Mark Brandenburg: verschil tussen versies

| Status=[[Keurvorst]] binnen het [[Heilige Roomse Rijk]]<br />[[Brandenburg-Pruisen|Personele unie]] met [[Pruisen (hoofdbetekenis)|Pruisen]]

| Na1=BrandenburgKoninkrijk (provincie)Pruisen

| Vlag_Na1=FlaggeFlag Preußenof -the ProvinzKingdom Brandenburgof Prussia (1803-1892).svg

| Kaart = MarkBrandenburgKarte Mark Brandenburg 1320.png

| Hoofdstad = [[Berlijn (hoofdbetekenis)|Berlijn]]

| Dynastie = [[Ascaniërs]], [[Wittelsbach]], [[Huis Luxemburg|Luxemburg]], [[Huis Hohenzollern|Hohenzollern]]

(de)De '''Markmark Brandenburg''' of (het) '''Markgraafschapmarkgraafschap Brandenburg''' was een [[markgraaf]]schap en [[keurvorst]]endom (''Keur-Brandenburg'', ''Keur-Mark'') in het oosten van het [[Heilige Roomse Rijk]]. Al verheven tot keurvorsten kwamen de heersers van Brandenburg in 1618 in het bezit van het [[hertogdom Pruisen]]. Na de verheffing van Pruisen tot koninkrijk in 1701 werd Brandenburg meestal als deel van Pruisen beschouwd, hoewel het formeel tot 1806 als zelfstandige staat bleef voortbestaan.

Het gebied van het markgraafschap ligt in het oosten van het tegenwoordige [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] en het westen van [[Polen (hoofdbetekenis)|Polen]]. Geografisch omvat het de gebieden van de [[Deelstaten van Duitsland|Duitse deelstaten]] [[Brandenburg (deelstaat)|Brandenburg]], [[Berlijn (hoofdbetekenis)|Berlijn]], de streek [[Altmark (streek)|Altmark]] van [[Saksen-Anhalt]] en de [[Neumark]], die nu verdeeld is tussen de [[woiwodschap|woiwodschappen]] [[Lubusz (woiwodschap)|Lubusz]] en [[West-Pommeren]]. Delen van de huidige deelstaat Brandenburg zoals [[Neder-Lausitz]] en de gebieden die tot 1815 onderdeel uitmaakten van het [[Koninkrijk Saksen]] hoorden niet bij het gebied van de mark. Het huidige Land Brandenburg en de voormalige Mark Brandenburg vallen dus niet samen.

Het gebied werd gevormd tijdens de laatste [[Weichselien|ijstijd]] en was een streek van [[morene]]s, ijsvalleien en vele meren. De mark werd afgebakend door twee depressies en heuvelruggen. De depressies werden afgescheiden door rivieren en meren, [[moeras]]sen en [[veen (grondsoort)|veenveengronden]] gronden aan de kust. Deze gronden werden gebruikt om [[turf (brandstof)|turf]] te winnen, zijn nu ontgonnen en droog.

De noordelijke lanruglandrug of de [[Baltische landrug]] van het [[Mecklenburgse Merenplateau]] had weinig srektestrekte zich amper op over Brandenburg. De circa 230 kilometer lange heuvelrug in het zuiden van de mark begint in het [[Lausitzer Bergland]] bij [[Żary]] en loopt door langs [[Trzebiel]] en [[Spremberg]], dan noordwestwaarts langs [[Calau]] en het eindigde in de barre en droge [[Fläming]]-stuwwal. De zuidelijke depressie ligt ten noorden van de heuvelrug die door het [[Spreewald]] tussen [[Baruth/Mark|Baruth]] en [[Plaue an der Havel]] loopt. De noordelijke depressie ligt ten zuiden van de Baltische heuvelrug en wordt afgebakend door de laaglanden van de rivieren the [[Noteć]] en [[Warta (rivier)|Warta]], het [[Oderbruch]], het bekken van de [[Finow (rivier)|Finow]], de moerassen van het [[Landkreis Havelland|Havelland]] en de rivier de [[Oder]].

