Przejdź do zawartości

Języki zachodniopapuaskie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 31.61.233.225 (dyskusja) o 03:01, 4 lut 2023. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Języki zachodniopapuaskie
Obszar

wschodnia Indonezja (Moluki Północne, Papua Zachodnia)

Liczba mówiących

ok. 300 tys.[1]

Prajęzyk

język prazachodniopapuaski

Podział

• języki północnohalmaherskie
• języki zachodniej Ptasiej Głowy
• języki yapen (yawa)

Występowanie
Ilustracja
Zasięg rozszerzonej rodziny języków zachodniopapuaskich
(z wyłączeniem burmeso, tause i języków sentani)
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki zachodniopapuaskie – grupa ok. 25 języków papuaskich używanych w Indonezji, przede wszystkim w prowincjach Papua Zachodnia (na półwyspie Ptasia Głowa) i Moluki Północne (zwłaszcza na wyspie Halmahera)[1]. Ich status lingwistyczny nie został w pełni rozstrzygnięty: stanowią albo rodzinę językową (grupę genetyczną), albo zespół niespokrewnionych rodzin, poddanych wzajemnym oddziaływaniom[2].

Według katalogu Ethnologue na rodzinę zachodniopapuaską składają się: języki północnohalmaherskie, języki zachodniej Ptasiej Głowy oraz języki yapen (z prowincji Papua)[3]. Encyklopedia Krugoswiet podaje, że łącznie tymi językami posługuje się ok. 300 tys. ludzi, a języki ternate, tobelo i tidore zalicza do grupy najbardziej znaczących języków papuaskich w Indonezji (pod względem liczby użytkowników)[1]. W regionie występuje także kilka izolatów i grup o bliżej nieokreślonej przynależności, które również omawia się pod pojęciem języków zachodniopapuaskich (w sensie arealnym)[2]. Spekulatywna propozycja z 2005 r. łączy postulowaną rodzinę zachodniopapuaską z szeregiem innych języków indonezyjskiej Papui, lokując je w ramach rozszerzonej wersji tegoż zespołu[4].

Języki północnohalmaherskie występują poza obszarem Papui Zachodniej, w północnej części Halmahery (Moluki) oraz na okolicznych wyspach: Ternate, Tidore, Makian (zachodni fragment) i Morotai[5]. Dotarły na północne Moluki najprawdopodobniej w wyniku migracji z Nowej Gwinei[6][7], przypuszczalnie jeszcze przed napływem języków austronezyjskich[7]. Używane są przez grupę ludności, która jest bardziej pokrewna sąsiednim ludom austronezyjskim aniżeli mieszkańcom Nowej Gwinei, zarówno pod względem kultury, jak i cech fizycznych[8].

Dawniej do rodziny zachodniopapuaskiej zaliczano także języki papuaskie Timoru oraz wysp Alor i Pantar w południowej Indonezji[9][10]. W toku późniejszych badań klasyfikację tę uznano za błędną, a języki timor-alor-pantar włączono w ramy rodziny transnowogwinejskiej[9]. Stwierdzono także istnienie podobieństw słownikowych między językami zachodniopapuaskimi a andamańskimi, jednakże ich związki pozostają bliżej nierozstrzygnięte[11].

Wykazują szereg punktów wspólnych w zakresie typologii, zarówno między sobą, jak i w porównaniu z okolicznymi językami austronezyjskimi[2][12]. Do charakterystycznych cech języków zachodniopapuaskich należą: mało złożona morfologia, rozróżnienie między rodzajem męskim i żeńskim w formach czasowników (3 os. l. poj.), obecność przyimków oraz szyk zdania SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie). Wpływy austronezyjskie w typologii języków północnohalmaherskich, pomimo bliskości geograficznej obu rodzin językowych, są słabiej zaznaczone niż w pozostałych językach regionu[13]. W konserwatywnych językach północnej Halmahery występują poimki oraz szyk zdania SOV (podmiot dopełnienie orzeczenie), zgodnie z hipotetyczną specyfiką języka prazachodniopapuaskiego[13] (a ich morfologia jest stosunkowo bogata[14]). Również w języku yawa obowiązuje szyk SOV, typowy dla języków papuaskich[2]. W językach regionu częste są mieszane systemy liczbowe (łączące elementy przynajmniej dwóch systemów: piątkowego oraz dziesiątkowego bądź dwudziestkowego)[15].

