Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na N. Haʻalilio Solomon. Click here to read this article in English. 

Ua noi ʻia he hui lawe hana nāna e hoʻokele i ko Mauna Kea mai kēia mua aku, ua kupu ʻē mai nō nā pilikia hoʻomokuāhana ma muli o ia hui ma waena o ka poʻe kōkoʻo a kūʻē hoʻi i nā hana kilo hōkū ma luna o ia mauna, ma waena o nā hui kanaka maoli a me nā luna kau kānāwai o ka ʻAhaʻōlelo.

Na kekahi pānela hui o ka poʻe kau kānāwai o ka Hale i hoʻoholo i mau ʻōlelo i ke kakahiaka o ka Poʻahā nei, ma muli o ia ʻōlelo e hoʻokumu ʻia ai ia hui lawe hana. ʻO nā ʻōlelo noi, ʻo ia ʻo House Resolution 33 a me House Concurrent Resolution 41, ke kali nei a koho pāloka ʻia i mua o ka Hale he 51 luna ka nui.

ʻAʻole naʻe i akāka mai ka puka me ka ʻole o ka hui i ka hoʻolōkahi ʻana i nā manaʻo kūʻē aku kūʻē mai e pili ana i ka mauna, ʻoiai naʻe ʻo ka pahuhopu nui o ia hui ʻo ia ka lōkahi o ko ke aupuni a me nā kaiāulu ʻōiwi Hawaiʻi.

Ma kekahi ʻaha hoʻolohe he 90 minuke o ka Poʻahā kahi i lohe ʻia ai nā ʻōlelo hoʻoholo, ua hoʻolohe aku nā mea kau kānāwai i nā manaʻo hopohopo e pili ana i ka poʻe lālā e hui ai ia hui, a me kona mau kuleana e hoʻokuleana ʻia ai. I loko naʻe o ia mau manaʻo hopohopo, ua hoʻoholo nā kōmite ʻAha Hoʻoholoholo o ka Hale, Kuleana Hawaiʻi, a ʻo Wai me ka ʻĀina i nā ʻōlelo noi, he mau hoʻoponopono liʻiliʻi kā lākou i hana ai, ʻaʻole ma ke ʻano hoʻololi loa.

ʻO nā mea wale nō nāna i koho pāloka ʻole mai, ʻo nā Luna Makaʻāinana Dale Kobayashi me Gene Ward.

Ke manaʻo ʻia nei e kūʻē ʻia mai ana nō ka ʻōlelo hoʻoholo i loko o ka ʻAha Senate, kahi o Lorraine Inouye, ʻo ia ka luna hoʻomalu o ke Kōmite Wai me ka ʻĀina, i hōʻole ʻē aku ai ʻaʻole e hoʻolohe ʻia.

Eia naʻe, hiki mau nō ke holo i mua ka hui lawe hana inā ʻaʻole e hāʻule ʻo House Resolution 33 ma loko o ke keʻena he 51 luna, wahi a Lunamakaʻāinana David Tarnas i ʻōlelo ai.

He nāwaliwali naʻe paha kona kākoʻo ʻia e ka lehulehu ākea. Ua hōʻike mai nei kekahi poʻe nāna i kū mai a haʻi manaʻo, pēlā pū me kekahi poʻe kau kānāwai, ʻo ka hui lawe hana, he mea ia e lumaʻi ʻia aku ai nā manaʻo kūʻē i ka ʻohe nānā kanakolu mita i manaʻo ʻia e kūkulu ma ka piko o ka mauna.

“Hoʻowalewale ʻo HCR 41 me HR 33 i ka maliu aku ia i nā leo a pau, eia naʻe he hoʻokuli aku i ia mau leo me he mea lā he kū nō lākou i ke kākoʻo i ka pahuhopu nui o ka poʻe nāna e noi mai ana ia papahana: ʻo ke kākoʻo mau i ke kūkulu hoʻomohala,” wahi a Deborah Ward, he noho loa ma Hawaiʻi, i ʻōlelo ai i ka poʻe kau kānāwai.