Tussen de twee depressies is een laag plateau dat uitstrekt van [[Poznań (stad)|Poznań]] ten oosten van Brandenburg door [[Torzym|Torzym (Sternberg)]] in de Neumark het [[Spree]]plateau en de [[Mittelmark]]. Van het zuidoosten tot het noordwesten is het plateau door het laagland van de rivieren de [[Leniwa Obra]] en de Oder, de stroomgebieden van de [[Neisse (rivier)|Lausitzer Neisse]], de benedeloopbenedenloop van de Spree en de Havelvallei. Tussen deze valleien ziijzijn een aantal hooglanden en plateaus rond de steden [[Landkreis Barnim|Barnim]], de [[Teltow (streek)|Teltow]], de Semmelberg bij [[Bad Freienwalde (Oder)|Bad Freienwalde]] (157 m), de Müggelberg bij [[Berlin-Köpenick|Kopernick]] (115 m), de Havelberg (97 m) en de Rauenheuvels bij [[Fürstenwalde (Spree)|Fürstenwalde]] (112 tot 152 m).

De bodem van het gebied bestaat voornamelijk uit droge [[zand (hoofdbetekenis)|zanderige]]erige grond, grote gebieden waar [[Den (geslacht)|dennenbonen]] en [[Dophei|erica]] groeit. In de hooglanden en de plateaus is de bodem [[leem|lemig]] die grond kan goed gebruikt worden voor landbouw.

De bodem van het gebied bestaat voornamelijk uit droge [[zand (hoofdbetekenis)|zanderige]]erige grond, grote gebieden waar [[Den (geslacht)|dennenbonen]] en [[Dophei|erica]] groeit. In de hooglanden en de plateaus is de bodem [[leem|lemig]] die grond kan goed gebruikt worden voor landbouw.

Mark Brandenburg had een koel landklimaat met temperaturen rond 0  °C in januari en februari en rond 18  °C in juli en augustus. Er valt tussen 500 mm en 600 mm neerslag per jaar, waarvan het meeste in de zomer valt.

De oorspronkelijke bewoners van Brandenburg, Germaanse stammen als de [[Sueben]] en de [[Longobarden]], maakten in de tijd van de [[Grote Volksverhuizing|volksverhuizing]]en plaats voor [[Saksen (volk)|Saksen]], die in het noordwesten van Brandenburg woonden, en [[Slavische volkeren|Slavische]] stammen zoals de [[Sprewanen]] en de [[Havelli]]. De Slaven trouwden met de Saksen en de Bohemers. Na de [[Saksenoorlogen]] werd het gebied in het [[Karolingische Rijk]] opgenomen en kreeg het onder [[Karel de Grote (hoofdbetekenis)|Karel de Grote]] de naam ''[[Noordmark]]'', in 1304 vermeld als de [[Altmark (streek)|Altmark]]. Het moest het [[Stamhertogdomstamhertogdom Saksen]] beschermen tegen de Slaven. Hierom werd markgraafschap Noord-Saksen opgericht. Ook de de bisdommen [[Bisdom Brandenburg|Brandenburg]] en [[Bisdom Havelberg|Havelberg]] werden in 945 en 949 na de [[kerstening]] van de Slaven voor dit doel opgericht. De twee bisdommen waren onderdeel van het [[Prinsbisdomprinsbisdom Mainz]].

Koning [[Hendrik de Vogelaar]] veroverde het gebied en de stad ''Branibor'' ([[Brandenburg an der Havel]]) in 928-929. Door zijn zoon, [[Keizer Otto I de Grote]], ontwikkelde het gebied zich in 936 onder leiding van markgraaf [[Gero (markgraaf)|Gero]] tot een nieuwe ''Noordmark'', meer noordoostwaardsnoordoostwaarts gelegen dan de eerdere Noordmark, later ''Altmark'' geheten. Dat het gebied meer noordoostwaarts was gelegen, kwam door de eerste fase van de Duitse [[Oostkolonisatie|Ostsiedlung]]. Na de dood van markgraaf Gero werd de Noordmark van de rest van Saksen gescheiden. Noordmark en de bisdommen gingen verloren door een [[Slavische opstand (983)|opstand van de Slavische]] [[Wenden (volk)|Wenden]] in 983. Tot de ondergang van het bondgenootschap tussen de Wenden en de Lausitzers in het midden van de 11e eeuw bleef het gebied onafhankelijk van het Heilige Roomse Rijk. De opbouw van het bestuur van het Heilige Roomse Rijk kwam in het noordoosten, ondanks het opzetten van bisdommen en marken, voor 150 jaar tot stilstand.

