Тодо-бичиг: различия между версиями
[непроверенная версия] | [отпатрулированная версия] |
Alexbot (обсуждение | вклад) м робот добавил: hu:Todo bicsig írás |
|||
(не показано 139 промежуточных версий 55 участников) | |||
Строка 1: | Строка 1: | ||
{{Письменность |
|||
Письменность '''тодо-бичиг''' (''ясное письмо'') была создана в [[XVII век]]е на основе [[монгольское письмо|старомонгольского письма]] [[ойратский язык|ойратским]] просветителем [[буддизм|буддистским]] монахом по имени '''[[Зая Пандит]]'''. Получило довольно широкое распространение среди [[ойраты|ойратов]] и [[калмыки|калмыков]]. Последние пользовались им до 1924 года. |
|||
| имя = {{MongolUnicode|ᡐᡆᡑᡆ ᡋᡅᡔᡅᡎ}} Тодо бичиг |
|||
| тип = алфавит |
|||
| языки = [[калмыцкий язык|калмыцкий до 1924 года]], [[ойратский язык|ойратский]], [[монгольский язык|монгольский]] |
|||
| где возникла = [[Джунгарское ханство]] |
|||
| территория = |
|||
| дата = [[1648]] |
|||
| период = XVII в. — настоящее время |
|||
| направление = сверху вниз, строки — слева направо |
|||
| знаков = |
|||
| статус = |
|||
| создатель = [[Зая-Пандита]] |
|||
| документ = |
|||
| происхождение = [[Финикийское письмо]] |
|||
::[[Арамейское письмо]] |
|||
:::[[Сирийское письмо]] |
|||
::::[[Согдийское письмо]] |
|||
:::::[[Уйгурское письмо]] |
|||
::::::[[Старомонгольское письмо]] |
|||
| потомки = |
|||
| родственные = [[маньчжурское письмо]] |
|||
| юникод = |
|||
| ISO = |
|||
| пример = Jn316Kalmyk.png |
|||
| размер = 240px |
|||
| подпись = фрагмент перевода Евангелия |
|||
}} |
|||
'''Тодо-бичиг''' ({{lang-xal|Тод бичг}}, [[Ойратский язык|ойрат.]] {{MongolUnicode|ᡐᡆᡑᡆ<br>ᡋᡅᡔᡅᡎ}} — «ясное письмо»; {{lang-mn|Тод бичиг}}) — письменность, созданная в 1648 году на основе [[монгольское письмо|старомонгольского письма]] [[ойратский язык|ойратским]] просветителем, [[буддизм|буддийским]] монахом [[Зая-Пандита|Зая-Пандитой]] для приближения письменности к произношению, а также упрощения записи [[санскрит]]ских и [[тибетский язык|тибетских]] заимствований, широко использовавшихся в религиозных текстах. |
|||
---- |
|||
Письменность получила широкое распространение среди [[ойраты|ойрат-монголов]], в том числе и [[калмыки|калмыков]]. Определённое распространение оно получило у [[халха-монголы|халха-монголов]] за лёгкость чтения, из-за чего часто использовалось в художественной литературе. В [[калмыцкий язык|калмыцком языке]] письмо тодо-бичиг использовалось вплоть до 1924 года и было заменено [[кириллица|кириллицей]] в ходе проводившейся тогда кампании [[кириллизация|кириллизации алфавитов народов СССР]]. [[Ойраты]] в [[КНР]] пользуются им до настоящего времени, хотя в образовании используется [[старомонгольский алфавит]]. |
|||
Алфавит '''тодо-бичиг''': |
|||
== История == |
|||
[[Image:Todo Bichig Latin.png]] |
|||
В 1648 году, зимуя у [[Аблай-тайши|Аблая-тайши]] на [[Чу (река в Средней Азии)|реке Чу]], [[Зая-Пандита|Зая-пандита]] (по инициативе Аблая и [[Эрдэни-Батур|Эрдэни-Батура]], а также по просьбе других ойратских [[Нойон|нойонов]]) создал новый ойратский алфавит ''тодо''-''бичиг'' («ясное письмо») на основе [[Старомонгольское письмо|старомонгольской письменности]]. Он перевёл, используя это письмо, с [[Тибетский язык|тибетского]] языка на [[Ойратский язык|ойратский]] примерно 170 произведений: от буддийских канонических книг из [[Ганджур|Ганджура]] и [[Данджур|Данджура]] до философских и медицинских трактатов, сборников легенд и т. д<ref>{{Cite web|url=https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Mongol/Lunnij_svet/frametext7.htm|title=Лунный свет: История рабджам Зая-Пандиты|lang=русский|author=Раднабхадра (Раднабадра, Ратнабадра)|website=www.vostlit.info|archive-url=https://web.archive.org/web/20230718120638/https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Mongol/Lunnij_svet/frametext7.htm|archive-date=2023-07-18|access-date=2023-09-14|url-status=live}}</ref>. |
|||
В российских и китайских архивах сохранилась переписка джунгарских и калмыцких ханов, которую они вели на тодо-бичиг с русскими царями, российскими и китайскими ([[Маньчжурия|маньчжурскими]]) императорами. На тодо-бичиг написаны ойратские литературные произведения, предания (''тууджи''), летописи, буддистские тексты и важные юридические документы XVII—XIX веков. В частности, речь идёт об общемонгольском своде законов, «[[Степное уложение|Степном уложении]]» (''Ик Цааҗин Бичг'') — переработанном и дополненном кодексе [[Чингисхан]]а («[[Яса]]»; {{lang-xal|Йосн}}), принятом в 1640 году на съезде ойратских и монгольских [[нойон]]ов и [[Тайши|тайшей]]. Тодо-бичиг (старокалмыцким языком) также пользовалась в переписке аристократия казахов (ханы и султаны) и других народов, находившихся в сфере влияния [[Джунгарское ханство|Джунгарского]], [[Калмыцкое ханство|Калмыцкого]] и [[Хошутское ханство|Кукунорского]] ханств. |
|||
{{commonscat|Todo bichig}} |
|||
== Буквы и другие знаки == |
|||
[[Категория:Калмыцкий язык]] |
|||
[[Категория:Письменность]] |
|||
{| class="wikitable nounderlines" |
|||
[[de:Klarschrift]] |
|||
|+ Гласные звуки |
|||
[[en:Clear script]] |
|||
! тодо бичиг |
|||
[[hu:Todo bicsig írás]] |
|||
! кириллица |
|||
