Orzesznica wyniosła

gatunek rośliny

Orzesznica wyniosła, orzesznica brazylijska, bertolecja (Bertholletia excelsa) – gatunek drzewa z rodziny czaszniowatych. W stanie dzikim występuje w tropikalnych lasach górnego dorzecza Amazonki, przede wszystkim w Boliwii (która jest największym eksporterem owoców orzesznicy), w zachodnich i północnych stanach Brazylii i w Peru. Nieliczne stanowiska można spotkać również w Kolumbii, Gujanie, Gujanie Francuskiej, Surinamie i Wenezueli[3].

Orzesznica wyniosła
Ilustracja
Pokrój bertolecji
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

wrzosowce

Rodzina

czaszniowate

Rodzaj

orzesznica

Gatunek

orzesznica wyniosła

Nazwa systematyczna
Bertholletia excelsa Humb. et Bonpl.
Pl. aequinoct. 1:122-127, t. 36. 1807
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Liść i owoc

Morfologia

edytuj
Pokrój
Potężne, do 50 m wysokości drzewo wiecznie zielone.
Liście
Naprzeciwległe, długości do 60 cm i szerokości 15 cm, błyszczące, skórzaste, całobrzegie.
Kwiaty
Duże, kremowe, wydzielające nieprzyjemny zapach, zebrane w grona na szczycie pędów. Mają 6-płatkową koronę, liczne, zrośnięte w dole pręciki i 1 słupek.
Owoc
Kulista lub wydłużona torebka o masie 1–2 kg, okryta brązową, zdrewniałą owocnią zawierająca 18–24 nasion podobnych z kształtu do segmentów pomarańczy. Same trójkanciaste nasiona są pokryte cienką, twardą, zdrewniałą łupiną.
 
Świeżo rozcięty owoc
 
Kwiat zapylany przez trzmiela

Zagrożenie

edytuj

Obecnie gatunek zagrożony z powodu degradacji jego środowiska naturalnego oraz intensywnej eksploatacji przez człowieka. Pojedyncze drzewa rosną długo, co połączone z intensywnym zbiorem owoców utrudnia regenerację populacji w stanie dzikim. Także uprawa w plantacjach nie przyniosła jak do tej pory znaczących rezultatów. Efektem jest zmniejszenie się produkcji orzechów brazylijskich: tylko między rokiem 1970 a 1980 ich eksport spadł o ponad połowę. Mimo to wciąż większość dostępnych orzechów na rynku pochodzi z dziko rosnących drzew[3].

Zastosowanie

edytuj
  • Owoce zbiera się z drzew dziko rosnących w puszczy. Jedno drzewo może dać do 450 kg owoców w ciągu roku.
  • Jadalne nasiona znane pod nazwą orzechów brazylijskich należą do najcenniejszych orzechów świata. Zawierają od 64,9% do 67,3% tłuszczu[4]. Otrzymuje się z nich olej używany nie tylko do celów spożywczych, ale również jako smar i do produkcji mydła.
  • Czerwonobrunatne drewno jest równie cenne, używane w meblarstwie i budownictwie.
  • Kora dostarcza garbników.

Przypisy

edytuj
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-04] (ang.).
  3. a b c Americas Regional Workshop (Conservation i inni, Bertholletia excelsa, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2013-10-18] (ang.).
  4. Bárbara R. Cardoso i inni, Brazil nuts: Nutritional composition, health benefits and safety aspects, „Food Research International”, 100, 2017, s. 9–18, DOI10.1016/j.foodres.2017.08.036 [dostęp 2022-01-26] (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.