Tijdens de tweede fase van de Ostsiedlung kreeg [[Albrecht de Beer]], uit het Huis der [[Ascaniërs]], de Noordmark in leen. Hij breidde met zijn oostwaartse politiek het gebied uit waarbij hij delen van de [[Prignitz]] en het [[Havelland]] verwierf. Vanaf 1123-5 haalde hij banden aan met Pribislav. Zijn zoon [[Otto I van Brandenburg|Otto]] kreeg de regio Zauche als doopcadeau. In 1134 werd Albrecht door [[keizer Lotharius III]] als markgraaf van de Noordmark aangewezen. HIjHij noemde zich, nadat hij zijn residentie naar Brandenburg had verplaatst, als eerste 'markgraaf van Brandenburg'. Pribislav werd tot koning verheven, maar dit werd later teruggedraaid. In hetzelfde jaar zorgde Albrecht voor de opvolging door de inboedel van de kinderloze Pribislav in te nemen. Na de dood van Pribislav in 1150 ontving Albrecht in 1150 het hof van het Havellandse Brenna. De Ascaniers begonnen met de bouw van het [[Citadel van Spandau|kasteel van Spandau]].

In tegenstelling met hun leiders die het Christendomchristendom aannamen, aanbad het gewone volk uit het Havelland de Slavische goden en ze waren tegen het aantreden van Albert. Jaxa van Köpenick, een mogelijk familielid van Pribislav, maakte ook aanspraak op Brandenburg. Dit deed hij door middel van geweld en met [[Koninkrijk Polen (1025-1385))|Poolse]] hulp nam hij het Havelland in bezit. Ouder historisch onderzoek dateerde deze verovering in 1153, maar er zijn geen zekere bronnen voor deze datum. Moderne historici, zoals Lutz Partenheimer, dateren deze gebeurtenis in de lente van 1157, omdat het volgens hem anders onwaarschijnlijk zou zijn dat Albert vier jaar niet op de handelingen van Jaxa zou reageren.

Door de zanderige ondergrond van grote delen van Brandenburg die slecht was voor landbouw, werd het gebied bekend als “de [[zandbak]] van het Heilige Roomse Rijk”. Albrecht liet het gebied door Westfaalse en Frankische immigranten uit de Altmark, [[Fläming]], de [[Harz (gebergte)|Harz]] en het [[Rijnland (Duitsland)|Rijnland]] immigranten het gebied koloniseren. Na de innamen van gebied langs de Elbe en de Havel in 1160 kwamen [[Nederlanders]] en [[Vlamingen]] naar Brandenburg omdat ze kennis hadden om [[Dijk (waterkering)|dijken]] te bouwen. De verdediging van Brandenburg lieten de Ascaniers over aan [[Ridder (ruiter)|ridders]] die in dorpen werden geplaatst en [[Burcht (kasteel)|kastelen]] stonden in de grensregio van de Neumark. Na de afname keizerlijke macht in de 14e eeuw, begonnen de ridders kastelen te bouwen in het hele graafschap waarmee ze hun onafhankelijkheid zeker stelden.

Tijdens het bewind van de Ascaniers ontstonden steden als [[Berlin-Köpenick|Köpenick]], [[Berlin-Spandau|Spandau]], [[Cölln]], [[Berlijn (hoofdbetekenis)|Berlijn]] en [[Frankfurt (Oder)|Frankrurt an der Oder]] en werd de Slavische bevolking talig en cultureel geassimileerd.