! латиница |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᠠ|v}}|| А|| A |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡄ|v}}|| Э || E |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡅ|v}}||И|| I |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡆ|v}}|| О || O |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡇ|v}}||У || U |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡈ|v}}|| Ө || Ö |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡉ|v}}||Ү || Ü |
|||
|- |
|||
|} |
|||
{| class="wikitable nounderlines" |
|||
|+ Исконные согласные |
|||
! тодо бичиг |
|||
! кириллица |
|||
! латиница |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡋ|v}}|| Б || B |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡌ|v}}|| П || P |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡏ|v}}|| М || M |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᠯ|v}}|| Л || L |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᠰ|v}}||С || S |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᠱ|v}}||Ш || Sh |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᠨ|v}}||Н || N |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡍ|v}}|| Х || X |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡎ|v}}||Һ || Q |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡐ|v}}|| Т|| T |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡑ|v}}|| Д || D |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡔ|v}}||Ц || C |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡒ|v}}||Ч || Ch |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᠴ|v}}|| З || Z |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡓ|v}}|| Ж || j |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡕ|v}}|| Й || Y |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᠷ|v}}|| Р|| R |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡊ|v}}||Ң || Ng |
|||
|- |
|||
| |
|||
|} |
|||
{| class="wikitable nounderlines" |
|||
|+ Согласные, употребляемые в иностранных словах |
|||
! Тодо бичиг |
|||
! кириллица |
|||
! латин |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡙ|v}}|| Г || G |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡘ|v}}||К || K |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡗ|v}}||Қ || Kh |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡚ|v}}|| Җ || J |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡛ|v}}|| || |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡜ|v}}|| || |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᢘ|v}}|| || |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᢙ|v}}|| || |
|||
|- |
|||
|{{MongolUnicode|font-size=200%|ᡖ|v}}|| В || W |
|||
|- |
|||
|} |
|||
== Тодо-бичиг в [[Юникод]]е == |
|||
{| class="wikitable" style="font-size:x-small; text-align:center;" |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1800 <div style="font-size:x-large;">᠀</div> <div style="line-height:100%;">Birga</div> |
|||
| 1801 <div style="font-size:x-large;">᠁</div> <div style="line-height:100%;">Ellipsis</div> |
|||
| 1802 <div style="font-size:x-large;">᠂</div> <div style="line-height:100%;">Comma</div> |
|||
| 1803 <div style="font-size:x-large;">᠃</div> <div style="line-height:100%;">Full Stop</div> |
|||
| 1804 <div style="font-size:x-large;">᠄</div> <div style="line-height:100%;">Colon</div> |
|||
| 1805 <div style="font-size:x-large;">᠅</div> <div style="line-height:100%;">Four Dots</div> |
|||
| 1806 <div style="font-size:x-large;">᠆</div> <div style="line-height:100%;">Todo Soft Hyphen</div> |
|||
| 1807 <div style="font-size:x-large;">᠇</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Syllable Boundary Marker</div> |
|||
| 1808 <div style="font-size:x-large;">᠈</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Comma</div> |
|||
| 1809 <div style="font-size:x-large;">᠉</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Full Stop</div> |
|||
| 180A <div style="font-size:x-large;">᠊</div> <div style="line-height:100%;">Nirugu</div> |
|||
| 180B <div style="font-size:x-large;">᠋</div> <div style="line-height:100%;">Free Variation Selector One</div> |
|||
| 180C <div style="font-size:x-large;">᠌</div> <div style="line-height:100%;">Free Variation Selector Two</div> |
|||
| 180D <div style="font-size:x-large;">᠍</div> <div style="line-height:100%;">Free Variation Selector Three</div> |
|||
| 180E <div style="font-size:x-large;"></div> <div style="line-height:100%;">Vowel Separator</div> |
|||
| colspan="1" style="background:#aaa;" | |
|||
|- |
|||
| colspan="16" style="background:#aaa;" | |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1810 <div style="font-size:x-large;">᠐</div> <div style="line-height:100%;">Zero</div> |
|||
| 1811 <div style="font-size:x-large;">᠑</div> <div style="line-height:100%;">One</div> |
|||
| 1812 <div style="font-size:x-large;">᠒</div> <div style="line-height:100%;">Two</div> |
|||
| 1813 <div style="font-size:x-large;">᠓</div> <div style="line-height:100%;">Three</div> |
|||
| 1814 <div style="font-size:x-large;">᠔</div> <div style="line-height:100%;">Four</div> |
|||
| 1815 <div style="font-size:x-large;">᠕</div> <div style="line-height:100%;">Five</div> |
|||