Klasyfikacja

Rozprzestrzenienie języków północnohalmaherskich (fr.)
(klasyfikacja serwisu Glottolog, wersja 4.6)
Języki wyspy Yapen (5 – język yawa, 12 – język saweru)

Podział wewnętrzny podano za Ethnologue (wyd. 22)[3]:

Inne:

  • słabo udokumentowany język kuwani o nieznanej lokalizacji, należący do języków zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH), z opisem ograniczającym się do listy słownictwa[16]
  • do szerzej pojmowanej grupy języków zachodniopapuaskich (niekoniecznie tworzącej rodzinę) zaliczono też języki: meyah-sougb, mpur (amberbaken), maybrat, hattam-mansim, abun[2]
  • według nowszych propozycji języki timor-alor-pantar (TAP) i języki południowej Ptasiej Głowy (South Bird’s Head, SBH) należą do języków transnowogwinejskich, niemniej G. Reesink (2009) w swoim porównaniu typologicznym omawia je wespół z zachodniopapuaskimi[2].

Historia

Początki badań lingwistycznych w regionie przypadają na XIX wiek. Języki zachodniopapuaskie stały się tym samym jednymi z najwcześniej poznanych i sklasyfikowanych języków papuaskich[17]. W 1872 roku Robidé van der Aa zwrócił uwagę na „nieindonezyjski” charakter języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH)[18]. Zbieżności strukturalne między językami północnohalmaherskimi a pewnymi językami Nowej Gwinei zauważył Wilhelm Schmidt w 1900 roku, zaliczając te pierwsze do grupy języków papuaskich (pojmowanej w sposób typologiczny)[19]. H.K.J. Cowan stwierdził istnienie związku genetycznego między NH a językami zachodniej Ptasiej Głowy (West Bird’s Head, WBH) (na podstawie podobieństw w przedrostkach wyrażających podmiot)[19], a oprócz tego wskazał na możliwe ich pokrewieństwo z językami timor-alor-pantar (TAP)[20]. Stephen Wurm stał natomiast na stanowisku, że istnienie śladów zachodniopapuaskich w językach Timoru, a także wysp Aru i Wielkiego Andamanu, należy tłumaczyć wpływem substratu. Postulował zatem klasyfikację tych języków jako transnowogwinejskich, austronezyjskich i andamańskich. Arthur Capell sugeruje, że w wielu językach Małych Wysp Sundajskich i Moluków zaznaczyły się wpływy nieaustronezyjskiego podłoża językowego[21]. Zgodnie z propozycją, którą wysunął M. Donohue (2008), mógł istnieć kontakt między przodkami języków zachodniopapuaskich i rodziny TAP[22].

W 2005 roku Malcolm Ross zaproponował próbną koncepcję, według której języki zachodniopapuaskie miałyby tworzyć jedną z trzech gałęzi rozszerzonej rodziny zachodniopapuaskiej. W skład tej rodziny wchodziłyby też języki yawa (yapen) z wyspy Yapen (kolejna gałąź), a także języki wschodniej Ptasiej Głowy (East Bird’s Head, EBH), które to połączono z językami sentani, językiem tause i językiem burmeso[4]. Ewentualnie mogłoby chodzić o trzy odrębne rodziny[23]. Malcolm Ross oparł tę propozycję na analizie form zaimków[24]. Ethnologue (wyd. 23, 25) uwzględnia języki wschodniej Ptasiej Głowy i sentani (East Bird’s Head-Sentani) jako samodzielną rodzinę językową, wraz z burmeso, ale z wyłączeniem języka tause[25][26]. O ile języki yapen zostały zaliczone do zachodniopapuaskich również w pierwotnej propozycji klasyfikacji, to C.L. Voorhoeve (1975) umieścił je w rodzinie języków wschodniej zatoki Geelvink (East Geelvink Bay), co nie wydaje się słuszne po ponownym przeanalizowaniu materiału słownikowego[27]. Silnie odrębne języki sentani dzielą pewne niewytłumaczone podobieństwa leksykalne z WBH i NH (być może są to wpływy substratu zachodniopapuaskiego bądź ślady kontaktu z ludami Halmahery i Ternate w zamierzchłej przeszłości)[28].