Na de dood van Albrecht in 17701170 werd hij opgevolgd door zijn zoon [[Otto I van Brandenburg]]. De Ascaniers hadden een politiek van het uitbreiden van het gebied naar het oosten en het noordoosten met het doel om door [[Pommeren (streek)|Pommeren]] de [[Oostzee|Baltische Zee]] te bereiken Deze politiek bracht ze in conflict met de koning van [[Denemarken]]. Na de [[Slag bij Bornhöved (1227)|Slag bij Bornhöved]] in 1227 gaf Otto zijn claim op Pommeren op, maar hij kreeg het van [[Keizer Frederik II]] in 1231 als vazal in leen. Het midden van de 13e eeuw was een periode van belangrijke ontwikkelingen voor het Ascanische huis. Ze verworven de stad [[Szczecin|Stettin]] en de [[Uckermark]] in 1250. Dit gebied ging later verloren aan het [[Hertogdom Pommeren]]. [[Hendrik de Jonge van Brandenburg]] was de laatste Ascanische graaf die stierf in 1320 en hiermee stierf de dynastie uit.

{{legenda|#ca9233|Gebieden van [[Huis Habsburg|Habsburg]]}}

Na het uitsterven van de Brandenburgse Ascaniërs in 1320 beleende [[Keizerkeizer Lodewijk de Beier]], uit het Huis [[Wittelsbach]], zijn zoon [[Lodewijk V van Beieren|Lodewijk de Brandenburger]] met het markgraafschap. Lodewijk de Beier versloeg de [[Habsburgers]] (de "Brandenburger") in 1323. Het gevolg van de moord op provoost [[Nikolaus von Bernau]] in 1325 was dat Brandenburg gestraft werd met het pauselijke [[interdict]]. Vanaf 1328 voerde Lodewijk een oorlog tegen Pommeren, dat in zijn ogen een opstandige vazal was, en deze oorlog (onderdeel van het langlopende [[Brandenburgs-Pommers conflict]]) eindigde in 1333. Markgraaf Lodewijk I werd niet erkend door de lokale Brandenburgse adel. Na de dood van keizer Lodewijk IV in 1347 werd het markgraafschap geconfronteerd met de [[Valse Waldemar]], die zich voordeed als de afgezette markgraaf [[Waldemar van Brandenburg]]. De valse Waldemar werd erkend als markgraaf van Brandenburg op 2 oktober 1348 door [[keizer Karel IV]] uit het [[huis Luxemburg]]. Na een vredesovereenkomst tussen de Luxemburgers en de Wittelsbachers in [[Eltville]] werd de valse Waldemar uit zijn ambt gezet omdat hij de keizer bedrogen had. In 1351 gaf Lodewijk het markgraafschap aan zijn jongere halfbroers [[Lodewijk VI van Beieren|Lodewijk II]] (de "Romein") en [[Otto V van Beieren|Otto V]] in ruil voor de alleenheerschappij vanover [[Hertogdomhertogdom Opper-Beieren (1255-1340)|Opper-Beieren]].

Lodewijk eiste dat de valse Waldemar zijn rechten op Brandenburg opgaf. Hij wist Brandenburg door geweld en intrige te verwerven en de valse Waldemar te verjagen. De markgraaf van Brandenburg werd door de [[Gouden Bul]] van [[Gouden Bul van 1356|van 1356]] bevestigd in de sinds 1257 bestaande status van keurvorst. Het graafschap werd een "keurvorstendom" (''Kurfürstentum'') van het Heilige Roomse Rijk. De markgraaf van Brandenburg had de titel van "Aarts-[[Kamerheer]] van het Rijk". Na de dood van Lodewijk in 1365 nam [[Otto V van Beieren]] de heerschappij in Brandenburg over. Hij verwaarloosde de mark en verkocht Neder-Lausitz, watdat hij aan het [[Hertogdom Bohemen]] van het [[Huis Wettin]] beloofd had, echter in 1367 schonk hij dit gebied aan keizer Karel IV in 1367. Een jaar later verloor hij de stad [[Wałcz|Deutsch Krone]] aan koning [[Casimir III van Polen]].

