Marek Edelman

Marek Edelman

Marek Edelman Warszawa, 2005
Data urodzenia	niepewne: 1 stycznia 1919 Homel lub 1 stycznia 1922 Warszawa
Data i miejsce śmierci	2 października 2009 Warszawa
Odznaczenia

{{Biogram infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt grafiki = Nieznane pola: "imię przy narodzeniu" oraz "podpis".

Marek Edelman pod Pomnikiem Umschlagplatz – Obchody 66. rocznicy powstania w getcie warszawskim

Marek Edelman (jid. מאַרעק עדעלמאַן; data i miejsce urodzin nieznane, przyjęto 1 stycznia 1922 w Warszawie lub 1 stycznia 1919 w Homlu, zm. 2 października 2009 w Warszawie) – polski działacz polityczny i społeczny żydowskiego pochodzenia, lekarz kardiolog, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim, kawaler Orderu Orła Białego.

Życiorys

Młodość i II wojna światowa

Jego rodzice mieszkali w Homlu, później rodzina przeprowadziła się do Warszawy (po II wojnie światowej Marek Edelman podawał jako miejsce swoich urodzin Warszawę w celu uniknięcia repatriacji do Związku Radzieckiego). Rodzice byli zaangażowani w działalność polityczną: matka, Cecylia Edelman z domu Percowska, działała w kobiecym odłamie Bundu (Jidisze Arbeter Froj); ojciec, Natan Feliks (zm. ok. 1924), związany był z socjalistycznymi rewolucjonistami rosyjskimi (tzw. eserowcami).

Jako dziecko Marek Edelman wstąpił do Socjalistiszer Kinder-Farband (SKIF), organizacji dziecięcej działającej przy Bundzie. Po śmierci matki w 1934 sam zarabiał na swoje utrzymanie. Otoczony był też nieformalną opieką działaczek Bundu (Soni Nowogródzkiej i Estery Iwińskiej). W 1939 został członkiem Socjalistycznego Związku Młodzieży Przyszłość (Cukunft).

W czasie II wojny światowej należał do Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bund), w 1942 był wśród założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Pracował m.in. jako goniec w Szpitalu Bersohnów i Baumanów. W 1943 uczestniczył w powstaniu w getcie warszawskim, a po śmierci Mordechaja Anielewicza został ostatnim przywódcą bojowników ŻOB podczas walk w getcie. 10 maja 1943 wraz z grupą żydowskich bojowców przedostał się kanałami na ulicę Prostą.

W 1944 brał udział w powstaniu warszawskim (jako członek ŻOB podporządkowanej Armii Ludowej na Starówce). Po wojnie nie wyjechał z Polski, od 1946 na stałe zamieszkał w Łodzi.

Okres PRL

W 1951 ukończył studia na Akademii Medycznej w Łodzi, specjalizował się następnie w zakresie kardiologii. Do 1967 pracował w Klinice Chorób Wewnętrznych macierzystej uczelni, a następnie na oddziale kardiologii w klinice Wojskowej Akademii Medycznej. W 1972 został ordynatorem oddziału intensywnej terapii łódzkiego Wojewódzkiego Szpitala im. Mikołaja Pirogowa.

Działalność opozycyjną rozpoczął w połowie lat 70., podejmując współpracę z Komitetem Obrony Robotników. W styczniu 1976 był jednym z sygnatariuszy skierowanego do władz PRL Listu 101 przeciwko zmianom w konstytucji. Od początku lat 80. działał w „Solidarności”, m.in. jako członek Zarządu Regionu Ziemia Łódzka. W stanie wojennym został na krótko internowany w Łęczycy. Został uwolniony w wyniku interwencji Jana Józefa Szczepańskiego, prezesa Związku Literatów Polskich. Nawiązał też kontakty z redakcją podziemnego Tygodnika Mazowsze. W 1983 odmówił władzom PRL udziału w Honorowym Komitecie Obchodów 40-lecia Powstania w Getcie, natomiast SB uniemożliwiła mu udział w obchodach niezależnych. W 1984, wraz z Jerzym Dłużniewskim, został członkiem podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej Ziemia Łódzka. W drugim obiegu ukazywały się wznowienia jego książki z 1945 roku pt. Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego. W 1988 przewodniczył Komisji ds. Mniejszości Narodowych w ramach Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Uczestniczył w obradach podzespołu do spraw zdrowia w ramach rozmów Okrągłego Stołu.

III Rzeczpospolita

W kwietniu 1989 był przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Obywatelskiego w Łodzi, organizującego kampanię wyborczą do parlamentu. Po 1990 prowadził działalność polityczną w ramach ROAD (był członkiem-założycielem), a następnie Unii Demokratycznej, Unii Wolności (był m.in. członkiem rady politycznej partii) oraz Partii Demokratycznej.

Uroczystości pogrzebowe Marka Edelmana pod Pomnikiem Bohaterów Getta (9 października 2009)

Grób Marka Edelmana na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie

Nazwisko Marka Edelmana na tablicy pamiątkowej przy pomniku ewakuacji bojowników getta warszawskiego

Przez ostatnie dwa lata życia mieszkał w Warszawie u swojej przyjaciółki, Pauli Sawickiej. 2 października 2009 zmarł z powodu niewydolności oddechowej. Został pochowany 9 października na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej (kwatera 12); mowę nad grobem wygłosił Jacek Bocheński. Wcześniej, podczas uroczystości żałobnej przed Pomnikiem Bohaterów Getta przemawiali także: Tadeusz Mazowiecki, Adam Michnik i Aleksander Smolar.