ʻO Ke Komo ʻAna Mai O Nā Hawaiʻi I Loko O Ia Hui 

ʻO nā lālā o ia hui, he 15, he ʻehiku o lākou, he poʻe kānaka maoli Hawaiʻi.

Hoʻokahi hoʻi lunamakaʻāinana mai ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi, ke Keʻena Mālama ʻĀina a Kumu Waiwai, ka Papa Kahu Kula o ke Kulanui o Hawaiʻi, a me Mauna Kea Observatories. Na ka wahaʻōlelo o ka Hale, na Scott Saiki e wae aku he ʻekolu lālā o ka Hale a hoʻokahi luna hoʻomalu i mea e popohe ai ka hui.

Manaʻo ʻo Healani Sonoda-Pale, he wahaʻōlelo no Ka Lāhui Hawaiʻi Kōmike Kālaiʻāina, he wahi kēia ʻōlelo hoʻoholo e neʻe ai i mua ke kūkulu ʻia o ke TMT, he mea ia i hōʻapaʻapa ʻia i 2019, a i kēia manawa ke ʻimi aku nei ia i kālā kākoʻo mai ka National Science Foundation mai.

“ʻAʻole mākou e ʻike nei i kēia he wahi e kūkā pū ai e pili ana no ka hoʻoponopono ʻana. He poholalo kēia kahi e hoʻohāmau ai i ka poʻe kiaʻi a e kūkulu ai hoʻi i ke TMT,” i ʻōlelo ai o Sonoda-Pale i ka poʻe kau kānāwai.

ʻO kekahi mau hui Hawaiʻi, pēlā pū me nā hui kūʻē i ke TMT, he kākoʻo nō lākou i ka hoʻokumu ʻia o ka hui lawe hana. ʻO ia hoʻi he mau Hui Sivila Hawaiʻi ma ka mokupuni ʻo Hawaiʻi.

Ua kākau leka mai me ka haʻi manaʻo ʻo Noenoe Wong-Wilson, ʻo ia ka pelikikena o ka Hui Sivila Hawaiʻi ma Hilo, i ka poʻe kau kānāwai e pili ana i ka wae ʻana i nā lālā kanaka maoli he ʻehiku, ʻoiai he hapa lua o ka nui o ia hui, ua pono ke akāka a noa hoʻi i ka ʻike o ka lehulehu.

ʻO ke komo aku o ka manaʻo, he mana ko Saiki i ka wae ʻana i ka hapa nui o nā lālā o ka hui lawe hana, pēlā pū me nā lālā kanaka maoli, he mea i hoʻowahāwahā ʻē ʻia e nā pihaʻeu hoʻohaunaele.

“Ke hāʻule i ka hana ʻo ke kūkā maoli ʻana me ke kaiāulu nui lāhui Hawaiʻi maoli ma loko o kēia kaʻina hana, he mea ia e pālua ai ka hoʻohuoi a ʻoluʻolu ʻole i ke ʻano o ka Mokuʻāina ʻo Hawaiʻi e mālama aku ai i ko kākou mauna kapu ʻihiʻihi a me kēia kumu waiwai wahi pana,” i kākau ai ʻo Wong-Wilson.

Ua kuhi ʻia hoʻi e OHA kekahi mau hihia e pili ana i ka poʻe lālā e hui ai ka hui. ʻŌlelo mai nei ʻo Sylvia Hussey, ka CEO, i ka poʻe kau kānāwai, he pono ke komo mai i loko o ia hui lawe hana nā manaʻo o nā pulapula o Hawaiʻi mokupuni, nā mea lawelawe i nā hana kahiko, a me nā lālā o ka Hui Aliʻi o Kamehameha.

Hoʻolōʻihi ʻIa E Nā Mea Kilo Hōkū Ka Palapala Hoʻolimalima

ʻO nā ʻahahui kilo hōkū a me ka poʻe kiaʻi iā Mauna Kea, e like me Wong-Wilson, aia nō paha lākou ke kū aʻela ma ka ʻaoʻao hoʻokahi. I loko naʻe o ko lākou kākoʻo like ʻana i ia hui, ʻokoʻa maoli ko lākou pahuhopu nui.

