Professional Documents
Culture Documents
The Art-Of-War-Hindi
The Art-Of-War-Hindi
OTBF0 ?5=-?4-=><?<-79-9
^ubcosmhl by0
WIKRL
Fhw Lhcmo (Oflog)
^m.0 +?7-??7777?>88/<>88
Igx0 +?7-77-<4778<<<
Hjgoc0 ofikNWIKRL.dk.of
ofikNqikrldkfdhpts.dkj
Uhbsoth0 mttp0//www.WIKRL.kre
mttp0//www.WIKRL.gsog
1q lya
vgr`aP"Yªm1 dsCY&csy`
f vaYP vaUoW kaU` la iegfm vuqkaf
ysQal
cg tw
oi'ph kaic1asg ls iy, 1q³ lya ksW ik"a1 hsg tauus ls iy,
ftPuasg oqCrlsg joyD/ eTgZ o`Xrq taoaum yasx (Qaacl` j|asxoir)
bc ik"a1 o` taula`m ozaOr l`us ls iy, ¹vaYP vaUoW kaU`½ la
ví11u l`rs eTgZ ik'as"a raT` o` rd td ks ilcm tiYy chC1a la
cha/au 3wg3 `es easgG
& dasJP0h `oY
cg tw
cg \+aw ,l pmum K1iLr IaaZ itcs fqiu1a 1q³ laT'ay o` jcksW
}a`a iyiQar oqCrl ¹vaYP vaUoW kaU`½ ls ysQal ls 0o hsg taurm eTG
1q³ lya las cgow.aP ik'k ls cHhqQa ikCra`owkl P `Qaus kays ks oeys
1IaaIaPkafm ysQal eTgG bXesg psgx ilgx ksW uah cs Mam taua tara eTG
= cg tw
oi`p1
fas 'aDf
cg \+aw ksW vuqca` & 1q³ laT'ay ilcm Mam `a"Yª lm cq`{aa
ksW iy, vR1gr heßkow.aP eTG 1e tmku vaT` hnR1q la
oz'u eT L1asgil 1a ras 1e cq`{aa ozfau l`ra eT 1a ioW`
ikua'a lm vas` ys tara eT bciy, ilcm Mam lmhr o` bcs vufsQaa
uemg il1a ta clraG
1q³ lya oagp CIaabP rßkasg o` va/ai`r easrm eTZ rIaa 1q³ lya
lm vkCIaavasg las iu/aPi`r l`us ls iy, bu oagp rßkasg las í1au
hsg `Qaa taua vir vak'1l eTG 1s rßk eTg & uTirl iu1hZ ozknWirZ
onIkmZ csuaoir rIaa oz.aaym ,kg vuq'aacuG
uTirl iu1h % 1s iu1h 'aacl rIaa tura ls dmp rayhsy dua,
`Qaus ls iy, t0`m easrs eTgG buls pyrs ozta iuMaP1 easl` `ata o`
ik'kac l`rs eq, jcls vafs'aasg la oayu l`rm eTG
n % 1e `ar&ifuZ cfmP&xhmPZ lay ,kg ºrqvasg las bgixr
ozkWir
l`ra eTG
onIkm % bchsg FasYm vaT` dJ+m fwi`1a¡Z Qar`s ,kg cq`{aaZ Qaqys hTfau
rIaa cgl`s `aCrsZ tmku ,kg hnR1q ksW vkc` 'aaihy eTGg
csuaí1{a % ,l v^Fs lhagJ` hsg ikkslow.aP iu.aP1 ysus lm {ahraZ
bPhaufa`mZ l#.aa ,kg caec tTcs xq.aasg ls caIa&caIa iu1h ,kg lauwuasg
lm lBas`ra cs oayu l`us lm {ahra Mam easum paie,G
oz.aaym ,kg vuq'aacu % oz.aaym ,kg vuq'aacu la vIaP eT &
csua las jipr YqliJ+1asg hsg dagYl` cgxiBr l`uaZ c{ah vi/lai`1asg