| 1816 <div style="font-size:x-large;">᠖</div> <div style="line-height:100%;">Six</div> |
|||
| 1817 <div style="font-size:x-large;">᠗</div> <div style="line-height:100%;">Seven</div> |
|||
| 1818 <div style="font-size:x-large;">᠘</div> <div style="line-height:100%;">Eight</div> |
|||
| 1819 <div style="font-size:x-large;">᠙</div> <div style="line-height:100%;">Nine</div> |
|||
| colspan="6" style="background:#aaa;" | |
|||
|- |
|||
| colspan="16" style="background:#aaa;" | |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1820 <div style="font-size:x-large;">ᠠ</div> <div style="line-height:100%;">A</div> |
|||
| 1821 <div style="font-size:x-large;">ᠡ</div> <div style="line-height:100%;">E</div> |
|||
| 1822 <div style="font-size:x-large;">ᠢ</div> <div style="line-height:100%;">I</div> |
|||
| 1823 <div style="font-size:x-large;">ᠣ</div> <div style="line-height:100%;">O</div> |
|||
| 1824 <div style="font-size:x-large;">ᠤ</div> <div style="line-height:100%;">U</div> |
|||
| 1825 <div style="font-size:x-large;">ᠥ</div> <div style="line-height:100%;">Oe</div> |
|||
| 1826 <div style="font-size:x-large;">ᠦ</div> <div style="line-height:100%;">Ue</div> |
|||
| 1827 <div style="font-size:x-large;">ᠧ</div> <div style="line-height:100%;">Ee</div> |
|||
| 1828 <div style="font-size:x-large;">ᠨ</div> <div style="line-height:100%;">Na</div> |
|||
| 1829 <div style="font-size:x-large;">ᠩ</div> <div style="line-height:100%;">Ang</div> |
|||
| 182A <div style="font-size:x-large;">ᠪ</div> <div style="line-height:100%;">Ba</div> |
|||
| 182B <div style="font-size:x-large;">ᠫ</div> <div style="line-height:100%;">Pa</div> |
|||
| 182C <div style="font-size:x-large;">ᠬ</div> <div style="line-height:100%;">Qa</div> |
|||
| 182D <div style="font-size:x-large;">ᠭ</div> <div style="line-height:100%;">Ga</div> |
|||
| 182E <div style="font-size:x-large;">ᠮ</div> <div style="line-height:100%;">Ma</div> |
|||
| 182F <div style="font-size:x-large;">ᠯ</div> <div style="line-height:100%;">La</div> |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1830 <div style="font-size:x-large;">ᠰ</div> <div style="line-height:100%;">Sa</div> |
|||
| 1831 <div style="font-size:x-large;">ᠱ</div> <div style="line-height:100%;">Sha</div> |
|||
| 1832 <div style="font-size:x-large;">ᠲ</div> <div style="line-height:100%;">Ta</div> |
|||
| 1833 <div style="font-size:x-large;">ᠳ</div> <div style="line-height:100%;">Da</div> |
|||
| 1834 <div style="font-size:x-large;">ᠴ</div> <div style="line-height:100%;">Cha</div> |
|||
| 1835 <div style="font-size:x-large;">ᠵ</div> <div style="line-height:100%;">Ja</div> |
|||
| 1836 <div style="font-size:x-large;">ᠶ</div> <div style="line-height:100%;">Ya</div> |
|||
| 1837 <div style="font-size:x-large;">ᠷ</div> <div style="line-height:100%;">Ra</div> |
|||
| 1838 <div style="font-size:x-large;">ᠸ</div> <div style="line-height:100%;">Wa</div> |
|||
| 1839 <div style="font-size:x-large;">ᠹ</div> <div style="line-height:100%;">Fa</div> |
|||
| 183A <div style="font-size:x-large;">ᠺ</div> <div style="line-height:100%;">Ka</div> |
|||
| 183B <div style="font-size:x-large;">ᠻ</div> <div style="line-height:100%;">Kha</div> |
|||
| 183C <div style="font-size:x-large;">ᠼ</div> <div style="line-height:100%;">Tsa</div> |
|||
| 183D <div style="font-size:x-large;">ᠽ</div> <div style="line-height:100%;">Za</div> |
|||
| 183E <div style="font-size:x-large;">ᠾ</div> <div style="line-height:100%;">Haa</div> |
|||
| 183F <div style="font-size:x-large;">ᠿ</div> <div style="line-height:100%;">Zra</div> |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1840 <div style="font-size:x-large;">ᡀ</div> <div style="line-height:100%;">Lha</div> |
|||
| 1841 <div style="font-size:x-large;">ᡁ</div> <div style="line-height:100%;">Zhi</div> |
|||
| 1842 <div style="font-size:x-large;">ᡂ</div> <div style="line-height:100%;">Chi</div> |
|||
| 1843 <div style="font-size:x-large;">ᡃ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Long Vowel Sign</div> |
|||
| 1844 <div style="font-size:x-large;">ᡄ</div> <div style="line-height:100%;">Todo E</div> |
|||
| 1845 <div style="font-size:x-large;">ᡅ</div> <div style="line-height:100%;">Todo I</div> |
|||
| 1846 <div style="font-size:x-large;">ᡆ</div> <div style="line-height:100%;">Todo O</div> |
|||
| 1847 <div style="font-size:x-large;">ᡇ</div> <div style="line-height:100%;">Todo U</div> |
|||
| 1848 <div style="font-size:x-large;">ᡈ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Oe</div> |
|||
| 1849 <div style="font-size:x-large;">ᡉ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ue</div> |
|||
| 184A <div style="font-size:x-large;">ᡊ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ang</div> |
|||
| 184B <div style="font-size:x-large;">ᡋ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ba</div> |
|||
| 184C <div style="font-size:x-large;">ᡌ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Pa</div> |
|||
| 184D <div style="font-size:x-large;">ᡍ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Qa</div> |
|||
| 184E <div style="font-size:x-large;">ᡎ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ga</div> |
|||
