Ke Hoʻāʻo Nei Kahi Kaiāulu E Hoʻopakele I Nā Iwi Kupuna I Hūnākele ʻIa E ʻOle Ka ʻAʻaiawā ʻIa E Ke Kai

Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English. 

I ka noho kahakai ʻana o Kamuela Kalai lāua ʻo Ian Masteron ma Kaʻaʻawa ma Ianuali, ua ʻike akula lāua i kahi ʻau i kohu like me ka lāʻau ʻohe e ʻoiʻoi ana ma ke one. E kūkā kamaʻilio aku ana lāua ma ko lāua hoʻomapopo ʻana, he iwi nō kēlā.

Ka Ulana Pilina Badge Olelo Hawaii

Ua hahai nā kōkoʻolua i ke kaʻina hana kūpono ke ʻimi ʻia nā iwi kupuna, ʻo ia ke kāhea mākaʻi ʻana a me ko ka mokuʻāina Division of Conservation and Resources Enforcement. Ua hala kekahi mau hola ma mua o ka hōʻea ʻana mai o kahi luna mokuʻāina. Akā ua ʻike ʻo Kalai, ʻaʻole ana kēlā ka manawa hope loa o kona kāhea ʻana aku.

“ʻAʻohe o māua ʻike i nā mea ma lalo, akā ʻike ʻia naʻe, inā ʻike ʻia kahi māhele liʻiliʻi, he nui ana nō paha ke koena,” wahi a Kalai.

A hala kekahi mau mahina, ua huʻe ʻia kahi pūniu e nā nalu e poʻi ana. Ua hoʻohiki ʻo Kalai a me kahi hui hoa i ke kiaʻi ʻana i nā iwi kupuna, a ʻo ko lākou kau ʻana i nā ʻeke one he 300 e pale pono ʻia ai nā iwi i ka huʻe ʻia ʻana.

Iwi Kupuna Erosion Kamuela Kalai Sandbags
Ua hoʻopihapiha ʻia a kau ʻia nā ʻeke one he 300 e Kamuela Kalai a me kona hui hoa ma haʻi o kēia māhele o ke alanui ʻo Kamehameha e kū ai ka ʻaʻaiawā ma ke alanui a me kahi wahi i kanu ʻia ai nā iwi kupuna. Courtesy: Kamuela Kalai

“Ua hoʻāʻo mākou e kūkulu i kaupale akā…ua holoi ʻokoʻa akula ke kai i nā mea a pau,” wahi a Kalai.

ʻO nā ua nui a me ko ka hoʻoilo mau nalu nunui, ʻo ia nā mea a nā loea mālama moʻomeheu a me nā lālā kaiāulu e kuhi aku ai, ʻo kēia nō ka wā e noʻonoʻo ʻia ai ka hoʻohuli aniau ma ke kiaʻi ʻana i nā iwi kupuna. ʻOiai e huʻe ʻia ana nā iwi kupuna he nui e ke emi ʻana o nā kapa kai a me me ka piʻi ʻana o ka ʻilikai, ke koikoi aku nei kekahi i ka mālama pono ʻia ʻana o kēia mau wahi kapu a me nā wahi pana.

Na Wai E Makemake I Ka Holoi ʻIa ʻAna o Kona Hē Ponoʻī?

He lālā kaiāulu ʻo Kalai ma ka mālama hē ʻana mai ka makahiki 2010 aku, ma hope o kona hea ʻia ʻana he mamo a nā iwi kupuna he 700 i ʻimi ʻia ma ka lumu hoʻāhu ma lalo o ka hale pule ʻo Kawaiahaʻo. A hala nā makahiki he ʻumikūmālua, mau nō ke kali ʻana o kona ʻohana a me nā mamo ʻē aʻe i kahi pane mai ka hale pule mai e pili ana i kahi hoʻolālā mālama hē.

