Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

E koho ana nā mea koho pāloka ma ke kalana o Maui i ka hopena o kahi noi kaulana e hoʻoholo ʻia ai kahi aupuni ʻōlelo pālua ma ka pae kamaʻāina. 

Koi ka papahana i ke kalana e hoʻolaha i nā ʻōlelo kūhelu ma ka ʻōlelo Haole a me ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia ka ʻōlelo ʻane halapohe o ko Hawaiʻi poʻe ʻōiwi e hoʻōla ʻia aʻe nei ma hope o kekahi mau hanauna e emi iho ana ua ʻōlelo nei. 

ʻO ka nīnau pāloka ma ka lā 8 o Novemapa, ʻo ia ka mea e haku i keʻena kumu waiwai ʻōiwi no ka mālama ʻana i nā hana kalana i pili i ka ʻōlelo Hawaiʻi, nā inoa wahi, nā kumu waiwai, nā wahi pana, ka hana moʻomeheu, nā ilina kupuna a me nā iwi. E hana pū ke keʻena me ka luna hoʻolālā kalana ma ka hoʻoponopono ʻana i ka Maui County General Plan a me nā palapala hoʻolālā nui ʻē aʻe e mālama pono ʻia ai a e hoʻomau ʻia ai kēia mau kumu waiwai. 

ʻO kēia kekahi o 13 mau noi e hoʻololi i ko ke kalana o Maui hoʻāmana a nā mea koho pāloka e noʻonoʻo ai, ʻo ia ka mea nui o ke kaʻina hana ma kēlā me kēia kekeke e hāʻawi ʻia ai nā makaʻāinana no Maui, Molokaʻi, a me Lānaʻi i ka mana e hoʻoponopono ʻia ai ka ʻōnaehana politika ma luna o ko lākou nohona. E noʻonoʻo pū hoʻi nā kānaka i nā hana hoʻoponopono i pili i ka hoʻonui mōakāka ʻana ma ka hoʻokō kānāwai ʻana, e laʻa ka loina aupuni a me ka hoʻonui ʻana i ka hiki ke nānā i nā palapala lehulehu. 

ʻO ka pākuʻi hoʻololi hoʻāmana e noi ʻia, ʻo ia ke haku i Keʻena Kumuwaiwai ʻŌiwi e ʻauamo pono ʻia ai nā kuleana kumukānāwai o ke kalana ma ke kiaʻi ʻana i nā kumu waiwai kūlohelohe lehulehu a me nā loina kuʻuna Hawaiʻi, wahi a nā mea kākoʻo. 

Ua hai ʻē ke kalana i nā mea unuhi ʻōlelo Hawaiʻi, a ʻakahi nō a hai ʻia kahi kanaka hulikoehana ma Iune 2020 no ka mālama ʻana i nā kumu waiwai kūlohelohe a me nā wahi pana. 

Hiki i kēia mau kūlana ke ʻimi i home kohu ʻē aʻe ma lalo o kahi keʻena kumu waiwai ʻōiwi, wahi a Keani Rawlins-Fernandez, ʻo ia ka hope luna ma ka ʻaha kalana o Maui, a ʻōlelo hoʻi ʻo ia, moemoeā ʻo ia i ka noho ʻana o ke keʻena ma ke ʻano he kumu waiwai no nā mea kūkulu hale e ʻimi ana i kahi hoa kūkā no ka moʻomeheu a me kahi haʻina ma ka huʻe ʻia ʻana o nā iwi kupuna e ke kūkulu hale ʻana. 

Akā, wahi a nā mea loiloi, ʻaʻole mōakāka kahi e pae ai kēia papahana. 

E haku ana anei ke kalana i nā pāloka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā hōʻailona alahele? A, inā pēlā, na kēia mau hoʻololi paha e hōʻoi i ka hoʻomau ʻana i ka moʻomeheu a me ka ʻōlelo Hawaiʻi? A i ʻole, he wahi hōʻailona pipiʻi kēia e hōʻihi wale aku i ka moʻomeheu hoʻokipa o ke kalana?

A he aha lā ke kumukūʻai?

ʻAʻohe noiʻi kālā lehulehu e hōʻike leʻa ʻia aku ai ke kumukūʻai inā ʻāpono nā mea koho pāloka i kēia hana. Wahi a ka luna nānā helu kalana ʻo Lance Taguchi, ke hana ʻia nei nō kahi noiʻi pēlā, akā ʻaʻole mākaukau ia a hiki i kinohi o ʻOkakopa. 