las julm 1as]1ra ls va/a` o` jipr ofasg o` iu1qLr l`uaZ `aCrasg
las jßah vkCIaa hsg dua, `Qaua rail csua ls iy, t0`m cahxzm
vacaum cs va ta cksW rIaa csua ls QapP o` iu1g:a.a `QauaG
1q³ cslya
ua ksW ozR1sl tu`y las bu oagp rßkasg lm taula`m 74 easum
t0`m eTG tas bucs oi`ipr eT ke ikt1m easxa rIaa lMam o`aitr
uemg easxaG
cTX1 vkCIaavasg la hw_1aglu vIaka o`Qa l`rs ch1 iuHu rI1asg
las vous rqyuaRhl ví11u la va/a` dua1a taua paie, &
(7) fasuasg `a"Yªasg hsg cs laTu ca `a"Yª uTirl iu1hasg cs ozsi`r eTS
(2) fasuasg `a"Yªasg hsg cs laTu cs `a"Yª la csuaí1{a vi/l 1as]1
eTS
(4) laTu cs `a"Yª las ozknWir ,kg onIkm ksW yaMa vi/l ozaOr
eTgS
(<) ilc `a"Yª lm csua hsg vuq'aacu la lBas`ra owkPl oayu
il1a tara eTS
rw hwZ cavas cavas (788&22> bP-) lm ,l oz'agcum1
lIaa la i\+aÝ l`ra eTG cavas&cavas brua vi/l lBas` ,kg
vuq'aacu ioz1 Iaa il ,l da` QaJ+m oWcyas g lm `{aa ksW iy,
dua, eq, jcls lBas` iu1hasg ls pyrs jcus Ck1g las em
hnR1q lm cta cqua fmZ L1asgil jcus vous ;aasJ+s las vuat ls
,l Qasr hsg QaJ+s easus if1a IaaG o`grq jcls vuq1ai11asg us X1a1
oziÝ1a las {airxzCr easus cs dpaus ls iy,Z ch6a&dq6al`
jcs ,sca u l`us ls iy, `atm l` iy1aG
vr% td vao lauwu duars eTg ras bc dar las cqiui'pr l`sg il
jclm vkhauua u eas vaT` vx` lasbP ,sca l`ra eT ras jcs hnR1q
f.J if1a taua paie,G
(8) fasuasg fs'aasg hsg cs ilclm csua vi/l 'aiLr'aaym eTS
(9) laTu cm csua ls vi/la`m ,kg cTiul vi/l ozi'ai{ar
eTgS
L1asgil iu`gr` vM1ac ksW vMaak hsg cTiul 1q³ ksW uah
cs Ma1Mamr easgxs rIaa vak'1l ozi'a{a.a ksW vMaak hsg csuai/
la`m vaoarlay hsg viu'p1 ,kg fqik/a lm iCIair hsg easgxsG
7<
oi`.aah Ck0o ks jipr iu.aP1 ysus hsg vchIaP easgxsG cg tw
(5) ilc fs'a lm csua hsg oq`Cla` ,kg f.J fsus ls iu.aP 1 la
vi/l lBas`ra ls caIa oayu il1a tara eTS
vIaaPr~ ilc csua hsg 1e ow.aP 0o cs cqiui'pr easra eT
il la1P kqW'ayra ls va/a` o` ofasXuir easxmZ rIaa xyr
lfh jBaus kayasg las fgiJr il1a ta,xaG
jo`asLr car darasg ls va/a` o` hTg ikt1 vIaka o`at1 lm
Maik"1ka.am l` clra ew¡G tas csuaí1{a hs`s }a`a dra, x, r`mlasg