| 184F <div style="font-size:x-large;">ᡏ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ma</div> |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1850 <div style="font-size:x-large;">ᡐ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ta</div> |
|||
| 1851 <div style="font-size:x-large;">ᡑ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Da</div> |
|||
| 1852 <div style="font-size:x-large;">ᡒ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Cha</div> |
|||
| 1853 <div style="font-size:x-large;">ᡓ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ja</div> |
|||
| 1854 <div style="font-size:x-large;">ᡔ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Tsa</div> |
|||
| 1855 <div style="font-size:x-large;">ᡕ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ya</div> |
|||
| 1856 <div style="font-size:x-large;">ᡖ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Wa</div> |
|||
| 1857 <div style="font-size:x-large;">ᡗ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ka</div> |
|||
| 1858 <div style="font-size:x-large;">ᡘ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Gaa</div> |
|||
| 1859 <div style="font-size:x-large;">ᡙ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Haa</div> |
|||
| 185A <div style="font-size:x-large;">ᡚ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Jia</div> |
|||
| 185B <div style="font-size:x-large;">ᡛ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Nia</div> |
|||
| 185C <div style="font-size:x-large;">ᡜ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Dza</div> |
|||
| 185D <div style="font-size:x-large;">ᡝ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe E</div> |
|||
| 185E <div style="font-size:x-large;">ᡞ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe I</div> |
|||
| 185F <div style="font-size:x-large;">ᡟ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Iy</div> |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1860 <div style="font-size:x-large;">ᡠ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Ue</div> |
|||
| 1861 <div style="font-size:x-large;">ᡡ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe U</div> |
|||
| 1862 <div style="font-size:x-large;">ᡢ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Ang</div> |
|||
| 1863 <div style="font-size:x-large;">ᡣ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Ka</div> |
|||
| 1864 <div style="font-size:x-large;">ᡤ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Ga</div> |
|||
| 1865 <div style="font-size:x-large;">ᡥ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Ha</div> |
|||
| 1866 <div style="font-size:x-large;">ᡦ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Pa</div> |
|||
| 1867 <div style="font-size:x-large;">ᡧ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Sha</div> |
|||
| 1868 <div style="font-size:x-large;">ᡨ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Ta</div> |
|||
| 1869 <div style="font-size:x-large;">ᡩ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Da</div> |
|||
| 186A <div style="font-size:x-large;">ᡪ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Ja</div> |
|||
| 186B <div style="font-size:x-large;">ᡫ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Fa</div> |
|||
| 186C <div style="font-size:x-large;">ᡬ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Gaa</div> |
|||
| 186D <div style="font-size:x-large;">ᡭ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Haa</div> |
|||
| 186E <div style="font-size:x-large;">ᡮ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Tsa</div> |
|||
| 186F <div style="font-size:x-large;">ᡯ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Za</div> |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1870 <div style="font-size:x-large;">ᡰ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Raa</div> |
|||
| 1871 <div style="font-size:x-large;">ᡱ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Cha</div> |
|||
| 1872 <div style="font-size:x-large;">ᡲ</div> <div style="line-height:100%;">Sibe Zha</div> |
|||
| 1873 <div style="font-size:x-large;">ᡳ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu I</div> |
|||
| 1874 <div style="font-size:x-large;">ᡴ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ka</div> |
|||
| 1875 <div style="font-size:x-large;">ᡵ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ra</div> |
|||
| 1876 <div style="font-size:x-large;">ᡶ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Fa</div> |
|||
| 1877 <div style="font-size:x-large;">ᡷ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Zha</div> |
|||
| colspan="8" style="background:#aaa;" | |
|||
|- |
|||
| colspan="16" style="background:#aaa;" | |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1880 <div style="font-size:x-large;">ᢀ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Anusvara One</div> |
|||
| 1881 <div style="font-size:x-large;">ᢁ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Visarga One</div> |
|||
| 1882 <div style="font-size:x-large;">ᢂ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Damaru</div> |
|||
| 1883 <div style="font-size:x-large;">ᢃ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Ubadama</div> |
|||
