Tazama chanzo cha Malawi

{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="330px" style="margin-left:15px; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4" 
|+<font size="+1">'''Dziko la Malaŵi'''</font> (Chichewa)<br />
<font size="+1">'''Republic of Malawi'''</font> (Kiingereza)<br />
'''Jamhuri ya Malawi'''
| align="center" colspan="2" |
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0"
| align="center" | [[Picha:Flag of Malawi.svg|160px|Bendera ya Malawi]] <br /> [[Bendera ya Malawi]] 
| align="center" | [[Picha:Coat of arms of Malawi.svg|200px]]
|----
|}
<!--
|----
|align="center" colspan="2" style="letter-spacing:0.5px; background-color:#f2f2f4" | Wahlspruch: ''„“''
-->
|----
| [[Lugha rasmi]] || [[Chichewa]], [[Kiingereza]]
|----
| [[Mji Mkuu]] || [[Lilongwe]]
|----
| [[Serikali]] || [[Jamhuri]]
|----
| [[Orodha ya Marais wa Malawi|Rais]] || [[Lazarus Chakwera]]
|----
| [[Eneo]] || [[km²]] 118.484 
|----
| [[Wakazi]] || 18.143.217 (Julai 2018)
|---
| Wakazi kwa km² || 153.1 
|----
| [[JPT/Mkazi]] || 157 [[US-$]] <small>(2004)</small>
|----
| [[Uhuru]] || kutoka [[Uingereza]] tarehe 06.07.[[1964]]
|----
| [[Pesa]] || [[Kwacha ya Malawi]]
|----
| [[Wimbo wa Taifa]] || ''Mlungu salitsani Malawi''
|----
| colspan="2" align="center" | [[Picha:LocationMalawi.png|Malawi katika Afrika]]
|----
| colspan="2" align="center" | [[Picha:Mi-map.png|Ramani ya Malawi]]
|}
<small> ''Makala hii inahusu nchi ya Malawi. Kwa maana mbalimbali za neno taz. [[Malawi (maana)]]''</small>

'''Malawi''' (wakati wa [[ukoloni]] iliitwa '''Unyasa''' au '''Nyasaland''') ni nchi ya [[bara]] la [[Afrika]] iliyopo [[kusini]]-[[mashariki]], ikipakana na [[Tanzania]], [[Msumbiji]] na [[Zambia]].

[[Jina]] la nchi limeteuliwa kutokana na [[ufalme]] wa kihistoria wa [[Maravi]]. 

==Jiografia==
Sehemu kubwa ya eneo lake ni [[ziwa]] linaloitwa na majirani "[[Ziwa Nyasa]]" au "Niassa", lakini "Ziwa Malawi" hapa nchini. Kati ya Malawi na Tanzania kuna [[mzozo]] kuhusu eneo la ziwa ambao unazidi kufanyiwa kazi.

== Historia ==
Wakazi wa kwanza wa Malawi walikuwa [[wawindaji-wakusanyaji]] [[Wasan]]. 

Katika [[karne ya 10]] [[BK]] walifika [[Wabantu]] wenye [[ujuzi]] wa [[kilimo]] na [[uhunzi]]. Wengi walizidi kuelekea [[kusini]], lakini wengine walihamia nchini.

Hakuna habari za [[maandishi|kimaandishi]] kabla ya kufika kwa [[Wazungu]]. Tangu [[karne ya 16]] ufalme wa [[Wamaravi]] ulikuwepo upande wa kusini wa ziwa. Wamaravi walipanua [[utawala]] wao. Lakini katika [[karne ya 19]] walishambuliwa sana na [[Wayao]] walioendesha [[biashara ya watumwa]] wakiwakamata katika eneo la ziwa na kuwapeleka hadi pwani ya [[Bahari Hindi]] kama vile [[Kilwa]].

Mwaka [[1859]] [[Mwingereza]] [[David Livingstone]] alifika ziwani.

[[Wamisionari]] walimfuata, hasa [[Wakalvini|Wapresbiteri]] kutoka [[Uskoti]], waliotafuta wafuasi wa [[Ukristo]] na kumpambana na [[wafanyabiashara]] ya [[utumwa]]. 