Życie prywatne

Z małżeństwa z Aliną Margolis (1922–2008) miał dwoje dzieci: syna Aleksandra (ur. 1951) i córkę Annę (ur. 1956).

Publikacje

Autor książek:

• Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego (Wydawnictwo CK Bund, Łódź 1945; wydanie emigracyjne: Getto walczy. W czterdziestą rocznicę. Agonia, walka i śmierć warszawskiego getta. Polska Fundacja Kulturalna Londyn 1983 ISBN 0-85065-123-9, Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego w: "Zeszyty Historyczne" Paryż 1983 nr 65, przedruki w drugim obiegu: Wydawnictwo CDN, Warszawa 1983; Łódzki Zespół Oświaty Niezależnej; Wydawnictwo "Solidarność Walcząca" Łódź 1986; wydania późniejsze: Interpress, Warszawa 1988; Wydawnictwo Profil, Wrocław; Łódzka Księgarnia Niezależna, Łódź 1991)
• książki naukowej z zakresu kardiologii Zawał serca: z doświadczeń Oddziału Intensywnej Terapii Szpitala im. Dr M. Pirogowa w Łodzi (Komitet Redakcyjny Posiedzeń Naukowych Oddziału Kardiologii i Reanimacji, Łódź 1975, wyd. II uzupełnione: 1979)
• I była miłość w getcie (spisała Paula Sawicka; Świat Książki 2009, ISBN 978-83-247-1416-2)
• W sobotę 8.02.2014 znaleziono na śmietniku w Kielcach książkę I była miłość w getcie, którą wysłuchała i napisała pani Paula Sawicka, przyjaciółka pana Edelmana, i dostał od niego prezydent Kielc pan Wojciech Lubawski z dedykacją dla niego i datą 19.04.2009 r. podczas premiery `Listów z Placu Zgody`, który odbył się właśnie tego dnia w Kieleckim Centrum Kultury. Pan prezydent Kielc powiedział, że miała ona wartość sentymentalną i została mu ukradziona.

oraz ok. 40 artykułów naukowych.

Jego dzieje spisała Hanna Krall w wywiadzie pt. Zdążyć przed Panem Bogiem (wyd. I: Wydawnictwo Literackie 1977), powstały także jego biografie:

• Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada (Znak 1999, ISBN 83-7006-919-3; 2006, ISBN 83-240-0647-8)
• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu (Świat Książki 2008, ISBN 978-83-247-0892-5)
• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman: Bóg śpi (Świat Książki 2010, ISBN 978-83-247-1719-4)

Nagrody i wyróżnienia

„Najważniejsze jest życie, a kiedy już jest życie, najważniejsza jest wolność. A potem oddaje się życie za wolność...”

• 19 kwietnia 1948 na wniosek Zarządu Głównego ZBoWiD "za zasługi położone w walce zbrojnej z okupantem hitlerowskim" został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy
• W kwietniu 1989 Edelman odebrał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Yale.
• W kwietniu 1998 prezydent Aleksander Kwaśniewski wyróżnił Marka Edelmana najwyższym polskim odznaczeniem, Orderem Orła Białego.
• W październiku 2007 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.
• W kwietniu 2008 prezydent Francji Nicolas Sarkozy odznaczył go Legią Honorową.
• W czerwcu 2009 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (uroczystość odbyła się w budynku Uniwersytetu Warszawskiego).
• W kwietniu 2013 r. w Warszawie powiązany z antyfaszystowskim Stowarzyszeniem "Nigdy Więcej" artysta Dariusz Paczkowski namalował mural, upamiętniający Marka Edelmana. Pokazując go w ten sposób, chciałbym, żeby stał się superbohaterem dla młodych - tłumaczył Paczkowski w wywiadzie.

Upamiętnienie

• 3 października 2011 w Muzeum Miasta Łodzi otwarto Gabinet Marka Edelmana, dwie sale muzealne poświęcone Markowi Edelmanowi; pierwsza sala jest odwzorowaniem łódzkiego mieszkania Marka i Aliny Edelmanów, drugą wypełnia zbiór fotografii rodzinnych.
• Nazwisko Marka Edelmana widnieje na tablicy pamiątkowej umieszczonej przy pomniku ewakuacji bojowników getta warszawskiego przy ulicy Prostej 51 w Warszawie.

Filmy

• Obszerne fragmenty rozmowy Marka Edelmana z Symchą Ratajzerem z 1997 znalazły się w filmie dokumentalnym Agnieszki Arnold Rotem (2013).

Bibliografia

• Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn, Strażnik. Marek Edelman opowiada (Znak 1999, ISBN 83-7006-919-3)
• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu (Świat Książki 2008, ISBN 978-83-247-0892-5)
• Marek Edelman, I była miłość w getcie (spisała Paula Sawicka; Świat Książki 2009, ISBN 978-83-247-1416-2)
• Marek Edelman – nota biograficzna w Encyklopedii Solidarności
• Krzysztof Lesiakowski, Marek Edelman, w: Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89, Tom 1, Ośrodek Karta, Warszawa 2000 ISBN 83-88288-65-2.

Linki zewnętrzne

• Mowa Jacka Bocheńskiego nad grobem Marka Edelmana – Warszawa, Cmentarz Żydowski, 9 października 2009 r.