C.L. Voorhoeve (1988) uważa, że języki NH oraz wszystkie języki regionu Ptasiej Głowy (z wyjątkiem języka hatam i języków południowego wybrzeża) są ze sobą spokrewnione. Poza rodziną umiejscawia natomiast język yawa[19]. M. Donohue (2008) uznaje języki yapen (yawa), NH i WBH za spokrewnione, określając języki zachodniopapuaskie jako grupę genetyczną[9]. Zdaniem autora ich związek z EBH pozostaje niedostatecznie wykazany[29]. S. Wichmann (2013) próbnie łączy języki WBH z izolatami abun i maybrat, lecz wiele innych grup (w tym NH, EBH i yawa) klasyfikuje poza tak zdefiniowaną rodziną[30]. D.A.L. Flassy (2002) również łączy WBH z abun i maybrat, wyróżniając rodzinę „toror”[31]. Obaj autorzy nie umiejscawiają tu odosobnionego języka mpur (amberbaken)[31][32].

G. Holton i M. Klamer (2018) nie wyrokują jednoznacznie w sprawie istnienia rodziny zachodniopapuaskiej, ale zauważają, że niektóre próby łączenia ze sobą grup zachodniopapuaskich ostatecznie mogą okazać się owocne[33]. G. Reesink (2004, 2009) rozpatruje omawiane grupy (powiązane typologicznie i geograficznie) jako sieć samodzielnych rodzin językowych (wraz z kilkoma izolatami), nie widząc dostatecznych dowodów na ich pokrewieństwo. Języki regionu określa jako ligę językową (Sprachbund)[34]. Niemniej nie wyklucza istnienia związku genetycznego między zachodniopapuaskimi grupami Ptasiej Głowy, z wyłączeniem języków południowego fragmentu półwyspu (South Bird’s Head, SBH), a także dalekiego pokrewieństwa tych rodzin z językami NH[2][34]. Stoi na stanowisku, że jeśli grupy zachodniopapuaskie faktycznie wywodzą się od tego samego przodka, to ich względnie niezależny rozwój, wraz z kontaktami z ludnością austronezyjską, zdołał zatrzeć większość faktów, które mogłyby świadczyć o ich wspólnym rodowodzie[35]. Ponadto za czasów historycznych ludność regionu utrzymywała ze sobą stosunki handlowe (zwłaszcza w okresie istnienia sułtanatów Ternate i Tidore), co może wyjaśniać dzisiejsze rozprzestrzenienie wspólnych cech językowych[36].

Zaimki osobowe

Porównanie przedrostków zaimkowych w językach NH (formy z różnych języków) oraz dwóch językach WBH: moi i tehit (Voorhoeve 1988 ↓, s. 194):

NH moi (WBH) tehit (WBH)
1. os. lp. to- t(e)- t-
2. os. lp. no- n(e)- n-
3. os. lp. m. wo-, o- w(e)- w-
3. os. lp. ż. mo- m(e)- m-
1. os. lmn. (inclusivus) po-, fo-, wo- waw- f-
1. os. lmn. (exclusivus) mi- mam- m-
2. os. lmn. ni- nan- n-
3. os. lmn. yo- y- y-

Ross rekonstruuje następujące zaimki języka prazachodniopapuaskiego:

ja *da, *di- my (exclusivus) *mam, *mi-
my (inclusivus) *po-
ty *ni, *na, *a- wy *nan, *ni-
ona *mV oni *yo, *ana, *yo-

Formy te występują w głównych grupach zachodniopapuaskich. Język hattam odzwierciedla tylko rdzenie „ja” i „ty”, a amberbaken tylko „ty”, „wy” i „ona”.