o` vhy l`sxaZ ikt1m easxaG ,scs vi/la`m ls eaIaasg hsg csua la
iu1g:a.a if1a ta,Z vaT` tas ,sca uemg l`sxa jcs o`at1 la cahua
l`ua oJ+sxa ,kg jcs vikyHd iu"laicr il1a ta,G
hs`s }a`a dra, x, r`mlasg la Ma`ow` oWa1fa jBa,gG bcksW viri`Lr
1if ilcm Mam ozla` la yaMa ihys ras jcs vk'1 ysg rIaa la1P
1astua hsg jcm ksW vuqca` cg'aas/u l`sgG
1eag cg \+aw ehsg kTpai`l ic³agrasg o` voua ow`a ik'kac
tha, `Qaus ls iy, ozsi`r l`ra eT L1asgil psgx 1w ksW vuqca`
& 1q³ ls cMam iu1h 1|io cMam ls yaMa ls iy, iyiod³
il, ta clrs eTgZ o`grq kaCrikl 1q³ hsg yaMa ozaOr l`us
ls oz1ac 'a:aq ls iÝ1alyaoasg ls va/a` o` dfys ,kg
iu/aPi`r il, taus paie,G
kaY`yw ls 1q³ lm owkP cgí1a o` yaUJP jLcidzt (tas ,l
;aqJ+cka` csua la lhagJ` Iaa) ksiygxYu ls 'aacl (J~1wl)
ksW oac jclm vxys ifu lm 1astuavasg lm taula`m eaicy
l`us oeq¡pa L1asgil oz/au csuaoir easus ls uars taula`m ls
vMaak hsg vaoarlaymu iCIair hsg ke jipr 1astua,g rT1a`
l`us hsg vchIaP hecwc l` `ea IaaG J~1wl us jclm darasg
las 'aagirowkPl cqua vaT` owFa & ly laTu oeys vaÝh.a
l`sxa & hTg 1a dasuaoaYPS jLcidzt us jßa` if1a & dasuaoaYPG
1q³ J~lya
1wl la ozR1qßa` Iaa & dasuaoaYP us hq6s voum 1astuavasg 78
ls da`s hsg kqWF Mam uemg dra1a eT vaT` L1asgil hs`m 1astua,g
jclm 1astuavasg o` iuMaP` easrm eTgZ vr% cem taula`m ksW
vMaak hsg hTg rqHesg lasbP Mam cyae uemg fs clraG
cgow.aP 1q³ oz.aaym Fy o` va/ai`r eTG vr% ehya l`us o` yxua
paie, il eh vaÝh.a l`us lm iCIair hsg uemg eTgG td eh voum
ralrasg la oz1asx l` `es easg ras Ck1g las iui"Ý1 ifQaa,gG td eh
iulY easg ras fq'hu las yxua paie, il eh jucs deqr fw` eTg vaT`
td fw` easg ras jXesg yxua paie, il eh juls vR1gr l`md eTgG
fq'hu las ogWcaus ls iy, jcs ozyasMau fsgG fq'hu ksW byaksW hsg
voWkaeasg ls }a`a vK1kCIaa oTWya,gG 1if ke cMam haspas· o` htdwr
eT ras jcla cahua l`us ls iy, rT1a` `esgG vaT` 1if ke vaocs
vi/l ralrk` eT ras jcla cahua l`us cs dpsgG
vR1i/l cTiul xq.aasg cs oi`ow.aP easus lm kte cs heau
haua taus kaya ksiygxYu voum Fy oz.aaym ls pyrs vous
ih:a ,kg 'a:aq fasuasg las Bx ysra IaaG
1if fq'hu xqCcskaya eT ras o`s'aau l`ksW jcs rgx l`sgG jcksW
