Czas (językoznawstwo)

kategoria językowa

Czas – kategoria językowa określająca w czasie czynność, zjawisko lub stan, o których mowa w zdaniu.

Czas, wraz z trybem, aspektem, stroną i osobą, jest charakterystyczny dla czasownika, zwłaszcza w językach indoeuropejskich.

Czasu często nie daje się łatwo przełożyć z jednego języka na drugi. Mimo istnienia we wszystkich językach prostego czasu teraźniejszego[1] zakres jego użycia może podlegać znaczącym wahaniom, np. język hiszpański używa go w celu opisania czynności właśnie trwających, podczas gdy angielski stosuje go do ogólnego scharakteryzowania jakiegoś wydarzenia, a w języku japońskim czas ten należałoby raczej nazwać „nieprzeszłym”, gdyż wyraża także przyszłe zdarzenia.

Swoje odbicie w formach czasu i trybu może znaleźć m.in. stopień pewności mówcy do przekazywanej informacji, częstotliwość wykonywanej czynności, jej trwanie lub zakończenie, a nawet to, czy była poznana osobiście, czy zasłyszana. Prowadzi to do powstawania nowych teorii, różnie określających liczbę czasów w danym języku.

W językoznawstwie wyróżnia się zazwyczaj następujące czasy:

Powyższe zestawienie charakterystyczne jest jednak przede wszystkim dla języków indoeuropejskich (z zastrzeżeniem, że nie każdy język tej rodziny dysponuje wszystkimi czasami z listy). Istnieją też jednak języki o zupełnie odmiennym systemie czasów, takie jak np. język hopi, długo uznawany za język zupełnie pozbawiony czasów, ostatnio zwraca się jednak w jego przypadku uwagę na opozycję kategorii gramatycznej subiektywności i obiektywności w opisie zdarzeń jako na system analogiczny do czasowego. Języki izolujące (np. chiński) do określenia czasu wykorzystują natomiast przysłówki.

Tradycyjne (oparte na analizie języków indoeuropejskich) rozumienie kategorii czasu bywa zatem mało użyteczne w przypadku języków spoza tej rodziny.

Język polski

edytuj

W języku polskim występują trzy czasy:

Czasy
Morfologiczne Z czasownikiem posiłkowym
Przeszły Teraźniejszy Przyszły
dokonany niedokonany prosty złożony
1 os. l. mn zjedliśmy jedliśmy jemy zjemy będziemy jeść/jedli
l. poj zjadłem jadłem jem zjem będę jeść/jadł
2 os. l. mn zjedliście jedliście jecie zjecie będziecie jeść/jedli
l. poj zjadłeś jadłeś jesz zjesz będziesz jeść/jadł
3 os. l. mn zjedli jedli jedzą zjedzą będą jeść/jedli
l. poj On zjadł jadł je zje będzie jeść/jadł

będzie jeść/jadła

będzie jeść/jadło

Ona zjadła jadła
Ono zjadło jadło

Podział czasu przyszłego na prosty i złożony bywa jednak w polszczyźnie kwestionowany z uwagi na fakt, że w pierwszym występują tylko czasowniki dokonane, w drugim tylko niedokonane – są to więc raczej różne sposoby budowania jednego czasu przyszłego dla czasowników o różnych aspektach. Z drugiej strony za wyróżnieniem dwóch czasów przyszłych przemawia ich różna konstrukcja (w szczególności użycie czasownika posiłkowego w czasie złożonym, którego brak w czasie prostym).

Natomiast w czasie przeszłym czasowniki o różnych aspektach nie tworzą odrębnych form gramatycznych (np. czasowniki pisać i napisać przyjmują w czasie przeszłym formy identycznie pod względem fleksyjnym).

Czas zaprzeszły istniał w dawnej polszczyźnie i dziś w mowie potocznej jest nieużywany. W języku pisanym i uroczystym bywa stosowany w sytuacjach szczególnych, dla podkreślenia uprzedniości czasowej danego zdarzenia np. Rozmawiałem z człowiekiem, którego spotkałem był w teatrze (czasownik spotkałem był dotyczy zdarzenia wcześniejszego, nierównoczesnego).

Język angielski

edytuj

Angielski ma tylko dwa czasy morfologiczne: teraźniejszy (lub nie-przeszły), jak w "He goes"(On idzie), i przeszły (lub przedterminowy), jak w "He went"(On poszedł). Nie-przeszłość zwykle odnosi się do teraźniejszości, ale czasem do przyszłości (jak w "bus leaves tomorrow" (autobus odjeżdża jutro)). (Czasami jednak odwołuje się do przeszłości w tak zwanej teraźniejszości historycznej).

Konstrukcje z czasownikami posiłkowymii "will" (będzie) i "shall" (powinno) odnoszą się także do przyszłości (chociaż mają również inne zastosowania); są one często określane jako czas przyszły angielski. Rzadziej formy z czasownikami posiłkowymi „would” (końcówka -by) i (rzadziej) „should” (powinno) są opisywane jako czas względny, przyszłość w przeszłości który na polski tłumaczy w trybie przypuszczającym. (Te same formy są używane dla warunkowego nastroju i dla różnych innych znaczeń.)

Teraźniejszość i przeszłość są rozróżniane przez formę czasownika, używając albo przegłosu (sing (s) ~ sang), albo imiesłowu (walk (s) ~ walked).

Angielski ma również ciągły (progresywny) aspekt i aspekt dokonany; razem tworzą cztery typy aspektowe: proste, ciągłe, dokonany i dokonany ciągły. Każdy z nich może łączyć się z czasami, tworząc duży zestaw różnych konstrukcji, głównie obejmujących jeden lub więcej czasowników pomocniczych wraz z imiesłowem lub bezokolicznikiem:

Czasy
Morfologiczne Z czasownikiem posiłkowym
Teraźniejszy Przeszły Przyszły Przyszły w przeszłości
Aspekty Prosty go(es) went will go would go
Ciągły am/is/are going was/were going will be going would be going
Dokonany, Zaprzeszły have/has gone had gone will have gone would have gone
Dokonany, Zaprzeszły ciągły have/has been going had been going will have been going would have been going

Przypisy

edytuj
  1. W przypadku niektórych języków, ze względu na skrajnie odmienny system czasowy od indoeuropejskiego, należałoby w tym wypadku mówić raczej o „czasie podstawowym”.

Linki zewnętrzne

edytuj