Jako że w językach Nowej Gwinei samodzielne formy zaimków są nierzadko zapożyczane, oparcie analizy na formach przedrostków wydaje się bardziej miarodajne dla potrzeb klasyfikacji genetycznej[9].

W językach regionu często występuje rozróżnienie między inkluzywną a ekskluzywną formą 1. os. lmn., niezupełnie powszechne (choć spotykane) w językach papuaskich. Najprawdopodobniej cecha ta została wprowadzona poprzez kontakt z językami austronezyjskimi[37][38].

Słownictwo

Poszczególne rodziny i izolaty zachodniopapuaskie są od siebie silnie odrębne słownikowo (z wyłączeniem małej grupy możliwych wyrazów pokrewnych)[39]. Poniżej przedstawiono podstawowe słownictwo języków regionu: dwóch języków WBH (moi i tehit) oraz trzech izolatów (mpur, abun, maybrat)[40] (wybór rozmaitych form z różnych, niekoniecznie spokrewnionych, języków)[41][42]:

słowo moi (WBH) tehit (WBH) mpur abun maybrat
’ramię/ręka’ nin naa wom cim atem
’noga/stopa’ eelik deit pet wis ao
’dom’ keik mbol jan nu amah
’dobry’ bok hnjo mafun ndo mof
’pies’ oofun mqaan per ndar mtah
’świnia’ baik qorik dwaw nok fane
’kura domowa’ kelem tole kokok kokor dam kukur kok
’wesz’ -jam hain im im sruom
’woda/rzeka’ kla kla war aja
’banan’ o ogo fa weu apit

Podobieństwa leksykalne między językami NH (galela i pagu) a językami WBH (moi i tehit):[43][44]

słowo galela (NH) pagu (NH) moi (WBH) tehit (WBH)
‘głowa’ sahe saek sawa safakos
‘owoc’, ‘oko’ sopo sowok suwo sfuon
‘jajko’ gosi - - esyen
‘mężczyzna’ ya-nau naul ne nau
‘mięso’ lake lakem kem qan
‘drzewo’ gota - - kot
‘woda’ ake akel kala kla
‘pić’ oke okel ook ooqo
‘dźgać’ saka sakal saa sqaa

Szyk wyrazów i przeczenie

Dla wielu języków regionu typowy jest szyk zdania SVO, rzadki w językach papuaskich[2][45]. Dotyczy to języków WBH oraz kilku bliskich geograficznie izolatów (abun, mpur i maybrat)[46]. W językach NH podstawowy szyk ma zwykle postać SOV, ale w niektórych językach tej rodziny (ternate, tidore, makian zachodni, sahu) również występuje SVO, ze względu na wpływ austronezyjski[47]. W języku yawa, a także w wyłączonych stąd rodzinach SBH i TAP, obowiązuje szyk SOV[2].

We wszystkich językach zachodniopapuaskich przeczenie znajduje się na końcu zdania składowego[48]. W językach NH bywa, że następuje ono bezpośrednio po czasowniku[49]. Charakterystyczna forma przeczenia ba~βa~wa występuje także w okolicznych językach austronezyjskich (przypuszczalnie została zapożyczona z źródła zachodniopapuaskiego)[45].

Fonologia

Wszystkie języki papuaskie w regionie wschodniej Nusantary mają pięć lub więcej samogłosek[50].

Języki abun i mpur mają charakter tonalny: mpur ma trzy tony leksykalne, abun zaś trzy. W meyah i sougb występuje akcent toniczny. Wszystkie pozostałe języki półwyspu Ptasia Głowa są pozbawione tonów[51].