Ua hoʻoneʻe ʻo ia i Kaʻaʻawa mai Honolulu mai i hoʻokahi makahiki aku nei a ua hoʻomaka akula ʻo ia e hana i nā hoʻāʻo mālama ma laila ma hope o ka ʻimi ʻia ʻana o nā hui iwi pēpē he ʻekolu ma kahakai i kokoke loa i kona home. Ua nīnau akula ʻo Kalai iā Masterson, ʻo ia kahi kamaʻāina makamaka a me kahi hulikoehana no laila mai, no ka hoʻomākaʻikaʻi ʻana i nā wahi i ʻimi ʻia ai nā iwi. Ua makemake akula ʻo ia e noi kala iā lākou no nā mea e hana ʻia ana iā lākou.

Papahelu Huaʻōlelo Hou

“Na wai e makemake i ka holoi ʻia ʻana o kona hē ponoʻī?” i ʻōlelo aku ai ʻo Kalai. “ʻAʻole hiki ke kū ʻia ke kai, akā hiki ke hōʻoi ʻia ka mālama kapa kai ʻana.”

Ma kahi noiʻi i alakaʻi ʻia e Haunani Kane ma ka makahiki 2012, ua nānā kahi hui akeakamai mai ke Kulanui o Hawaii i nā kapa kai ʻākau ma Oʻahu e ʻike ʻia ai nā māhele i hoʻopilikia pinepine ʻia i ka ʻaʻaiawā. Ma o ka nānā ʻia ʻana o nā kiʻi kahiko e ana ʻia ai ka nui o ka loli kapa kai, ua aʻo maila lākou, aia nō kekahi mau wahi me nā hē a me nā koehana ma nā kāʻei pōʻino i ka ʻaʻaiawā.

Ua kuhi akula lākou, “hiki i nā luna hoʻohana ke hoʻohana i ka ʻikepili ma kēia noiʻi e helu ʻia ai ka pā wale o nā hiʻona moʻomeheu e hoʻopilikia ʻia, a e hoʻomohala i kahi kaʻina hana e mālama pono ʻia ai nā waiwai.”

ʻO Chip Fletcher, ʻo ia kahi loea hoʻohuli aniau a he hope dini ma ka School of Ocean and Earth Science and Technology ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa, ua ʻōlelo kēia, e hoʻomau ana ka piʻi ʻana aʻe o ka ʻilikai no nā kenekulia he nui e hiki mai ana, no laila, ʻoi aku ka hoʻolālā ʻana i ka hoʻoneʻe hou a i ʻole ka mālama ʻana i nā wahi ma kēia wā ma mua o ka wā e hiki mai ana.

“Inā kuhi ʻoe i nā wahi a hoʻohana ʻia ka ʻenehana ana loli kapa kai, hiki ke wānana ʻia ka wā a ka ʻaʻaiawā e hoʻopilikia aku ai i nā wahi kikoʻī mai ka makahiki 2030 aku,” wahi āna ma kahi nīnauele me Civil Beat.

Ua ʻimi kahi noiʻi mokuʻāina ma ka makahiki 2018, he $19 biliona ke kumu kūʻai o ka hālana ʻia ʻana o ka ʻāina a me nā kūkulu e ke kai. Me ke wānana ʻana i ka piʻi ʻana aʻe o ke kai honua he 3.2 kapuaʻi ma ka makahiki 2100, ua kuhi nā mea noiʻi i nā wahi moʻomeheu he 550 ma o ka pae ʻāina e hālana ʻia.

“ʻAʻole paʻakikī loa. Ua loaʻa ʻē nā mea pono,” wahi a Fletcher. “ʻO ka mea nui, ʻo ia ka hoʻohui pū ʻia ʻana o nā wānana ʻaʻaiawā me nā wahi moʻomeheu a me ke koho ʻana i ka hoʻolālā hoʻopakele.”

ʻO ke ālaina maoli, ʻo ia ka paipai ʻana i ka mokuʻāina e nānā i kēia mea me he koʻikoʻi lā.

He ʻĀina E Loli Ana

“ʻAʻole i hiki i ko kākou mau kūpuna ke ʻike leʻa i ka hoʻololi nui ʻia ʻana o ko kākou pae ʻāina e holo mai nei,” wahi a Kai Markell, ʻo ia kahi luna hōʻoia hoʻokō no ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi.

