Kodeina

związek chemiczny

Kodeina (łac. codeinum), metylomorfina, metylowa pochodna morfiny – organiczny związek chemiczny z grupy alkaloidów fenantrenowych. Obok morfiny należy do najważniejszych opiatów[4]; jej zawartość w opium wynosi 0,7–2,5%. Jest zaliczana do grupy substancji opioidowych i ma silny depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy; w swojej grupie jest druga pod tym względem po morfinie. Została zidentyfikowana i po raz pierwszy wydzielona w postaci czystej w 1832 przez Pierre’a Jeana Robiqueta[5]. Może być również otrzymana z morfiny i wykazuje podobne działanie[6]. Ma działanie przeciwbólowe, wywołuje euforię, senność, błogą apatię, wprowadza w stan niewrażliwości na przykre doznania, spowalnia perystaltykę żołądka i jelit, powoduje zanik odczuwania głodu[7].

Kodeina
Ogólne informacje
Wzór sumaryczny

C18H21NO3

Masa molowa

299,36 g/mol

Wygląd

bezwonny biały proszek lub bezbarwne kryształy o gorzkim smaku[2]

Identyfikacja
Numer CAS

76-57-3

PubChem

5284371

DrugBank

DB00318

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa)
Klasyfikacja medyczna
Legalność w Polsce

środek odurzający grup II-N i III-N

Metabolizm

edytuj

Kodeina (podobnie jak większość leków) w organizmie metabolizowana jest przez kompleks enzymów wątrobowych cytochromu P450. W ciągu pierwszych 24 godzin po przyjęciu wydalane jest z moczem około 90% przyjętej dawki, z czego około 85% w postaci zmetabolizowanej. Ważniejsze metabolity[8][9]:

  • morfina (ok. 5–10% dawki) – powstaje poprzez demetylację kodeiny przy udziale cytochromu CYP2D6 (należącego do rodziny cytochromów P450). Uważa się, że to ona w głównej mierze odpowiada za działanie przeciwbólowe wywołane przez kodeinę; stąd osoby, które mają zmniejszoną wydajność tego enzymu, mogą odczuwać słabsze działanie przeciwbólowe
  • norkodeina (około 10% dawki) – powstaje przy udziale izoenzymu CYP3A4
  • ok. 80% sprzęgane jest z kwasem glukuronowym do 6-glukuronidu kodeiny; postuluje się, że związek ten odpowiada za działanie przeciwbólowe kodeiny u osób ze słabą aktywnością cytochromu CYP2D6[9].

U niektórych osób (zwłaszcza dzieci) występuje tzw. ultraszybki metabolizm kodeiny, który prowadzi do znacznie większego niż normalnie stężenia morfiny we krwi po przyjęciu kodeiny. Związany jest on z wysoką aktywnością cytochromu CYP2D6. Częstość występowania ultraszybkiego metabolizmu kodeiny uzależniona jest od rasy i grupy etnicznej, np. dla rasy białej stanowi ok. 10% populacji[10][11].

Kodeina w lecznictwie

edytuj

Okres działania kodeiny wynosi od 2 do 6 godzin. W śladowych ilościach przedostaje się do mleka matek karmiących. Rzadziej od morfiny prowadzi do uzależnienia, przeważnie po dłuższym i częstszym podawaniu. Kodeina wchodzi w skład wielu leków złożonych – najczęściej z kwasem acetylosalicylowym, paracetamolem, ibuprofenem, sulfogwajakolem i kofeiną.

Leki z dużą zawartością kodeiny dostępne w Polsce bez recepty (OTC) to np. Nurofen Plus, Antidol 15 i Solpadeine Max. Tabletka Nurofenu Plus zawiera 200 mg ibuprofenu i 12,8 mg półwodnego fosforanu kodeiny, Antidol zawiera 15 mg fosforanu kodeiny w połączeniu z 500 mg paracetamolu, Solpadeine Max zawiera 12,8 mg półwodnego fosforanu kodeiny, paracetamol (500 mg) i kofeinę (30 mg)[12], a Thiocodin 15 mg fosforanu kodeiny w połączeniu z 300 mg sulfogwajakolu[13].

Są one m.in. przeznaczone do stosowania w bólu o nasileniu umiarkowanym, który nie ustąpił po leczeniu lekami zawierającymi w swoim składzie tylko jedną substancję czynną. Kodeina obecnie jest substancją ogólnie dostępną w Polsce.

Działanie wykorzystywane w lecznictwie

edytuj
  • przeciwbiegunkowe
  • przeciwkaszlowe – w dawkach mniejszych niż mających działanie przeciwbólowe (standardowo 8–15 mg); działanie przeciwkaszlowe utrzymuje się około 3 godzin, a wywołane jest przez oddziaływanie substancji na ośrodek mózgowy odpowiedzialny za oddychanie
  • przeciwbólowe

Szerzej stosowana od czasów II wojny światowej jako substytut coraz trudniej dostępnej morfiny.