Wśród języków Ptasiej Głowy największy zasób spółgłosek ma abun. Sąsiadujący z nim maybrat dysponuje natomiast najuboższym zasobem spółgłosek w regionie. Duże zasoby spółgłosek występują również w językach północnohalmaherskich (jak np. tobelo, tidore i sahu)[52].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c Papuasskije jazyki [online], Encykłopiedija Krugoswiet [dostęp 2020-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-06] (ros.).
  2. ↑ a b c d e f g h i Reesink 2009 ↓, s. 1176.
  3. ↑ a b David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), West Papuan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2020-01-13] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-17] (ang.).
  4. ↑ a b Ross 2005 ↓, s. 30.
  5. ↑ Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Indonesia – Maps, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 20, Dallas: SIL International, 2017 [dostęp 2020-02-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-03] (ang.).
  6. ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 136.
  7. ↑ a b Bellwood 2019 ↓, s. 216.
  8. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 474. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  9. ↑ a b c d Donohue 2008 ↓, s. 43.
  10. ↑ Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, s. 314, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  11. ↑ Wurm 1975 ↓, s. 927–930.
  12. ↑ Reesink 1998 ↓, s. 637.
  13. ↑ a b Foley 2000 ↓, s. 364.
  14. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 615, 617.
  15. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 622–623.
  16. ↑ Voorhoeve 1975 ↓, s. 718.
  17. ↑ Sandra Gay Wimbish: An Introduction to Pagu Through the Analysis of Narrative Discourse. University of Texas at Arlington, 1991, s. 4. OCLC 840019823. [dostęp 2022-09-27]. (ang.).
  18. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 190.
  19. ↑ a b c Voorhoeve 1988 ↓, s. 193.
  20. ↑ Holton i in. 2012 ↓, s. 89.
  21. ↑ Capell 1975 ↓, s. 683–684, 708–709.
  22. ↑ Holton i in. 2012 ↓, s. 90–91.
  23. ↑ Ross 2005 ↓, przyp. 15, s. 32.
  24. ↑ Ross 2005 ↓, s. 17.
  25. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), East Bird’s Head-Sentani, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 23, Dallas: SIL International, 2020 [dostęp 2020-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-29] (ang.).
  26. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), East Bird’s Head-Sentani, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-23] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-23] (ang.).
  27. ↑ Donohue 2008 ↓, s. 43, 53–54.
  28. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 652, 668–669.
  29. ↑ Donohue 2008 ↓, s. 48, 54.
  30. ↑ Wichmann 2013 ↓, s. 339–341, 344–350.
  31. ↑ a b Holton i Klamer 2018 ↓, s. 582.
  32. ↑ Wichmann 2013 ↓, s. 341.
  33. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 626–627.
  34. ↑ a b Miedema i Reesink 2004 ↓, s. 40.
  35. ↑ Miedema i Reesink 2004 ↓, s. 33.
  36. ↑ Reesink 2000 ↓, s. 241.
  37. ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 114–115.
  38. ↑ Reesink 2000 ↓, s. 234.
  39. ↑ Reesink 2000 ↓, s. 240.
  40. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 622.
  41. ↑ Miedema i Reesink 2004 ↓, s. 34.
  42. ↑ Reesink 2005 ↓, s. 202.
  43. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 626.
  44. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 194.
  45. ↑ a b Reesink 2000 ↓, s. 231–232.
  46. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 588, 625.
  47. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 589, 623–624.
  48. ↑ Reesink 2009 ↓, s. 1176–1177.
  49. ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 131.
  50. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 586.
  51. ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 134.
  52. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 583.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Języki zachodniopapuaskie
Języki zachodniej Ptasiej Głowy
Języki północnohalmaherskie
Języki sahu
(język sahu)
Języki galela-loloda
(język północno-
wschodniohalmaherski)
Języki ternate-tidore
(język ternate-tidore)
Inne
Języki yawa (yapen)
(rozszerzona rodzina języków zachodniopapuaskich)
Języki wschodniej Ptasiej Głowy i sentani
(rozszerzona rodzina języków zachodniopapuaskich)
Języki wschodniej Ptasiej Głowy
Języki sentani i demta
Inne
Inne
(nieustalona przynależność)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_zachodniopapuaskie&oldid=69501140”