Sinds het midden van de 14e eeuw deed keizer Karel IV meerdere pogingen om Brandenburg voor de Luxemburgers te verwerven. Controle over de stem van het keurvorstendom zou de uitverkiezing van de Luxemburgers bij de volgende koninklijke verkiezing verzekeren, omdat zij de stem van het keurvorstendom Bohemen al hadden. In 1373 verkreeg Karel IV het keurvorstendom van markgraaf Otto nadat hij hem 50.000 guldens had betaald. Op de [[Landdag]] in [[Guben]] verenigde Karel Brandenburg met de Lausitz enonder hetde Koninkrijk[[Landen Bohemenvan de Boheemse kroon|Boheemse kroon]]. Hierna stond hij het af aan zijn zoon [[Wenceslaus (Rooms-koning)|Wenceslaus van Luxemburg]]. De Luxemburgers kozen, volgens het "Brandenburger Landbuch" een bron voor middeleeuwse nederzettingen in Brandenburg uit die tijd, het slot [[Tangermünde]] als hun residentie. De broer en opvolger van Wenceslaus, [[Keizer Sigismund]] verpandde het in 1388 aan [[Jobst van Moravië]].

{{Legenda|#FFA500|[[Zwingliaan|zwingliaanszwingliaan]]s}}

{{Legenda|#9370DB|[[Rooms-katholiekeKatholieke Kerk|rooms-katholiek]]}}

Als tegenprestatie voor de steun aan Sigismund bij de keizersverkiezing in 1410 te [[Frankfurt am Main|Frankfurt]] werd burggraaf [[Frederik I van Brandenburg|Frederik VI]] van [[Burggraafschap Neurenburg|Neurenburg]] uit het huis [[Huis Hohenzollern|Hohenzollern]] tot erfelijk stadhouder benoemd. De rebellerende [[Junker]]s, waaronder de [[Von Quitzov]], waren tegen zijn benoeming, maar Frederik wist met [[artillerie]] de Junkers te verslaan. Het gebied van sommige ridders werd geconfisqueerd en de ridders gaven op 20 maart 1414 hun verzet op en ze steunden [[Tangermünde]]. Op 18 april 1417 werd hij bij het [[Concilie van Konstanz]] officieel als markgraaf en keurvorst erkend en als zodanig heette hij Frederik I van Brandenburg. Hij werd ook tot aartskamerheer van het Heilige Roomse Rijk benoemd. Zijn zoon en opvolger Frederik II de IJzeren brak de macht van de steden en kreeg de Neumark, die Sigismund in 1402 aan de [[Duitse Orde]] had verkocht, weer in zijn bezit.

Keurvorst [[Joachim II Hector van Brandenburg|Joachim II Hector]] van Brandenburg accepteerde de [[Reformatie]] in 1539. Sommige latere keurvorsten bekeerden zich tot het [[calvinisme]], maar de bevolking bleef voornamelijk [[lutheranisme|luthers]]. Bij de troonsbestijging van hertog [[Albrecht Frederik van Pruisen|Albrecht Frederik]] in 1568 werd Joachim mede beleend met [[Pruisen (hoofdbetekenis)|Pruisen]].

{{Zie hoofdartikel|Koninkrijkkoninkrijk Pruisen|Brandenburg (provincie)}}

In 1701 kreeg [[Frederik I van Pruisen|Frederik III]], zoon van Frederik Willem, en regerend van 1688 tot 1713, na jarenlang onderhandelen met [[keizer Leopold I]] in ruil voor zijn steun aan Keizer Leopold I tijdens de [[Spaanse Successieoorlog]], het recht om de status van Pruisen van hertogdom tot koninkrijk te verheffen en het recht om de titel ''koning in Pruisen'' te voeren. Op 18 januari 1701 kroonde Frederik zichzelf als Frederik I, [[koning in Pruisen]]. Pruisen lag in tegenstelling tot Brandenburg buiten het Heilige Roomse Rijk en binnen het rijk mochten alleen de heerser van Bohemen en de Rooms-koning zichzelf koning noemen. De titel van koning had meer prestige dan die van keurvorst dus de heersers van Brandenburg-Pruisen presenteerden zich uiteraard liever als koning (formeel waren ze dat alleen in Pruisen) dan als keurvorst van Brandenburg. Het gebied van de Hohenzollern zou al snel bekend komen te staan als het [[Koninkrijkkoninkrijk Pruisen]]. De machtsbasis lag echter niet in Pruisen, maar in Brandenburg. Wettelijk gezien bestuurden de Hohenzollern Brandenburg als een personele unie met Pruisen, maar de Hohenzollern bleven de titel van keurvorst van Brandenburg gebruiken zolang het keizerrijk bestond. Brandenburg bleef onderdeel van het Heilige Roomse Rijk, maar de macht van de keizer over het rijk stelde in die tijd niets meer voor, omdat de titel alleen nog nominaal gebruikt werd. Om deze reden werd Brandenburg eerder behandeld als ''de facto'' onderdeel van het koninkrijk Pruisen dan als een autonome eenheid. Na 1701 werd de Hohenzollernse eenheidsstaat kortweg "Pruisen" genoemd, al was niet het dunbevolkte Pruisen maar Brandenburg met verreweg de grootste bevolkingsconcentraties de kern van het rijk. Van een zelfstandige geschiedenis van Brandenburg was evenwel geen sprake meer.