ʻO ka poʻe kūʻē, ʻo ia hoʻi ka poʻe kiaʻi, he makemake lākou e hoʻopau loa ʻia ke kilo hōkū a me ke TMT. ʻOiai he manaʻolana ko nā hale kilo hōkū i ka hiki ke waele ʻia he ala e hoʻolōʻihi ʻia ai ka palapala hoʻolimalima na ka mokuʻāina e hoʻolako.

ʻO Mauna Kea Observatories, he 12 nō hale kilo hōkū e lawe hana nei i luna o Mauna Kea, ʻo ia kekahi o nā mea e kākoʻo ana i ka hui lawe hana. ʻŌlelo aʻe nei ʻo Richard Matsuda, ke poʻo o nā hana o W.M. Keck Observatory, i ka poʻe kau kānāwai, ma ke kūkā ʻana no ka hoʻoponopono ʻana, he pono ke kūkā pū no ka hoʻolōʻihi ʻia o ko UH palapala hoʻolimalima no ka wēkiu o ka mauna.

Aia nō ma lalo o ia palapala hoʻolimalima e lawe hana nei nā hale kilo hōkū a pau, ke kali ʻia nei ʻo ka wā e pau ai, ʻo ia ka makahiki 2033 inā ʻaʻole e ʻae aku ka BLNR e hoʻolōʻihi ʻia aku ko UH palapala hoʻolimalima.

Ua hōʻike mai ka poʻe kilo hōkū, ʻo ko lākou noho hoʻokahi ma loko o ia hui he 15 noho, ʻaʻole nō i lawa.

Makemake ke Kulanui o Hawaiʻi e kuhikuhi akāka mai ka poʻe kau kānāwai i nā pahuhopu nui o ka hui lawe hana. Noi mai ʻo Greg Chun, ko UH luna hoʻokele no ka hoʻoponopono ʻia o Mauna Kea, e nui aʻe nā noho o ia hui no ka poʻe kamaʻāina o Hawaiʻi mokupuni.

Ua mokuāhana hoʻi kekahi mau poʻe kākoʻo i ke kilo hōkū ma ia nīnau. ʻŌlelo mai nei ʻo Thayne Currie, he mea kālaikūlohea lani no ka ʻohenānā Subaru i Mauna Kea, ke ʻike akula nō ʻo ia i kekahi mau hemahema i ke ʻano i kākau ʻia ai nā ʻōlelo hoʻoholo.

Kaulona nui kēia mau ʻōlelo hoʻoholo ma luna o ke ʻano e hoʻoponopono ʻia nei o ka mauna, he wahi i hoʻohalahala ʻia mai ma nā palapala hōʻike hōʻoia i nā makahiki 1990, pēlā pū ma kekahi palapala loiloi i Kekemapa e hoʻomākaukau ʻia e kekahi mea ʻike nāna i hōʻike i ka hiki ʻole iā UH ke maliu maoli i nā leo o nā kānaka maoli Hawaiʻi.

Manaʻo ʻo Currie, he maikaʻi ka hoʻoponopono ʻia ʻana o ka mauna e UH, a o ka hapa nui o nā hoʻohalahala ʻana i ka hoʻoponopono ʻana, e kaʻa aku nō i ka mokuʻāina. Manaʻo pū ʻo ia, ʻaʻole e wehe ʻia aʻe ana e ka ʻōlelo hoʻoholo nā ālaina kū hohonu e puni ai ka hukihuki no ke TMT.

“ʻAʻole kēia e hoʻolako kālā piha ana iā DHHL, ʻaʻole e wehe i nā hihia a puni ʻo Mauna Kea Access Road, ʻaʻole e wehe ana i nā hihia no ke ea o ka ʻāina ʻo Hawaiʻi,” wahi a Currie i ʻōlelo ai.