| 1884 <div style="font-size:x-large;">ᢄ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Inverted Ubadama</div> |
|||
| 1885 <div style="font-size:x-large;">ᢅ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Baluda</div> |
|||
| 1886 <div style="font-size:x-large;">ᢆ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Three Baluda</div> |
|||
| 1887 <div style="font-size:x-large;">ᢇ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali A</div> |
|||
| 1888 <div style="font-size:x-large;">ᢈ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali I</div> |
|||
| 1889 <div style="font-size:x-large;">ᢉ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Ka</div> |
|||
| 188A <div style="font-size:x-large;">ᢊ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Nga</div> |
|||
| 188B <div style="font-size:x-large;">ᢋ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Ca</div> |
|||
| 188C <div style="font-size:x-large;">ᢌ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Tta</div> |
|||
| 188D <div style="font-size:x-large;">ᢍ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Ttha</div> |
|||
| 188E <div style="font-size:x-large;">ᢎ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Dda</div> |
|||
| 188F <div style="font-size:x-large;">ᢏ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Nna</div> |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 1890 <div style="font-size:x-large;">ᢐ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Ta</div> |
|||
| 1891 <div style="font-size:x-large;">ᢑ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Da</div> |
|||
| 1892 <div style="font-size:x-large;">ᢒ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Pa</div> |
|||
| 1893 <div style="font-size:x-large;">ᢓ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Pha</div> |
|||
| 1894 <div style="font-size:x-large;">ᢔ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Ssa</div> |
|||
| 1895 <div style="font-size:x-large;">ᢕ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Zha</div> |
|||
| 1896 <div style="font-size:x-large;">ᢖ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Za</div> |
|||
| 1897 <div style="font-size:x-large;">ᢗ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Ah</div> |
|||
| 1898 <div style="font-size:x-large;">ᢘ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ali Gali Ta</div> |
|||
| 1899 <div style="font-size:x-large;">ᢙ</div> <div style="line-height:100%;">Todo Ali Gali Zha</div> |
|||
| 189A <div style="font-size:x-large;">ᢚ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Gha</div> |
|||
| 189B <div style="font-size:x-large;">ᢛ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Nga</div> |
|||
| 189C <div style="font-size:x-large;">ᢜ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Ca</div> |
|||
| 189D <div style="font-size:x-large;">ᢝ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Jha</div> |
|||
| 189E <div style="font-size:x-large;">ᢞ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Tta</div> |
|||
| 189F <div style="font-size:x-large;">ᢟ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Ddha</div> |
|||
|- style="vertical-align:top;" |
|||
| 18A0 <div style="font-size:x-large;">ᢠ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Ta</div> |
|||
| 18A1 <div style="font-size:x-large;">ᢡ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Dha</div> |
|||
| 18A2 <div style="font-size:x-large;">ᢢ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Ssa</div> |
|||
| 18A3 <div style="font-size:x-large;">ᢣ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Cya</div> |
|||
| 18A4 <div style="font-size:x-large;">ᢤ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Zha</div> |
|||
| 18A5 <div style="font-size:x-large;">ᢥ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Za</div> |
|||
| 18A6 <div style="font-size:x-large;">ᢦ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Half U</div> |
|||
| 18A7 <div style="font-size:x-large;">ᢧ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Half Ya</div> |
|||
| 18A8 <div style="font-size:x-large;">ᢨ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Bha</div> |
|||
| 18A9 <div style="font-size:x-large;">ᢩ</div> <div style="line-height:100%;">Ali Gali Dagalga</div> |
|||
| 18AA <div style="font-size:x-large;">ᢪ</div> <div style="line-height:100%;">Manchu Ali Gali Lha</div> |
|||
| colspan="5" style="background:#aaa;" | |
|||
|} |
|||
== Компьютерная поддержка == |
|||
Символы тодо-бичиг включены в монгольский диапазон кодировки Unicode. В настоящее время отсутствует совершенная поддержка различных форм букв, вертикальности строк, а также правильного их расположения (слева направо). Тем не менее первая (в некоторых новых продуктах [[Microsoft]], например в Windows Explorer 8, и вторая) проблема большей частью решена в ОС [[Windows Vista]] 2007. |
|||
== Галерея == |
|||
<gallery> |
|||
Файл:Runikakaz.JPG|[[Тамгалы-Тас|Надписи]] тодо-бичиг на скалах в [[Казахстан|Казахстане]], [[Алма-Атинская область]] |
|||
Файл:Prijutnoe1.jpg|Надпись на тодо-бичиг на дорожном указателе |
|||
Файл:Todo-bichig.jpg|Название газеты [[Хальмг унн|Хальмг үнн]], написанное на тодо-бичиг на здании Дома печати в [[Элиста|Элисте]], [[Калмыкия]] |