He 20 ona mau makahiki ma ka mālama hē ʻana, a hana ʻo ia no ka State Historic Preservation Division ma ke kekeke 1990. Ua kamaʻāina loa ʻo ia i ka mālama iwi kupuna a me ka nui o kēlā hana.

Helu ʻia nā wahi hūnākele penei, he wahi i ʻike ʻē ʻia, a mālama ʻia ua mau wahi nei e ko ka mokuʻāina mau ʻaha iwi kupuna he ʻelima, a i ʻole ia, he wahi i ʻike ʻē ole ʻia, a mālama ʻia kēlā mau wahi e ka Department of Land and Natural Resources lāua ʻo SHPD.

ʻŌlelo aku ʻo Markell, i mea e hōʻoi ʻia ai ka mālama iwi ʻana, e aho ka hōʻoi ʻana i ka nānā wahi ʻana. ʻO nā hūnākele e huʻe ʻia e ka ʻaʻaiwā kapa kai, helu ʻia ua mau hūnākele nei ma ke ʻano he wahi i ʻike ʻē ʻole ʻia, i loko nō o ka ʻike ʻana i ka noho iwi ʻana ma laila no nā makahiki he nui.

ʻAʻole penei no nā hūnākele kapa kai wale nō. ʻO Skye Razon-Olds, ʻo ia ka mea nāna e alakaʻi ana i ka mālama a me ke aʻo ʻana ma Kanaka Climbers, ʻōlelo akula kēia, he pinepine ka ʻimi ʻia ʻana o nā iwi ma uka ma kēia mau makahiki ma muli o nā hāneʻe mauna.

“Ke loli ke anilā, loli pū ka ʻāina no ka mea hiki i nā pohaku paʻa ke hoʻoneʻe ʻia me ka maʻalahi,” wahi āna.

Ma muli o nā ua loku pōkole – he hopena ia o ka hoʻohuli aniau – na ka holo kele wai e hoʻonui aʻe ana i ka pahiki o nā hāneʻe mauna, wahi a nā mea noiʻi.

Aia Ma Waho Aʻe O Nā Iwi Kupuna

Pinepine ka ʻimi ʻia ʻana o nā iwi kupuna, a ma loko o nā kekeke ‘80 a ‘90, pēlā ka hana ma kēlā me kēia lā. Ma o ka noiʻi hulikoehana o nā hui kūkulu hale a i ʻole ka ʻimi ulia ʻana o nā mea hekehi a me nā mea holoholo kahakai, hōʻike mua ʻia nā mea i nā mākaʻi e hoʻomaka ʻia ai ka hana e ana i ka nui makahiki o ka mea i ʻimi ʻia.

Inā he kanalima makahiki a ʻoi o ke koena, e mālama ʻia ua koena nei e SHPD a me nā ʻaha iwi kupuna.

ʻElima ʻaha iwi kupuna o Hawaiʻi no ka ʻimi ʻana i wahi noho hope loa no nā wahi i ʻike ʻia. ʻO kēia hana ka mālama ʻana i nā iwi ma kahi like a lākou i ʻimi mua ʻia, a i ʻole ia, ʻo ka hoʻoneʻe ʻana i wahi ʻē aʻe ma ke ahupuaʻa like. Hiki i nā ʻaha ke paipai i hoʻolālā mālama a kākoʻo i ka ʻimi ʻana i nā mamo ma o ka moʻokūʻauhau a i ʻole ka ʻāina.

Akā, hiki i ke kaʻina hana ke hoʻohui pū i nā keʻena mokuʻāina a me nā hui like ʻole; aia nō ia i kahi e ʻimi ʻia ai nā iwi. Inā huʻe ʻia nā iwi ma ka hana alanui ʻana, e komo ana ka Department of Transportation i ka hana. Inā ʻimi ʻia nā iwi ma ka ʻāina ponoʻī, e komo ana ka haku ʻāina. No kēia hana pū ʻana, he pono ka hōʻike ʻia, ka hoʻonohonoho ʻia, a me ka ʻike leʻa ʻia ʻana o nā wahi no nā makahiki he nui.