Holomua Ka Palapala Noi I Loko Naʻe O Kona Kūʻē ʻIa

Hukihuki hoʻi nā manaʻo ma waena o nā poʻe kau kānāwai e pili ana i ka hui lawe hana, a me kona ala kūpono loa e holo mua ai. Kākoʻo ʻia e ka hapanui o nā poʻe kau kānāwai o ka mokuʻāina ke kūkulu ʻia ʻana o ka TMT ma Mauna Kea, akā ʻaʻole naʻe ʻo Lunamakaʻāinana Dale Kobayashi kekahi o lākou.

He maopopo nō iā ia, ʻo nā ʻōlelo hoʻoholo kekahi ala e holo mua ai ka hoʻomāhuahua ʻana i ko ke kilo hōkū ma Mauna Kea.

“Hoʻokahi ka hoʻowalewale mai, hilahila iā ʻoe, pālua ka hoʻowalewale mai, hilahila kā iaʻu,” wahi a Kobayashi. “He wahi kēia, ‘he mau haneli nā manawa o ka hoʻowalewale ʻana mai ma nā makahiki lōʻihi he mau haneli.’”

ʻŌlelo hou ʻo ia, “Pili kēia i ka poʻe i ala aʻe i kekahi lā a manaʻo aʻela, e kākoʻo i ka hana he kilo hōkū ma mua o ke kākoʻo i ka makemake o ka poʻe lehulehu…he noke wale nō kēia o ke ʻano e hana ʻia aʻe ana no nā makahiki he mau haneli.”

ʻAʻole i akāka iā Lunamakaʻāinana Gene Ward ke kumu o ka hoʻomau ʻana i ke kūkā ʻana no Mauna Kea inā ua lilo ke TMT maiā Hawaiʻi aku. ʻO Mauna Kea ka ʻoi loa kahi e makemake loa ʻia nei ke kūkulu ʻana, a ua kau aku nō ka maka i kahi ma Canary Islands ma kai loa o ʻAferika kahi e kūkulu ʻia ai paha.

“Inā he ʻole loa nō, pohō ko kākou kūkā ʻana,” wahi a Ward i pane ai.

ʻO kekahi poʻe kau kānāwai ʻē aʻe, keu hoʻi ʻo lākou hoʻi no Hawaiʻi mokupuni, he manaʻolana i ka hiki ke hoʻohuihui i kēia mau wahi e kū ʻokoʻa ai nā māhele o ko lākou mau kaiāulu ma kēia nīnau ʻo ke kilo hōkū.

ʻŌlelo mai nei ʻo Lunamakaʻāinana Nicole Lowen no Hawaiʻi Komohana, he pono ke hoʻoponopono hou ʻia ka poʻe lālā e hui ai ka hui.

“ʻAʻohe nō he hoʻokahi wale nō leo e lohe pau ʻia ai i nā leo, nui hewahewa nā ʻano e maopopo ai ia nīnau. He pono ke hoʻomau i ka hoʻoponopono a hiki aku i kahi e lōkahi ai,” wahi a Lowen i pane ai.

Ke manaʻo ʻia nei, e hāʻule loa ana ia inā nō e hiki aku ia i ka ʻAha Kenekoa.

Ua haʻi ʻē aku ʻo Inouye iā Tarnas lāua ʻo Saiki, ʻaʻole ʻo ia e ʻae aku ana e hoʻolohe ʻia ka ʻōlelo hoʻoholo inā e hoʻokomo ʻia i kona kōmite.

“Ua haʻi mua mākou, ma ka ʻaoʻao o ke kilo hōkū ko mākou kākoʻo ʻana,” wahi a Inouye i pane ai ma ka nīnauele kelepona. Ua pane hou mai, ua holo mua ʻē hoʻi ʻo UH me kona papa kahu i ka lawelawe ʻana e hoʻoponopono maikaʻi aʻe i ka mālama ʻana i ka mauna.

He manaʻo ko ka Hale e hoʻomau i ka holo mua a hoʻokumu hoʻi he hui lawe hana, i loko hoʻi o ke kākoʻo ʻole o ka ʻAha Kenekoa i ia ʻano palapala noi.

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ko Harry Nathaniel ʻOhana, Levani Lipton, lāua ʻo Lisa Kleissner.