|||
Файл:Молитва на ойратской письменности.png|alt=Хотын өмн зальвар|Молитва на тодо-бичиг |
|||
Файл:Lunnujsvet.jpg|Копия страницы из калмыцкой рукописи «''[[Лунный свет: История рабджам Зая-Пандиты]]''» (1691) |
|||
Файл:Аюка хан 1697.jpg|Письмо [[Аюка|Аюки-хана]] князю [[Голицын, Василий Васильевич|Голицыну]] (1697) |
|||
Файл:Әбілпейіз сұлтанның хаты (1758).jpg|Письмо казахского султана [[Абилпеиз]]а китайскому послу Нусану (1758) |
|||
Файл:Абылай ханның қытай императорына хаты (1760).png|Письмо казахского султана [[Абылай-хан|Абылая]] китайскому императору [[Цяньлун]]у (1760) |
|||
</gallery> |
|||
== См. также == |
|||
* [[Монгольская каллиграфия]] |
|||
* [[Монгольские письменности]] |
|||
== Литература == |
|||
* ''Павла Дорджи, Цеднə Светлана'', Тодо-Бичиг (Хальмг хуучин бичмир кулун), Элиста, 2010, — 288 стр. ISBN 978-5-94587-423-7 — Учебник Тодо-бичиг (на калмыцком языке). |
|||
*[[Бадмаев, Андрей Васильевич|''Бадмаев А. В.'']] Практический самоучитель старокалмыцкой письменности, Калмыцкий научно-исследовательский институт языка, литературы и истории при Совете Министров Калмыцкой АССР, [[Элиста]], 1971 г. |
|||
* {{статья|автор = Куканова В.В., Бембеев Е.В., Музраева Д.Н.|заглавие = К вопросу о кодировке UNICODE графической системы «тодо бичиг» и создании базы данных текстов на старокалмыцком языке|ссылка = http://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-o-kodirovke-unicode-graficheskoy-sistemy-todo-bichig-i-sozdanii-bazy-dannyh-tekstov-na-starokalmytskom-yazyke|издание = Вестник Калмыцкого государственного университета|год = 2013|том = [http://kalmsu.ru/files/dokyment2011/p_k_2012/Vestnik_1_2/vestnik_3(19)_2013.pdf 19]|номер = [http://kalmsu.ru/files/dokyment2011/p_k_2012/Vestnik_1_2/vestnik_3(19)_2013.pdf 3]|страницы = 65–75|issn = 1995-0713}} |
|||
== Примечания == |
|||
{{примечания}} |
|||
== Ссылки == |
|||
* [http://todobichig.narod.ru Самоучитель письма Тодо-бичиг] |
|||
* [http://www.dusal.net/downloads/vertNote.rar Программа для печати на Тодо-бичиг и старомонгольском письме (интерфейс на монгольском языке, прилагается справка по письменности; для Windows XP/Vista)] |
|||
* [https://web.archive.org/web/20090223092745/http://mn.ulaaq.com/ Menksoft Mongolian IME] (реклама на английском — ссылка для скачивания) |
|||
* [http://altaica.ru/LIBRARY/bobrovnikov.pdf Грамматика письменного ойратского языка] |
|||
* [https://www.biqig.net Приложение для обучения Тод Бичиг] |
|||
[[Категория:Калмыцкий язык]] |
|||
[[Категория:Монгольские письменности]] |
Текущая версия от 11:36, 12 августа 2024
ᡐᡆᡑᡆ ᡋᡅᡔᡅᡎ Тодо бичиг | |
---|---|
|
|
Тип письма | консонантно-вокалическое письмо |
Языки | калмыцкий до 1924 года, ойратский, монгольский |
История | |
Место возникновения | Джунгарское ханство |
Создатель | Зая-Пандита |
Дата создания | 1648 |
Период | XVII в. — настоящее время |
Происхождение | |
Родственные | маньчжурское письмо |
Свойства | |
Направление письма | сверху вниз, строки — слева направо |
Медиафайлы на Викискладе |
Тодо-бичиг (калм. Тод бичг, ойрат. ᡐᡆᡑᡆ
ᡋᡅᡔᡅᡎ — «ясное письмо»; монг. Тод бичиг) — письменность, созданная в 1648 году на основе старомонгольского письма ойратским просветителем, буддийским монахом Зая-Пандитой для приближения письменности к произношению, а также упрощения записи санскритских и тибетских заимствований, широко использовавшихся в религиозных текстах.
Письменность получила широкое распространение среди ойрат-монголов, в том числе и калмыков. Определённое распространение оно получило у халха-монголов за лёгкость чтения, из-за чего часто использовалось в художественной литературе. В калмыцком языке письмо тодо-бичиг использовалось вплоть до 1924 года и было заменено кириллицей в ходе проводившейся тогда кампании кириллизации алфавитов народов СССР. Ойраты в КНР пользуются им до настоящего времени, хотя в образовании используется старомонгольский алфавит.
История
[править | править код]В 1648 году, зимуя у Аблая-тайши на реке Чу, Зая-пандита (по инициативе Аблая и Эрдэни-Батура, а также по просьбе других ойратских нойонов) создал новый ойратский алфавит тодо-бичиг («ясное письмо») на основе старомонгольской письменности. Он перевёл, используя это письмо, с тибетского языка на ойратский примерно 170 произведений: от буддийских канонических книг из Ганджура и Данджура до философских и медицинских трактатов, сборников легенд и т. д[1].
В российских и китайских архивах сохранилась переписка джунгарских и калмыцких ханов, которую они вели на тодо-бичиг с русскими царями, российскими и китайскими (маньчжурскими) императорами. На тодо-бичиг написаны ойратские литературные произведения, предания (тууджи), летописи, буддистские тексты и важные юридические документы XVII—XIX веков. В частности, речь идёт об общемонгольском своде законов, «Степном уложении» (Ик Цааҗин Бичг) — переработанном и дополненном кодексе Чингисхана («Яса»; калм. Йосн), принятом в 1640 году на съезде ойратских и монгольских нойонов и тайшей. Тодо-бичиг (старокалмыцким языком) также пользовалась в переписке аристократия казахов (ханы и султаны) и других народов, находившихся в сфере влияния Джунгарского, Калмыцкого и Кукунорского ханств.