Aia ka hapanui o kā Kalai hana ma kēia makahiki i ke koikoi ʻana iā SHPD e mālama i ka ʻaʻaiawā ma Kaʻaʻawa, akā ʻaʻole ʻo ia i lohe iki i kahi mea maiā lākou e pili ana i nā hoʻolālā mālama.

“He koʻikoʻi liʻiliʻi loa nā iwi i ka maka o ka mokuʻāina. ʻAʻole lawa ka nui kanaka a me nā waiwai no ka hana ʻana pēlā, no laila, e hōʻauamo ʻia ana nā kulelana ma luna o mākou,” wahi a Kalai.

Nui ka hoʻohalahala ʻia ʻana o SHPD no nā kekeke he nui ma hope o kahi hōʻoia ma ka makahiki 2002 i hōʻike aku i ka hoʻokō ʻole ʻana o ke keʻena e kiaʻi i nā wahi pana a me nā koehana, e laʻa nā noiʻi lohi loa a pinepine ʻole a me kona hiki ʻole ke mālama pono i nā koehana.

Penei Ka Hana Inā ʻIke ʻIa Ka Iwi Kupuna

Ua ʻaʻa ʻo SHPD i ke kūlana o ka hōʻoia, a ua ʻōlelo akula kēia, e koikoi ʻia ana nā waiwai hou, o lawe aku auaneʻi lākou i nā waiwai mai nā polokalamu ʻē aʻe e kō ai ka makemake o ka hōʻoia.

Ua ʻōlelo kahi ʻelele no DLNR, ʻaʻohe kanaka no SHPD i hiki ke nīnauele ʻia ma kēia pule.

“ʻO ka pilikia nui no nā iwi kupuna, ʻo ia ka nele o ke kūpaʻa politika a me nā waiwai kālā ʻole no ka mālama, ka nānā, a me ke kiaʻi pono ʻana i nā hūnākele Hawaiʻi e kū i ke kānāwai,” wahi a Markell.

Ma Ianuali, ua hoʻouna akula nā alakaʻi ʻaha iwi kupuna i mau palapala namunamu i ke keʻena me ka ʻōlelo ʻana aku penei, ʻaʻole lawa ke kākoʻo o SHPD ma kā lākou hana, a ua hoʻohalahala lākou i ko SHPD pani hakahaka ʻole ʻana a me ka hoʻomākaukau ʻole ʻana i nā lālā ʻaha. I loko nō o ke koho ʻia ʻana o nā moho e ke kiaʻāina, ʻaʻole i koho ʻia kahi mau moho ma nā mokupuni like ʻole no nā makahiki he nui.

“Ua like nā namunamu o nā ʻaha iwi kupuna ma ka makahiki 2021 me ko lākou mau namunamu ma ka makahiki 1998,” wahi a Markell.

ʻO Kamanaʻo Mills, ʻo ia ka luna hoʻomalu no ka Oʻahu Island Burial Council, lana kona manaʻo, me ka nui ʻana aʻe o ka ʻikepili, hiki iā lākou ʻo nā lālā ʻaha ke hoʻomākaukau pono ʻia a kākoʻo iā DLNR lāua ʻo SHPD i ka mālama pono ʻana i nā wahi hūnākele.

Hoihoi ka ʻaha e aʻo mai i ke koina i hiki ke hoʻoneʻe ʻia kahi alanui a i ʻole e hoʻēmi ʻia ka ʻaʻaiawā ma nā one, i mea e haku ʻia ai kahi hoʻolālā e mālama pono i nā iwi kupuna.

“Hāʻawi ʻia mākou i ʻikepili i hoʻohaiki ʻia, akā he ʻiʻini ko mākou e ʻimi pū i ka haʻina,” wahi a Mills. “Aia nō ia ma waho aʻe o nā iwi kupuna; ʻānō, he pilikia olakino lehulehu a he pilikia palekana nō ia.”