Interakcje

edytuj

Działania niepożądane

edytuj
  • Apatia, senność, otępienie, zawroty głowy, zaparcia, spowolnienie rytmu oddechowego (najczęściej u osób w wieku podeszłym i dzieci), euforia, nadmierne uspokojenie – po zażyciu kodeiny nie powinno się prowadzić samochodu ani wykonywać czynności wymagających skupienia.
  • Reakcje alergiczne, wysypka, swędzenie skóry.
  • Tolerancja farmakologiczna i uzależnienie (typu morfinowego).
  • Depresja oddechowa, zwłaszcza u dzieci poniżej 12 roku życia i u osób z ultraszybkim metabolizmem kodeiny[10][11].

W latach 2013–2015 Europejska Agencja Leków wprowadziła zakaz stosowania kodeiny u dzieci poniżej 12 roku życia, zarówno jako środka przeciwkaszlowego, jak i przeciwbólowego. U dzieci w wieku 12–18 lat kodeinę można stosować przeciwbólowo jedynie w leczeniu ostrego bólu, który nie ustępuje po podaniu innych środków. W tej grupie wiekowej nie zaleca się stosowania przeciwkaszlowo, jeśli występują problemy z oddychaniem[10][11].

Zalecenia te wynikają ze stwierdzenia kilku ciężkich przypadków depresji oddechowej u dzieci leczonych kodeiną (w tym śmiertelnych) oraz śmierci dziecka karmionego piersią, którego matka przyjmowała kodeinę[10].

Przeciwwskazania

edytuj

Przeciwwskazania wprowadzone w Unii Europejskiej w latach 2013–2015[10][11]:

  • wiek poniżej 12 lat;
  • trudności z oddychaniem w wieku 12–18 lat;
  • po zabiegu usunięcia migdałka/migdałków w celu leczenia obturacyjnego bezdechu sennego u dzieci do 18 roku życia;
  • ultraszybki metabolizm kodeiny;
  • karmienie piersią.

Uzależnienie

edytuj

Kodeina wywołuje uzależnienie zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Uzależnienie psychiczne rozwija się szybko, w związku z chęcią przeżywania stanu, jaki daje kodeina. Uzależnienie fizyczne rozwija się w okresie około 6–12 miesięcy, po którym jej odstawienie powoduje typowe objawy zespołu abstynencyjnego: drażliwość, brak chęci do działania, objawy grypopodobne, objawy depresyjne, problemy ze snem, bóle głowy i silną potrzebę zażycia narkotyku[14].

Przypisy

edytuj
  1. a b Farmakopea Polska VI, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2002, s. 1176, ISBN 83-88157-18-3.
  2. a b Podręczny słownik chemiczny, Romuald Hassa (red.), Janusz Mrzigod (red.), Janusz Nowakowski (red.), Katowice: Videograf II, 2004, s. 191, ISBN 83-7183-240-0.
  3. a b c Codeine, [w:] DrugBank [online], University of Alberta, DB00318 (ang.).
  4. Gavril W. Pasternak, Ying-Xian Pan, Mu opioids and their receptors: evolution of a concept, „Pharmacological Reviews”, 65 (4), 2013, s. 1257–1317, DOI10.1124/pr.112.007138, PMID24076545, PMCIDPMC3799236.
  5. Jaime Wisniak, Pierre-Jean Robiquet, „Educación Química”, 24 (1), 2018, s. 139–149, DOI10.1016/S0187-893X(13)72507-2 (ang.).
  6. Kodeina. Farmakognozja Online. [dostęp 2011-08-02].
  7. Wielki leksykon leków. Wydawnictwo Amber.
  8. Z.R. Chen i inni, Disposition and metabolism of codeine after single and chronic doses in one poor and seven extensive metabolisers, „British Journal of Clinical Pharmacology”, 31 (4), 1991, s. 381–390, PMID2049245, PMCIDPMC1368322.
  9. a b T.B. Vree, R.T. van Dongen, P.M. Koopman-Kimenai, Codeine analgesia is due to codeine-6-glucuronide, not morphine, „International Journal of Clinical Practice”, 54 (6), 2000, s. 395–398, PMID11092114.
  10. a b c d e Ograniczenia dotyczące stosowania kodeiny w łagodzeniu bólu u dzieci. EMA/385716/2013. Europejska Agencja Leków, 28 czerwca 2013.
  11. a b c d Zakaz stosowania kodeiny na kaszel i przeziębienie u dzieci do 12 roku życia. Europejska Agencja Leków, 24 kwietnia 2015.
  12. Obwieszczenie Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych z dnia 30 marca 2017 r. w sprawie ogłoszenia Urzędowego Wykazu Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Dz. Urz. Min. Zdr. z 2017, poz. 45. [dostęp 2017-08-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-05)].
  13. Thiocodin [online], Indeks leków Medycyny Praktycznej [dostęp 2019-05-28].
  14. Marzena Pasek: Narkotyki przy tablicy. Warszawa: Toret, 2000, s. 74. ISBN 83-907315-9-2.