Буквы и другие знаки
[править | править код]тодо бичиг | кириллица | латиница |
---|---|---|
ᠠ | А | A |
ᡄ | Э | E |
ᡅ | И | I |
ᡆ | О | O |
ᡇ | У | U |
ᡈ | Ө | Ö |
ᡉ | Ү | Ü |
тодо бичиг | кириллица | латиница |
---|---|---|
ᡋ | Б | B |
ᡌ | П | P |
ᡏ | М | M |
ᠯ | Л | L |
ᠰ | С | S |
ᠱ | Ш | Sh |
ᠨ | Н | N |
ᡍ | Х | X |
ᡎ | Һ | Q |
ᡐ | Т | T |
ᡑ | Д | D |
ᡔ | Ц | C |
ᡒ | Ч | Ch |
ᠴ | З | Z |
ᡓ | Ж | j |
ᡕ | Й | Y |
ᠷ | Р | R |
ᡊ | Ң | Ng |
Тодо бичиг | кириллица | латин |
---|---|---|
ᡙ | Г | G |
ᡘ | К | K |
ᡗ | Қ | Kh |
ᡚ | Җ | J |
ᡛ | ||
ᡜ | ||
ᢘ | ||
ᢙ | ||
ᡖ | В | W |
Тодо-бичиг в Юникоде
[править | править код]1800 ᠀ Birga
|
1801 ᠁ Ellipsis
|
1802 ᠂ Comma
|
1803 ᠃ Full Stop
|
1804 ᠄ Colon
|
1805 ᠅ Four Dots
|
1806 ᠆ Todo Soft Hyphen
|
1807 ᠇ Sibe Syllable Boundary Marker
|
1808 ᠈ Manchu Comma
|
1809 ᠉ Manchu Full Stop
|
180A ᠊ Nirugu
|
180B ᠋ Free Variation Selector One
|
180C ᠌ Free Variation Selector Two
|
180D ᠍ Free Variation Selector Three
|
180E Vowel Separator
|
|
1810 ᠐ Zero
|
1811 ᠑ One
|
1812 ᠒ Two
|
1813 ᠓ Three
|
1814 ᠔ Four
|
1815 ᠕ Five
|
1816 ᠖ Six
|
1817 ᠗ Seven
|
1818 ᠘ Eight
|
1819 ᠙ Nine
|
||||||
1820 ᠠ A
|
1821 ᠡ E
|
1822 ᠢ I
|
1823 ᠣ O
|
1824 ᠤ U
|
1825 ᠥ Oe
|
1826 ᠦ Ue
|
1827 ᠧ Ee
|
1828 ᠨ Na
|
1829 ᠩ Ang
|
182A ᠪ Ba
|
182B ᠫ Pa
|
182C ᠬ Qa
|
182D ᠭ Ga
|
182E ᠮ Ma
|
182F ᠯ La
|
1830 ᠰ Sa
|
1831 ᠱ Sha
|
1832 ᠲ Ta
|
1833 ᠳ Da
|
1834 ᠴ Cha
|
1835 ᠵ Ja
|
1836 ᠶ Ya
|
1837 ᠷ Ra
|
1838 ᠸ Wa
|
1839 ᠹ Fa
|
183A ᠺ Ka
|
183B ᠻ Kha
|
183C ᠼ Tsa
|
183D ᠽ Za
|
183E ᠾ Haa
|
183F ᠿ Zra
|
1840 ᡀ Lha
|
1841 ᡁ Zhi
|
1842 ᡂ Chi
|
1843 ᡃ Todo Long Vowel Sign
|
1844 ᡄ Todo E
|
1845 ᡅ Todo I
|
1846 ᡆ Todo O
|
1847 ᡇ Todo U
|
1848 ᡈ Todo Oe
|
1849 ᡉ Todo Ue
|
184A ᡊ Todo Ang
|
184B ᡋ Todo Ba
|
184C ᡌ Todo Pa
|
184D ᡍ Todo Qa
|
184E ᡎ Todo Ga
|
184F ᡏ Todo Ma
|
1850 ᡐ Todo Ta
|
1851 ᡑ Todo Da
|
1852 ᡒ Todo Cha
|
1853 ᡓ Todo Ja
|
1854 ᡔ Todo Tsa
|
1855 ᡕ Todo Ya
|
1856 ᡖ Todo Wa
|
1857 ᡗ Todo Ka
|
1858 ᡘ Todo Gaa
|
1859 ᡙ Todo Haa
|
185A ᡚ Todo Jia
|
185B ᡛ Todo Nia
|
185C ᡜ Todo Dza
|
185D ᡝ Sibe E
|
185E ᡞ Sibe I
|
185F ᡟ Sibe Iy
|
1860 ᡠ Sibe Ue
|
1861 ᡡ Sibe U
|
1862 ᡢ Sibe Ang
|
1863 ᡣ Sibe Ka
|
1864 ᡤ Sibe Ga
|
1865 ᡥ Sibe Ha
|
1866 ᡦ Sibe Pa
|
1867 ᡧ Sibe Sha
|
1868 ᡨ Sibe Ta
|
1869 ᡩ Sibe Da
|
186A ᡪ Sibe Ja
|
186B ᡫ Sibe Fa
|
186C ᡬ Sibe Gaa
|
186D ᡭ Sibe Haa
|
186E ᡮ Sibe Tsa
|
186F ᡯ Sibe Za
|
1870 ᡰ Sibe Raa
|
1871 ᡱ Sibe Cha
|
1872 ᡲ Sibe Zha
|
1873 ᡳ Manchu I
|
1874 ᡴ Manchu Ka
|
1875 ᡵ Manchu Ra
|
1876 ᡶ Manchu Fa
|
1877 ᡷ Manchu Zha
|
||||||||
1880 ᢀ Ali Gali Anusvara One
|
1881 ᢁ Ali Gali Visarga One
|
1882 ᢂ Ali Gali Damaru
|
1883 ᢃ Ali Gali Ubadama
|
1884 ᢄ Ali Gali Inverted Ubadama
|
1885 ᢅ Ali Gali Baluda
|
1886 ᢆ Ali Gali Three Baluda
|
1887 ᢇ Ali Gali A
|
1888 ᢈ Ali Gali I
|
1889 ᢉ Ali Gali Ka
|
