Lijst van Nederlandse plaatsen met stadsrechten

Wikimedia-lijst

Aan een aantal plaatsen in Nederland zijn ooit stadsrechten toegekend. Van sommige van de plaatsen op de lijst is niet bekend of, en zo ja wanneer, stadsrechten verleend zijn. Dat die plaatsen, met name de meeste Friese steden, evenals Appingedam en Groningen, een eigen stadsrecht bezaten, staat daarbij niet ter discussie.

De toekenning van stadsrechten heeft sinds de herzieningen van de grondwet in 1848 en de daaruit voortvloeiende Gemeentewet van 1851 geen betekenis meer. Vanuit sociaal-geografisch gezichtspunt hebben veel van deze plaatsen niet de bevolkingsaantallen die de benaming rechtvaardigen voor wat nu onder een stad wordt verstaan.

Stad (Huidige) provincie Jaar
Aardenburg Zeeland voor 1187
Abbekerk Noord-Holland 1414[1]
Alkmaar Noord-Holland 1254[2]
Almelo Overijssel voor 1420
Ameide Utrecht 1277
Amersfoort Utrecht 1259
Ammerstol Zuid-Holland 1322
Amsterdam Noord-Holland 1306
Appingedam Groningen 1327
Arnemuiden Zeeland 1574
Arnhem Gelderland 1233
Asperen Gelderland 1314
Assen Drenthe 1809[3]
Austerlitz Utrecht 1806
Axel Zeeland 1213
Baarn Utrecht omstreeks 1350[4]
Barsingerhorn-Haringhuizen Noord-Holland 1415[1]
Batenburg Gelderland 1349
Bergen op Zoom Noord-Brabant voor 1212[5]
Beverwijk Noord-Holland 1298[6]
Bergeijk Noord-Brabant 1331
Biervliet Zeeland 1183
Bolsward Friesland 1455
Borculo Gelderland 1375
Breda Noord-Brabant 1198-1212[7]
Bredevoort Gelderland vóór 1388
Brielle Zuid-Holland 1306
Bronkhorst Gelderland 1482
Brouwershaven Zeeland 1403
Bunschoten Utrecht 1383
Buren Gelderland 1395
Coevorden Drenthe 1408
Culemborg Gelderland 1318
Delden Overijssel vóór 1322; opnieuw in 1333
Delft Zuid-Holland 1246[8]
Delfshaven Zuid-Holland 1818[9]
Delfzijl Groningen 1819[9]
Deventer Overijssel 1123[10]
Doesburg Gelderland 1237
Doetinchem Gelderland 1236
Dokkum Friesland 1298
Domburg Zeeland 1223[11]
Dordrecht Zuid-Holland 1220[12]
Echt Limburg 1343
Edam Noord-Holland 1357
Eembrugge Utrecht 1300
Eemnes-Binnen Utrecht 1439
Eemnes-Buiten Utrecht 1352
Eindhoven Noord-Brabant 1232
Elburg Gelderland 1233
Enkhuizen Noord-Holland 1355
Enschede Overijssel 1325
Franeker Friesland 1374
Geertruidenberg Noord-Brabant 1213
Geervliet Zuid-Holland 1381
Gendt Gelderland 1233
Genemuiden Overijssel 1275
Gennep Limburg vóór 1371
Goedereede Zuid-Holland 1312
Goes Zeeland 1405
Goor Overijssel 1263
Gorinchem Zuid-Holland 1382
Gouda Zuid-Holland 1272[13]
Grafhorst Overijssel 1333
's-Gravenhage Zuid-Holland 1806
's-Gravenzande Zuid-Holland 1246[14]
Gramsbergen Overijssel 1442
Grave Noord-Brabant 1233
Groenlo Gelderland 1277
Groningen Groningen 1227[15]
Grootebroek (of stede Broec) Noord-Holland 1364
Haarlem Noord-Holland 1245[16]
Haastrecht Zuid-Holland 1396
Hardenberg Overijssel 1362
Harderwijk Gelderland 1231
Harlingen Friesland 1234
Hasselt Overijssel 1252
Hattem Gelderland 1299
Heenvliet Zuid-Holland 1469
's-Heerenberg Gelderland 1379
Helmond Noord-Brabant 1232
Hem Noord-Holland 1414[1]
's-Hertogenbosch Noord-Brabant 1184
Heukelum Gelderland 1391
Heusden Noord-Brabant 1318
Hindeloopen Friesland 1225
Hoorn Noord-Holland 1357
Huissen Gelderland 1314
Hulst Zeeland 1180
IJlst Friesland 1268
IJsselstein Utrecht 1363[17]
IJzendijke Zeeland 1303
Kampen Overijssel 1236
Kessel Limburg 1312
Klundert Noord-Brabant 1357
Kortgene Zeeland 1431
Laag-Keppel Gelderland 1404