He Hōʻailona Ia O Ko Kahi Kū Kanaka ʻAna

Ma waho aʻe o ka hana kino ʻana ma ka noiʻi wahi, ka noiʻi iwi, a me ke kākau hoʻopaʻa ʻana i nā wahi, he hana ʻuhane ka mālama iwi kupuna ʻana. Ua hoʻoulu ʻia ʻo Markell e kona mau kūpuna ma kinohi o kāna ʻoihana; ua hōʻike kona moeʻuhane i ke kohu ʻole o ua ʻoihana nei me nā ʻoihana maʻamau mai ka hola 9 a hiki i ka hola 5.

“Ua pili loa kēia i ka ʻuhane a me ka mauli Hawaiʻi ma o kahi māhele hūnā loa ma loko o ko kākou moʻomeheu,” wahi a Markell.

Manaʻo nā Kānaka Maoli, he mana ko nā iwi, a ua hūnā ʻia kahi i kanu ʻia ai nā iwi ma loko o ka ʻohana. Akā, ma o ka liʻuliʻu a me ka hoʻolauna ʻia ʻana o ka hoʻomana Kalikiano ma Hawaiʻi, ua nalowale kēlā ʻike i nā ʻohana.

Ua kapu hoʻi kahi o ka hūnākele, ʻoiai he hōʻailona ia o ko ke kanaka pilina i ka ʻāina a me kahi āna i noho ai. Eia hoʻi, ʻaʻole e hoʻolaha lehuhelu ʻia nā wahi e ʻole ai ka hao ʻia a me ka hana ʻino ʻia ʻana o nā wahi. Ma muli o ko lākou ʻiʻini e hōʻihi pono i nā iwi i ʻimi ʻia ma nā kapa kai, ʻano kānālua lākou ʻo Kalai i nā hē kahakai.

“ʻŌlelo aku kekahi, inā makemake ʻo Kanaloa e lawe aku i nā iwi, e lawe aku ana nō ke kai,” wahi a Kalai. “Akā, inā ʻaʻole lākou i kanu ʻē ʻia ma kai ma mua, e aho lākou e noho paʻa ma ka ʻāina.”

Ua hoʻololi ʻia ka noʻonoʻo a me ke koʻikoʻi o nā iwi. Kuhi ʻo Markell, ʻo kēia ke kumu o ka nāwaliwali ʻana o ka pilina o nā kānaka a me nā wahi pana. Kū mai ka hāliʻa ke pani ʻia nā hale ʻaina noho loa, akā pehea naʻe nā heiau a me nā iwi? He aha lā ka mea waiwai i ke kanaka i kēia wā?

Wahi a nā kānaka e like me Markell lāua ʻo Kalai, ʻo kēia nō ke kuleana e ʻauamo ʻia e kākou a pau ke hoʻopilikia mai ka hoʻohuli aniau i nā hūnākele kahiko. Ma kahi ʻoihana e manaʻo ʻia ai he kuleana ia no kākou a pau, pehea lākou e aʻo aku ai i nā kānaka e mālama i nā wahi pana? ʻŌlelo aku ʻo Markell, he pono ko ke kanaka ʻike maka ʻana i nā iwi, me he mea lā he hōʻailona ia o ko kekahi kū kanaka ʻana.

“He hōʻailona nā iwi o ke ola kanaka, a ʻaʻole hiki ke kohoemi i ka waiwai o kēlā ola kanaka, i loko nō o ke ʻano o ke kanaka a me kona waiwai i kekahi kanaka ʻē aʻe,” wahi a Markell.

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ka ʻOhana o Harry Nathaniel, Levani Lipton, ka ʻOhana Mar, a me Lisa Kleissner.

About the Author

Do You Feel More Informed?

As a nonprofit newsroom, we rely on the generosity of readers like you to keep all of our stories and resources free during election season—and every day.

Make a gift today to help us keep our news free and accessible for everyone. And if you’re able, please consider a monthly gift to support our work all year-round.