188A ᢊ Ali Gali Nga
|
188B ᢋ Ali Gali Ca
|
188C ᢌ Ali Gali Tta
|
188D ᢍ Ali Gali Ttha
|
188E ᢎ Ali Gali Dda
|
188F ᢏ Ali Gali Nna
|
1890 ᢐ Ali Gali Ta
|
1891 ᢑ Ali Gali Da
|
1892 ᢒ Ali Gali Pa
|
1893 ᢓ Ali Gali Pha
|
1894 ᢔ Ali Gali Ssa
|
1895 ᢕ Ali Gali Zha
|
1896 ᢖ Ali Gali Za
|
1897 ᢗ Ali Gali Ah
|
1898 ᢘ Todo Ali Gali Ta
|
1899 ᢙ Todo Ali Gali Zha
|
189A ᢚ Manchu Ali Gali Gha
|
189B ᢛ Manchu Ali Gali Nga
|
189C ᢜ Manchu Ali Gali Ca
|
189D ᢝ Manchu Ali Gali Jha
|
189E ᢞ Manchu Ali Gali Tta
|
189F ᢟ Manchu Ali Gali Ddha
|
18A0 ᢠ Manchu Ali Gali Ta
|
18A1 ᢡ Manchu Ali Gali Dha
|
18A2 ᢢ Manchu Ali Gali Ssa
|
18A3 ᢣ Manchu Ali Gali Cya
|
18A4 ᢤ Manchu Ali Gali Zha
|
18A5 ᢥ Manchu Ali Gali Za
|
18A6 ᢦ Ali Gali Half U
|
18A7 ᢧ Ali Gali Half Ya
|
18A8 ᢨ Manchu Ali Gali Bha
|
18A9 ᢩ Ali Gali Dagalga
|
18AA ᢪ Manchu Ali Gali Lha
|
Компьютерная поддержка
[править | править код]Символы тодо-бичиг включены в монгольский диапазон кодировки Unicode. В настоящее время отсутствует совершенная поддержка различных форм букв, вертикальности строк, а также правильного их расположения (слева направо). Тем не менее первая (в некоторых новых продуктах Microsoft, например в Windows Explorer 8, и вторая) проблема большей частью решена в ОС Windows Vista 2007.
Галерея
[править | править код]-
Надпись на тодо-бичиг на дорожном указателе
-
Молитва на тодо-бичиг
-
Копия страницы из калмыцкой рукописи «Лунный свет: История рабджам Зая-Пандиты» (1691)
-
Письмо казахского султана Абилпеиза китайскому послу Нусану (1758)
См. также
[править | править код]Литература
[править | править код]- Павла Дорджи, Цеднə Светлана, Тодо-Бичиг (Хальмг хуучин бичмир кулун), Элиста, 2010, — 288 стр. ISBN 978-5-94587-423-7 — Учебник Тодо-бичиг (на калмыцком языке).
- Бадмаев А. В. Практический самоучитель старокалмыцкой письменности, Калмыцкий научно-исследовательский институт языка, литературы и истории при Совете Министров Калмыцкой АССР, Элиста, 1971 г.
- Куканова В.В., Бембеев Е.В., Музраева Д.Н. К вопросу о кодировке UNICODE графической системы «тодо бичиг» и создании базы данных текстов на старокалмыцком языке // Вестник Калмыцкого государственного университета. — 2013. — Т. 19, № 3. — С. 65–75. — ISSN 1995-0713.
Примечания
[править | править код]- ↑ Раднабхадра (Раднабадра, Ратнабадра). Лунный свет: История рабджам Зая-Пандиты (рус.). www.vostlit.info. Дата обращения: 14 сентября 2023. Архивировано 18 июля 2023 года.
Ссылки
[править | править код]- Самоучитель письма Тодо-бичиг
- Программа для печати на Тодо-бичиг и старомонгольском письме (интерфейс на монгольском языке, прилагается справка по письменности; для Windows XP/Vista)
- Menksoft Mongolian IME (реклама на английском — ссылка для скачивания)
- Грамматика письменного ойратского языка
- Приложение для обучения Тод Бичиг