Langedijk Noord-Holland 1415[1][18]
Leerdam Utrecht 1407
Leeuwarden Friesland 1285
Leiden Zuid-Holland vóór 1266[19]
Lochem Gelderland 1233
Maasbommel Gelderland 1328
Maassluis Zuid-Holland 1814
Maastricht Limburg vóór 1204[20]
Medemblik Noord-Holland 1289[21]
Megen Noord-Brabant 1357
Meppel Drenthe 1644[22] / 1809
Middelburg Zeeland 1217,[23] vermoedelijk al voor 1215[24]
Monnickendam Noord-Holland 1355
Montfoort Utrecht 1329
Montfort Limburg 1294
Muiden Noord-Holland 1122
Naarden Noord-Holland 1351
Stede Niedorp Noord-Holland 1415[1]
Nieuwpoort Zuid-Holland 1283[25]
Nieuwstadt Limburg 1263 of 1271
Nijkerk Gelderland 1413
Nijmegen Gelderland 1230 (vrijstad)
Oisterwijk Noord-Brabant 1230[26]
Oldenzaal Overijssel tussen 1233 en 1249
Ommen Overijssel 1248
Oostburg Zeeland 1237
Oosterhout Noord-Brabant 1809[27]
Ootmarsum Overijssel 1325
Oss Noord-Brabant 1399
Oudewater Utrecht 1265
Philippine Zeeland 1506
Purmerend Noord-Holland 1410
Ravenstein Noord-Brabant 1380
Reimerswaal Zeeland 1374
Rhenen Utrecht 1250-1258
Rijssen Overijssel 1243
Roermond Limburg 1231
Rotterdam Zuid-Holland 1340
Schagen Noord-Holland 1415[1]
Schiedam Zuid-Holland 1275[28]
Schoonhoven Zuid-Holland 1280[29]
Sint Anna ter Muiden Zeeland 1242
Sint-Maartensdijk Zeeland 1491
Sint-Oedenrode Noord-Brabant 1232
Sittard Limburg 1243
Sloten Friesland 1426
Sluis Zeeland 1290
Sneek Friesland 1456
Staverden Gelderland 1298
Stavoren Friesland 1058-1068 (?)[30]
Steenbergen Noord-Brabant 1272
Steenwijk Overijssel 1327
Susteren Limburg 1276
Terborg Gelderland 1419
Terneuzen Zeeland 1584
Texel Noord-Holland 1415[31]
Tholen Zeeland 1366
Thorn Limburg dertiende eeuw
Tiel Gelderland dertiende eeuw
Tilburg Noord-Brabant 1809
Utrecht Utrecht 1122[32]
Valkenburg Limburg 1452
Veere Zeeland 1355
Venlo Limburg 1343
Vianen Utrecht 1336
Vlaardingen Zuid-Holland 1273[33]
Vlissingen Zeeland 1315
Vollenhove Overijssel 1354
Vreeland Utrecht 1265[34][35]
Waalwijk Noord-Brabant 1303
Wageningen Gelderland 1263
Weert Limburg 1414
Weesp Noord-Holland 1355
Wessem Limburg vermoedelijk voor 1118 maar in elk geval voor 1329[36][37]
Westkapelle Zeeland 1223[38]
Westwoud Noord-Holland 1414[1]
Wieringen Noord-Holland 1432[1]
Wijk bij Duurstede Utrecht 1300
Willemstad Noord-Brabant 1585
Wilsum Overijssel 1331
Winkel Noord-Holland 1415[1]
Winschoten Groningen 1819[9]
Woerden Utrecht 1372
Workum Friesland 1399
Woudrichem Noord-Brabant 1284
Zaandam Noord-Holland 1812
Zaltbommel Gelderland 1231
Zevenaar Gelderland 1487
Zevenbergen Noord-Brabant 1427
Zierikzee Zeeland 1217-1222,[39] vernieuwd in 1248[40]
Zutphen Gelderland 1190
Zwolle Overijssel 1230

Verdwenen steden

bewerken
  • Burghorn, stadsrechten in 1492, is nooit ontwikkeld tot stad. Als buurtschap opgegaan in de bebouwde kom van Schagen.
  • Delfshaven, stadsrechten in 1825, is in 1886 als woonwijk opgegaan in Rotterdam.
  • Gasperde, stadsrechten in 1382, is in 1405 tijdens de Arkelse Oorlogen verwoest. Later werd hier het dorp Hagestein gesticht.
  • Geyne, stadsrechten in 1295, werd in 1333 door de Hollanders verwoest en niet meer opgebouwd. Op deze plaats ligt nu Nieuwegein.
  • Hughevliet, stadsrechten in de 13e eeuw, is verdronken in de golven.
  • Niervaart, stadsrechten in 1357, is verdronken in de golven. Later werd op dezelfde plaats Klundert gesticht, dat eveneens stadsrechten kreeg.
  • Reimerswaal, stadsrechten in 1374, is verdronken in de golven.