cahus Ck1g las fqdPy taie` l`sg rail ke ;ah.Jm du ta,G
`.a laT'ay hsg iuoq.a K1iLr vous fq'hu ls caIa ,scs
Qasy Qasyra eT tTcs id_ym pwes ls caIa Qasyrm eTG oeys ke
lhtas` duus la uaYl l`rs eq, fqdl l` dTB tarm eT vaT`
ch1 vaus o` vpaul vaÝh.a l` fsrm eTG
1if fq'hu va`ah cs dTBa eas ras jcs va`ah u l`us fsgG 1if
jclm csua hsg ,ltqYra eT ras jchsg owWY JaysgG
'a:aq o` keag vaÝh.a l`sg teag ke rT1a` u eas rIaa keag ozlY
eas ta,g teag vaoksW easus lm lasbP vos{aa u easG 1q³ ls bu hwyhg:aasg
(tas ikt1 ozaiOr hsg cea1l easrs eTg) las xqOr `Qaua paie,G bula
Masf Qaqyus o` vao hqcmdr hsg oJ+ clrs eTgG
79
tmrus kaya csuaoir 1q³ oza`gMa easus cs owkP vusl ozla` cglmtw
x.aua l`ra eTG ea`us kaya csuaí1{a Mam vuqhau yxara eT o`grq tmrus
kays lm rqyua hsg lhG 1q³ tmrus ls iy, ikt1 ,kg o`at1 fasuasg
ik"a1asg o` vkyaslu l`ua t0`m easra eTG rIaa bcm va/a` o` hTg
1e Maik"1ka.am l` clra ew¡ il laTu tmrsxa vaT` laTu uemgG
1q³ lya 75
2- 1q³ lm rT1a`m
4- Fy owkPl vaÝh.a
1q ³ l`ua vaT` jcs tmrua lasbP dJ+a lah uemg eTZ dJ+a lah
eT idua yJ+s 'a:aq ls ca`s vk`as/ chaOr l` fsuaG fq'hu
la ca`a byala idua rasJ+&oWasJ+ cem cyahr vous lDts
hsg ys ysua K1akeai`l 1q³ lya la ckasPßah jfae`.a eTG
bcm Ýh hsg fq'hu lm ow`m csuaZ oyYuZ lHoumZ dYaiy1u vaif las
ddaPf il, idua olJ+ua jcs u"Y l`us cs vi/l dser` eTG bcksW
iy, t0`m eT fq'hu lm 1astuavasg las ch6ua & la1aPiXkr easus cs
oeys em jXesg iu"oWy l` fsuaZ fq'hu lm csua las ,l:a easus cs
dpaua & fq'hu las jcksW ih:aasg cs vyx&Iayx `Qaua rIaa 1q³ ksW
hTfau hsg 'a:aq o` /aka dasy fsuaG
ilcm ilys lm ;as`adgfm 1q³ hsg cdcs liBu la1P eTG vr% teag
rl cgMak eas ilys las u ;as`a ta,G bc lah ls iy, la`rwcasg cs
dpaus kays pasxsZ xirhau 'a`.aaCIay vaT` eiIa1a` vaif tqYaus hsg
rmu hemus yx ta,gxsZ rIaa ilys ls dae` ihY~Ym vaT` oRIa` tqYal`
Ymys duaus hsg rmu hemus vaT` yx ta,gxGs brum yHdm vki/ ls daf
1q³ ls iy, varq` tu`y td vous cTiulasg las vaÝh.a l`us la
vafs'a fsxa ras jclm ,l ireabP csua ha`m ta,xm vaT` ilya ioW`
Mam oWre u easxaG ilys lm ;as`adgfm ls brus vi/l ikua'ala`m oi`.