Mwaka [[1891]] [[serikali]] ya [[Uingereza]] iliweka nchi upande wa magharibi na kusini kwa ziwa chini ya [[ulinzi]] wake ikawa „Nyassaland Protectorate“, halafu tangu [[1907]] [[koloni]] la [[Unyasa]].

Wakati wa [[Vita Kuu ya Kwanza ya Dunia]] Waingereza waliogopa kushambuliwa kutoka [[Afrika ya Mashariki ya Kijerumani]] wakachukua hatua za kudai huduma za nyongeza kutoka kwa wananchi. Hii ilisababisha [[ghasia]] ya [[John Chilembwe]] dhidi ya wakoloni.

Baada ya [[Vita Kuu ya Pili ya Dunia]] Waingereza waliunganisha Unyasa na [[Rhodesia]] (leo [[Zambia]] na [[Zimbabwe]]) kuwa [[Shirikisho la Afrika ya Kati]] mwaka [[1953]]. [[Shirikisho]] hilo halikudumu hadi mwisho wa ukoloni kutokana mielekeo tofautitofauti katika sehemu tatu za shirikisho.

Katika Unyasa [[daktari]] [[Hastings Kamuzu Banda]] alijitokeza kuwa [[mwanasiasa]] aliyependelewa na wananchi wengi, akawa [[waziri mkuu]] wakati wa Unyasa kupata [[madaraka ya kujitawala]] katika mambo ya ndani na baadaye [[rais]] wa kwanza wa [[taifa]]. 

Mwaka [[1964]] Unyasa (Nyassaland) ilikuwa [[nchi huru]] kabisa lakini bado sehemu ya [[Jumuiya ya Madola]] chini ya [[malkia]] wa Uingereza kwa miaka miwili ya kwanza.

Mwaka [[1966]] Banda alitangaza [[kura]] ya [[katiba]] mpya iliyopokewa na wananchi. Nchi ilipata jina la Malawi na [[chama]] cha [[Malawi Congress Party]] kikawa [[chama pekee]].

Banda aliendelea kutawala, akatangazwa kuwa rais kwa muda wote wa maisha yake mwaka [[1971]]. 

Mabadiliko ya kimataifa baada ya kuporomoka kwa [[Ukomunisti]] na [[ukuta wa Berlin]] miaka [[1989]]/[[1990]] yalileta shinikizo kote Afrika dhidi ya serikali zilizofuata mtindo wa chama kimoja. Shinikizo hilo lilimkuta Banda [[mzee]] na [[mgonjwa]] ilhali watu wa [[familia]] yake wakitawala kupitia yeye. Hali ya [[uchumi]] ilikuwa duni, [[rushwa]] na [[magendo]] juu.

Mwaka [[1993]] serikali yake ililazimishwa kukubali kura ya wananchi wote walioamua kumaliza [[mfumo wa chama kimoja]] na kuanzisha kipindi kipya.

[[Uchaguzi]] huru wa mwaka [[1994]] ulimaliza utawala wa MCP ukamfanya [[Bakili Muluzi]] wa [[United Democratic Front]] (UDF) ndiye rais aliyechaguliwa mara ya pili [[1999]].

Katika uchaguzi wa mwaka [[2004]] alishinda tena [[mgombea]] wa UDF, ndiye [[Bingu Mutharika]] aliyeapishwa kuwa rais wa Malawi tarehe [[24 Mei]] [[2004]] huko [[Blantyre]].

== Siasa ==
Malawi ilikuwa na siasa ya chama kimoja chini ya rais wa kwanza [[Hastings Kamuzu Banda]] tangu kupata uhuru mwaka 1964 na masahihisho ya katiba 1966.

Tangu kura ya wananchi mwaka 1993 Malawi imeanzisha [[mfumo wa vyama vingi]] vya kisiasa. 

Kutokana na katiba ya 1995 rais wa taifa anayechaguliwa na wananchi ndiye mkuu wa dola pia mkuu wa serikali. Makamu wa rais anachaguliwa pamoja naye lakini rais ana haki ya kumteua makamu wa pili asiyetoka katika chama chake. 

Ma[[waziri]] huteuliwa ama kati ya [[wabunge]] au nje ya [[bunge]].