Verloren stadsrechten

bewerken

Sinds de grondwetsherziening van 1848 is het begrip stadsrechten komen te vervallen. Er zijn plaatsen die in een eerder stadium hun stadsrechten kwijtraakten:

  • De plannen uit 1806 om van Austerlitz een stad te maken werden nooit ten volle geïmplementeerd. In 1812 werd de plaats heringedeeld bij Zeist.
  • Eembrugge heeft sinds 1300 stadsrechten, die officieel nooit zijn afgenomen. Omdat het zich niet ontwikkelde, werd het al snel niet meer als stad beschouwd. In de tijd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden had het geen zitting in de Staten van Utrecht en in het Koninkrijk der Nederlanden werd het geen zelfstandige stad.
  • Nijenstede kreeg vóór 1362 stadsrechten, deze werden overgelegd naar de plaats Hardenberg, doordat de meeste bewoners daarheen verhuisden in verband met de burcht die er destijds werd gebouwd.
  • Noordwijk kreeg op 1 april 1398 stadsrechten verleend, maar graaf Albrecht nam de verleningsbrieven op 12 maart 1399 weer terug, omdat de indieners niet gerechtigd waren tot een dergelijk verzoek (formeel is er dus geen sprake van verleende stadsrechten).[41]
  • Roosendaal verloor zijn in 1809 verworven stadsrechten in 1814, na de totstandkoming van het Koninkrijk der Nederlanden.[30]
  • Staverden is vergelijkbaar met Eembrugge: het kreeg in 1298 stadsrechten, die nooit formeel zijn afgenomen, maar gold in feite niet als stad. Het had geen zitting in de Staten van de Kwartieren en werd in het Koninkrijk der Nederlanden geen zelfstandige stad.
  • In 1426 verloren vrijwel alle West-Friese 'plattelandssteden' de stadsrechten die ze in de meeste gevallen pas tien tot twintig jaar eerder hadden verkregen. Dit vanwege hun steun aan Jacoba van Beieren in de Hoekse en Kabeljauwse twisten. De meeste steden kregen hun rechten binnen enige tientallen jaren weer terug, met uitzondering van de stede Wognum, die onder de jurisdictie van Hoorn werd gesteld en niet meer zelfstandig werd.

Ook zijn er plaatsen die vergaande stedelijke rechten kregen. Deze worden soms tot de plaatsen met stadsrechten gerekend, omdat deze bundel aan stedelijke rechten in de praktijk bijna hetzelfde effect had als echte stadsrechten. Het gaat in dit verband om de plaatsen Diepenheim, Kuinre, Linne, Obdam-Hensbroek, Sas van Gent, Sijbekarspel, Wijdenes en Oosterleek.

Overige bijzondere gevallen

bewerken

Berlikum

bewerken

Het Friese Berlikum (Berltsum) had mogelijk al voor 1355 stadsrechten. Dit zou onder meer blijken uit aanduidingen van de plaats en het bestuur in correspondentie en oorkonden.[30] Volgens de toenmalige gemeente Menaldumadeel waar Berlikum deel van uitmaakte, sinds 2018 opgegaan in de nieuwe gemeente Waadhoeke, is nooit bewezen dat Berlikum ooit stadsrechten gehad heeft.[42]

Blokzijl

bewerken

Hoewel Blokzijl door stadhouder Willem III stadsrechten kreeg verleend, werden deze niet door de Staten van Overijssel erkend. Dit stadsrecht wordt in de literatuur dan ook beschouwd als een 'onbevoegd' verleend stadsrecht.[43]

Emmeloord

bewerken

Aan Emmeloord, de hoofdplaats van de gemeente Noordoostpolder, werden in 1992 bij wijze van ludieke actie 'stadsrechten' verleend. Dit werd gedaan door de commissaris van de Koningin van Noord-Holland uit naam van de Staten van Holland, die in de tijd van de Republiek over dit deel van de Zuiderzee hadden geheerst.[44] Uiteraard is deze ceremonie zonder betekenis, aangezien de Nederlandse wet geen steden erkent en Emmeloord geen zelfstandige entiteit is.

Zie ook

bewerken

Literatuur

bewerken