Van 1701 tot 1946 liep de geschiedenis van Brandenburg gelijk met die van Pruisen, dat zich tijdens de 18e eeuw ontwikkelde tot een grootmacht in Europa. "Soldatenkoning" [[Frederik Willem I van Pruisen]] hervormde het [[Pruisische Leger]], waar zijn zoon [[Frederik II van Pruisen|Frederik de Grote]] tijdens de [[Silezische Oorlogenoorlogen]] en de [[Poolse Delingen]] profijt van had. De feodale heerschappij van het markgraafschap Brandenburg eindigde met de ontbinding van het Heilige Roomse Rijk in 1806. Het markgraafschap werd vervangen door de [[Brandenburg (provincie)|Provincieprovincie Brandenburg]]. Na de [[Napoleontischenapoleontische Oorlogenoorlogen]] werd Brandenburg, net als de rest van Pruisen, onderdeel van het [[Duitse Keizerrijk]] in 1871 tijdens de door Pruisen geleide [[Duitse eenwording|eenwording van Duitsland]].

Tijdens de [[Gleichschaltung]] van de provincies door [[Nazinazi-Duitsland]] in de jaren '30 verloor de provincie Brandenburg en de rest van de [[Vrijstaat Pruisen]] alle belang. Het gebied werd onderdeel van de [[Gouw (NSDAP)|Gouw]] "Mark Brandenburg". Tot 1946 was er wel een provincie [[Brandenburg (provincie)|Brandenburg]], waartoe tot 1920 ook de Pruisische hoofdstad Berlijn behoorde.

[[Bestand:WappenCoat of arms of Mark Brandenburg 1945-1952.pngsvg|thumb|Wapen van Brandenburg fromvan 1945–52.]]

De gouw "Mark Brandenburg" werd na het verlies van Nazinazi-Duitsland in de [[Tweede Wereldoorlog]] in 1945 vervangen door de “[[Deelstaten van Duitsland|deelstaat]]” Brandenburg. Brandenburg verloor in 1945 alle gebieden ten oosten van de [[Oder-Neissegrens]], waaronder de regio Neumark,. kwamenDeze gebieden werden onder Pools bestuur geplaatst. Nadat de grenzen van Polen bij de [[Conferentie van Jalta]] in 1945 erkend werden door de internationale gemeenschap werd het onderdeel van de [[Volksrepubliek Polen]]. Het gebied werd afgescheiden van Duitsland en de [[Duits]]-sprekende bevolking werd [[Verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog|verdreven]] en vervangen door Polen. Brandenburg ten westen van de Oder-Neisse grens werd onderdeel van de [[Sovjet-bezettingszone in Duitsland]]. Na de wettelijke opheffing van Pruisen in 1947 werd binnen de [[Duitse Democratische Republiek|DDR]] de deelstaat [[Brandenburg (deelstaat)|Brandenburg]] opgericht, die echter in 1952 opging in de districten [[Cottbus (district)|Cottbus]], [[Frankfurt an der Oder (district)|Frankfurt an der Oder]], [[Neubrandenburg (district)|Neubrandenburg]], [[Potsdam (district)|Potsdam]] en [[Schwerin (district)|Schwerin]]. Berlijn werd opgedeeld in [[West-Berlijn]] en [[Oost-Berlijn]]. De verdeling van Brandenburg bleef bestaan tot de [[Duitse Hereniging]] in 1990 waarbij de DDR-districten werden afgeschaft. Deze werden vervangen door de heropgerichte deelstaat Brandenburg, met Potsdam als hoofdstad.