Wabunge 193 wanachaguliwa moja kwa moja na wananchi kwa muda wa miaka mitano.

[[Mahakama]] zinafuata mtindo wa Uingereza. Ma[[jaji]] huteuliwa kwa muda wa maisha; wanatakiwa kuwa huru na kutoathiriwa na siasa.

Utawala hutekelezwa katika [[mkoa|mikoa]] mitatu ya nchi zinazogawiwa katika [[wilaya]] 28. Wakuu wa mikoa na wilaya huteuliwa na serikali kuu.

Mnamo Novemba 2000 palitokea uchaguzi wa kwanza wa ngazi ya chini mjini na vijijini. 

== Utawala ==
[[Serikali za mitaa]] zimeundwa na wilaya 28 katika maeneo matatu (Kaskazini, Kati na Kusini) yanayotawaliwa na Watawala wa Maeneo na Wakuu wa Wilaya ambao wanachaguliwa na [[serikali kuu]]. 

Chini ya ngazi ya wilaya kuna [[tarafa]] na [[vijiji]] vinavyoitwa maeneo madogo ya ma[[chifu]]. 

Uchaguzi wa kwanza wa Serikali za mitaa katika [[historia]] ya mfumo wa vyama vingi ulifanyika mnamo [[21 Novemba]] 2000. UDF ilishinda asilimia 70 ya viti hivi katika uchaguzi huu.

Wilaya ni hizi zifuatazo:
*[[Wilaya ya Balaka|Balaka]], 
*[[Wilaya ya Blantyre|Blantyre]], 
*[[Wilaya ya Chikwawa|Chikwawa]], 
*[[Wilaya ya Chiradzulu|Chiradzulu]], 
*[[Wilaya ya Chitipa|Chitipa]], 
*[[Wilaya ya Dedza|Dedza]], 
*[[Wilaya ya Dowa|Dowa]], 
*[[Wilaya ya Karonga|Karonga]], 
*[[Wilaya ya Kasungu|Kasungu]], 
*[[Wilaya ya Likoma|Likoma]], 
*[[Wilaya ya Lilongwe|Lilongwe]], 
*[[Wilaya ya Machinga|Machinga]], 
*[[Wilaya ya Mangochi|Mangochi]], 
*[[Wilaya ya Mchinji|Mchinji]], 
*[[Wilaya ya Mulanje|Mulanje]], 
*[[Wilaya ya Mwanza|Mwanza]], 
*[[Wilaya ya Mzimba|Mzimba]], 
*[[Wilaya ya Nkhata Bay|Nkhata Bay]], 
*[[Wilaya ya Nkhotakota|Nkhotakota]], 
*[[Wilaya ya Nsanje|Nsanje]], 
*[[Wilaya ya Ntcheu|Ntcheu]], 
*[[Wilaya ya Ntchisi|Ntchisi]],  
*[[Wilaya ya Phalombe|Phalombe]], 
*[[Wilaya ya Rumphi|Rumphi]], 
*[[Wilaya ya Salima|Salima]], 
*[[Wilaya ya Thyolo|Thyolo]], 
*[[Wilaya ya Zomba|Zomba]].

==Watu==
Wakazi wengi ni wa ma[[kabila]] ya [[Wabantu]] na wanatumia [[lugha za Kibantu]], hasa [[Kichewa]] (zaidi ya 57%), lakini [[lugha rasmi]] ni [[Kiingereza]].

Upande wa [[dini]], kadiri ya [[sensa]] ya mwaka [[2018]], wakazi wengi ni [[Wakristo]] (77.5%, kati yao Wakatoliki 17.2%), wakifuatwa na [[Waislamu]] (13.8%).

