Պարսկաստանին, հայոց Խոսրռվ II թագավորի եղերական սպանությունից հետո[2]։ Մ.թ.ա. 9-րդ դարում Մոկքի տարածքն ընդգրկվել է Վանի թագավորության, ապա՝ Երվանդունիների թագավորության կազմի մեջ։ Մովսես Խորենացու հավատմամբ, Հայոց թագավոր Վաղարշակը Մոկքում հաստատել է առանձին նախարարություն։ Որպես Հայաստանի հարավային նահանգ, հնուց ի վեր Մոկքը ունեցել է պաշտպանական կարևոր նշանակություն, իսկ նրա նախարարները՝ ազդեցիկ դեր։ 451 թվականի Ավարայրի ճակատամարտում Մոկքի մեծ իշխանը եղել է առաջին զորագնդի հրամանատարի օգնական։ Հայոց Արշակունի թագավորության անկումից հետո Մոկքի իշխանները պահպանել են իրենց ինքնուրույնությունը։ 8-րդ դարի սկզբին Բագրատունիների մի ճյուղը հաստատվել է Մոկքում։ 9-րդ դարի 2–րդ կեսին Մոկքը ենթարկվել է Վասպուրականի Արծրունյաց իշխաններին։ 10-րդ դարի 2–րդ կեսին Բյուզանդիան ջանացել է իր ազդեցության տակ գցել Մոկքը, որպեսզի դյուրացնի Վասպուրականի նվաճումը։ Վասպուրականի թագավորության անկումից հետո թեև Մոկքը միացվեց Բյուզանդիային, սակայն այնտեղ Արծրունիները շարունակում էին ճանաչել Վասպուրականում մնացած Արծրունիների շառավիղներ Խեդենեկյանների գերակայությունը։ 16-րդ դարի սկզբից Մոկքի տարածքը բռնատիրել է օսմանյան Թուրքիան։ Վերջինիս կազմում այն մտնում էր Վանի էյալեթի մեջ, որպես առանձին սանջակ՝ Մոկս անունով։ 16-19-րդ դարերում Մոկքում շարունակում էին գոյատևել հայկական կիսանկախ համայնքները։ Այնտեղ ժառանգական հողատերեր էին հայերը, մասամբ՝ քրդերը։ Մոկքում զարգացած էր խաղողամշակությունը, բամբակագործությունը, ձիթատու բույսերի մշակությունը, մեղվաբուծությունը։ Մոկքի 49 բնակավայրերի հայ բնակչությունը, ավելի քան 900 ընտանիք, 1915–ին տեղահանվեցին և հիմնականում զոհ գնաց բռնագաղթի ճանապարհին։ Փրկվածները անցան Արևելյան Հայաստան և բնակություն հաստատեցին Թալինի, Աշտարակի շրջաններում, Սևանի ավազանում և այլուր։
Աշխարհագրական դիրք
Մոկքր զբաղեցրել է Ջերմ (ներկայումս՝ Բոհտանսոլ) գետի ավազանի միջին մասը և գտնվում էր Մեծ Հայքի հարավային սահմանագլխից շուրջ 70—80 կմ հյուսիս[3]։ Մեծ Հայքի Երվանդունյաց և Արտաշեսյան թագավորությունների մեջ։ Մեծ՝ Հայքի թագավորության բաժանումից (387 թ.) և անկումից հետո (428 թ.) Մոկքը սկզբում անցավ Արևելահայկական թագավորությանը, որտեղ թագավորում էր Խոսրով իսկ ավելի ուշ մաս կազմեց Հայկական կամ Արմնի մս- րզպանության։ Մոկաց նախարարության հանդես գալը Մովսես Խորենացին կապում