Eia hoʻi, e koi ana kahi pākuʻi hoʻololi hoʻāmana ma ka pāloka i kahi hōʻike hopena nui kālā no nā pākuʻi hoʻololi hoʻāmana a pau e hiki mai ana. 

I kēia manawa, e noʻonoʻo ana nō paha nā mea koho pāloka i ke kumukūʻai i pili i ke keʻena hou o ke kalana o Maui e nānā pono i ka ʻoihana mahiʻai, a ʻo ia ka i koho nui ʻia e nā mea koho pāloka ma ka makahiki 2020. 

ʻO ke keʻena i hoʻomaka ma ka lā 1 o Iulai, he hehi nui nō ia ma ka pani ʻana i ka hakahaka hoʻokele waiwai ma o ka nele ʻana i ke kōpaʻa ʻole a me ka hala kahiki ʻole. ʻĀnō, ʻelua ona limahana — he luna i hoʻokohu ʻia a he hope luna, a he $114,000 a he $102,600 ko lāua loaʻa makahiki ponoʻī. 

“Pipiʻi nui loa kahi keʻena hou,” wahi a Alice Lee, ʻo ia ka luna ma ka ʻaha kalana o Maui, ʻo ia ka i paipai i ke keʻena ʻoihana mahiʻai hou, akā ʻōlelo naʻe ʻo ia, nui ʻino nā nīnau e pane ʻole ʻia i pili i ke kumukūʻai a me ka pahuhopu o kahi keʻena ʻōiwi, no laila, ʻaʻole hiki iā ia ke kākoʻo i ua keʻena nei. 

“He koʻikoʻi nō naʻe kahi Keʻena Kumuwaiwai ʻŌiwi,” wahi āna, “akā, he pono nui anei kēia ma kēia manawa ma kahi o ka mālama olakino, ka palekana lehulehu, a me ka hoʻohuli aniau? No ka mea, he pono ka uku ʻana o kahi kanaka no kēia. Nui ʻino nā papahana e hoʻokūkū ana no kahi ʻāpana liʻiliʻi o ke kālā i hoʻokaʻawale ʻia.”

ʻO Keoni Kuoha, ʻo ia ke komikina hoʻāmana no Maui, a ʻo ia hoʻi kahi mea kākau i ka pākuʻi hoʻololi i noi ʻia, a noke nō ʻo ia, e liʻiliʻi ana nō ke keʻena ke hoʻomaka ʻia ua keʻena nei. ʻO ke kūlana mua o ia keʻena, ʻo ia nō paha ke aʻoaʻo wale ʻana. 

ʻO kekahi o nā kuleana o ke keʻena, wahi āna, ʻo ia “ke kōkua ʻana i ka hoʻolālā pono ʻana o ke keʻena hoʻolālā” i hiki ke hōʻalo pono ʻia nā hihia pipiʻi a ʻeha loa ma waena o ka pahuhopu no ka mālama kumu waiwai Hawaiʻi a me ka hoʻomohala a me ka hoʻolālā kalana. 

“Ma nā pōʻaiapili e nānā ʻole ʻia ai nā kumu waiwai moʻomeheu like ʻole e nā mea hoʻomohala a me nā mea hoʻolālā, ua hele nō a hihia loa kēlā mau mea, ua lilo i hihia kānāwai,” wahi a Kuoha. “ʻIke wau i kēia keʻena me he manawa kūpono lā e hoʻolālā pono aku ma mua loa o ka ʻōʻili hihia.”

A ʻo kahi keʻena kumu waiwai ʻōiwi, wahi āna, ʻaʻole ia he makepono i nā Hawaiʻi wale nō. 

“Inā ʻike ʻoe i nā hālau hula, nā hui hoe waʻa, a me nā hui ʻē aʻe e hoʻomau ana i ka moʻomeheu Hawaiʻi, ʻaʻole lākou a pau he Hawaiʻi,” wahi a Kuoha. “Ua neʻe mai nei kekahi o lākou i Hawaiʻi nei, ua aʻo maila lākou i kēia moʻomeheu nani, a ua hoʻokomo ʻia ua moʻomeheu nei e lākou ma ko lākou mau nohona ponoʻī.” 

Kuhi ʻia, e hoʻouna leka ʻia nā mea koho pāloka i kā lākou mau pāloka ma ka waena o ʻOkakopa no ke koho pāloka laulā.

Ua kākoʻo hapa ʻia kā Civil Beat kūkala nūhou ʻana i ke Kalana o Maui e nā haʻawina kālā na Nuestro Futuro Foundation a me Fred Baldwin Memorial Foundation.