==Ushiriki katika Mashirika ya Kimataifa==
*[[African, Caribbean, and Pacific Group of States|ACP]],
*[[African Union|AU]],
*[[Benki ya Maendeleo ya Afrika|AfDB]],
*[[Jumuia ya Madola]],
*[[Customs Cooperation Council|CCC]],
*[[ECA]], Economic Commission for Africa
*[[FAO]], Food and Agriculture Organization
*[[Group of 77|G-77]],
*[[International Bank for Reconstruction and Development|IBRD]],
*[[International Civil Aviation Organization|ICAO]],
*[[International Criminal Court|ICCt]],
*[[International Confederation of Free Trade Unions|ICFTU]],
*[[International Red Cross and Red Crescent Movement|ICRM]],
*[[International Development Association|IDA]],
*[[International Fund for Agricultural Development|IFAD]],
*[[International Finance Corporation|IFC]],
*[[International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies|IFRCS]],
*[[International Labour Organization|ILO]],
*[[IMF]], International Monetary Fund
*[[International Maritime Organization|IMO]],
*[[International Telecommunications Satellite Organization|Intelsat]],
*[[International Criminal Police Organization|Interpol]],
*[[International Olympic Committee|IOC]],
*[[International Organization for Standardization|ISO]]&nbsp;(correspondent),
*[[International Telecommunication Union|ITU]],
*[[Non-Aligned Movement|NAM]],
*[[Organization for the Prohibition of Chemical Weapons|OPCW]],
*[[SADC]], Southern African Development Community
*[[UNO]], United Nations Organization
*[[UNCTAD]], United Nations Conference on Trade and Development
*[[UNESCO]],
*[[United Nations Industrial Development Organization|UNIDO]],
*[[United Nations Interim Administration Mission in Kosovo|UNMIK]],
*[[Universal Postal Union|UPU]],
*[[World Federation of Trade Unions|WFTU]],
*[[WHO]], World Health Organization
*[[World Intellectual Property Organization|WIPO]],
*[[World Meteorological Organization|WMO]],
*[[World Tourism Organization|WToO]],
*[[World Trade Organization|WTrO]]

==Tazama pia==
*[[Orodha ya lugha za Malawi]]
* [[Orodha ya nchi kufuatana na wakazi]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na idadi ya watu]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na msongamano wa watu]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na pato la taifa]]
* [[Demografia ya Afrika]]

==Viungo vya nje==
{{commons}} 
*[http://www.malawi.gov.mw/ Government of the Republic of Malawi] Official website
*[http://www.malawidemocrat.com/ ''Malawi Democrat Newspaper''] {{Wayback|url=http://www.malawidemocrat.com/ |date=20110131151832 }} Lilongwe based
*[https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-m/malawi.html Chief of State and Cabinet Members] {{Wayback|url=https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-m/malawi.html |date=20100528055019 }}
*{{CIA_World_Factbook link|mi|Malawi}}
*[http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/malawi.htm Malawi] {{Wayback|url=http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/malawi.htm |date=20080607085154 }} from ''UCB Libraries GovPubs''
*{{dmoz|Regional/Africa/Malawi}}
*[http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13864367 Malawi profile] from the [[BBC News]]
*{{Wikiatlas|Malawi}}
*[http://www.mwnation.com/ ''Nation Malawi''] daily [[Blantyre]]-based newspaper
*[http://www.nyasatimes.com/ ''Nyasa Times Online''] based in United Kingdom and Blantyre
*[http://www.bnltimes.com/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=4&Itemid=120 ''The Daily Times''] {{Wayback|url=http://www.bnltimes.com/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=4&Itemid=120 |date=20170630141741 }} daily [[Blantyre]]-based newspaper
*[http://hdrstats.undp.org/countries/country_fact_sheets/cty_fs_MWI.html Human Development Report 2007/2008] {{Wayback|url=http://hdrstats.undp.org/countries/country_fact_sheets/cty_fs_MWI.html |date=20090404070723 }}
*[http://www.maravipost.com/ Maravi Post]
*[[Global Lives Project]] video recording of 24 hours of daily life of [http://globallives.org/participants/edith-ngwale-village-zomba-district-malawi/ Edith Kaphuka in Ngwale Village, Malawi]
* [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=MW Key Development Forecasts for Malawi] from [[International Futures]]
*[http://lovesupportunite.org/ ''Love Support Unite Foundation''] UK-based charity organising volunteers in Malawi
{{Afrika}}
{{African Union}}
{{mbegu-jio-Afrika}}
[[Jamii:Malawi]]
[[Jamii:Nchi za Afrika]]
[[Jamii:Umoja wa Afrika]]
[[Jamii:Jumuiya ya Madola]]
[[Jamii:Jumuiya ya Maendeleo Kusini mwa Afrika]]