aah easrs eTgG
,l dqi³hau csuaua1l fq'hu las idua 1q³ il, o`aitr l`ksW
vous lDts hsg ys ysra eTG ke juksW 'ae`asg las idua ;as`s em tmr ysra
eTG idua yHdm yJ+abP ls ke jXesg /`a'aabP l` fsra eTG voum csua las
,l&tqY `Qars eq,Z idua lasbP uqlcau oeqgpa, ke fq'hu ls `a\1asg
o` ikt1
1q³ la ozaOriu1h
l`ra% eT1if
G eha`m csua fq'hu lm csua cs fc xqua
1q³m lya
dJ+ eT ras jcs ;as`uaZ 1if oagp xqua dJ+m eT ras ehya l`uaZ 271if
fas xqua dJ+m eT ras voum csua lsa fas ieCcasg hsg dagYua & ,l Maax
fq'hu o` cahus cs rIaa fwc`a omFs cs vaÝh.a l`sxaG 1if fq'hu
cahus cs tkad fsra eT ras jcs omFs cs `aTgf JaysgZ vaT` 1if ke omFs
cs il, x, ehys la tkad fsra eT ras jcs cahus cs u"Y l`sgG leus
la vIaP 1e eT il csua ls ,l ieCcs la iu1ihr 0o cs oz1asx l`sg
rIaa fwc`s ieCcs la vaoar iCIair hsGg
1if fasuasg csua,g ,l fwc`s ls YLl` lm eTg ras /aka dasyua
paie,Z 1if ks cgQ1a hsg lh eTg ras eh jXesg ut`vgfat l` clrs eTgZ
o`grq 'a:aq ls hqladys vx` eha`m rafaf deqr lh eT vaT` e` haspsP
o` eh jucs lhtas` eTg ras 1q³ Mawih FasJ+ fsua eha`s iy, ckasPßah
ikl_o easxaG yJ+abP lm 'aq#var FasYm YqlJ+m cs l`sg rIaa chaou
dJ+m csua ls caIaG
csuaoir `a"Yª lm 3ay easra eTZ 1if 3ay htdwr eT ras `a\1
('aacu) K1kCIaa Mam htdwr easxmZ o`grq 1if lhtas` eT ras `a\1 Mam
vcq`i{ar ,kg lh\+aas` easxaG 'aacl vIaka 'aacu K1kCIaa rmu ozla`
cs csua las u"Y l` clrm eT &
vagQa hwgf l` csua las vaxs d3+us 1a omFs eYus la vafs'a fsl`G
bcs lers eTg csua las ogxq dua fsuaG
ilcm Mam `a\1 las dae` cs rIaa csua las vgf` cs iu1gi:ar
uemg il1a taua paie,G td csua fq'hu ls deqr utfml
eas ras csuaoir las csua cs IaasJ+m fw`m o` easua paie, rail
iCIairZ oi`iCIair ,kg vkCIaavasg la hw_1aglu cem ozla` cs
l`ksW csua las jipr iufsP'a if, ta cksgWG
csua las jcm r`e pyaua itc r`e cs oz'aacu las pya1a tara eTG
1e vuqipr eT L1asgil oz'aacu ,kg csua fasuasg ls eayar ,kg raT`&r`mksW
vyx&vyx easrs eTgG bccs csua hsg v'aagir oTfa eas ta,xmG
cTiul la1P {as:a ,kg oz'aaciul la1P {as:a ,l fwc`s cs
cTiul la1P {as:a ,kg oz'aaciul la1P {as:a ,l fwc`s cs
ow.aPr% iMaXu eTgG haukra ,kg X1a1 ks ic³agr eTg itucs `a\1
22
la oz'aacu pya1a tara eTG o`grq 1s ic³agr csua hsg lah uemg cg tw
vars eTgZ keag haTlao`Crm rIaa ypmyaou t0`m easra eTG
'aacl }a`a voum csua o` fqMaaP]1 Iaasous la rmc`a r`mla eT &
csua hsg vi/lai`1asg lm 1as]1ra las u\+a`vgfat l`ksW xyr CIaauasg
o` julm iu1qiLr1a¡ l`uaZ itcksW pyrs julm 1as]1ra la bCrshay
cem txe uemg eas oara eTG ,sca bciy, easra eT L1asgil 'aacl csua
hsg oi`iCIair ls vuqca` Ck1g las oi`kirPr l` ysus ls ic³agr cs
oi`ipr uemg easraZ bccs tkauasg la ik'kac ras YwYra em eT caIa em
jula eaTcya Mam lhtas` oJ+ tara eTG
cqhapsu (7>> bP- ow-) ksW vuqca` 1if lasbP csuaoir oi`iCIair1asg
ls vuqca` Ck1g las dfyus ls ic³agr cs vuiMaA eT ras jcs
vai/lai`l of uemg caTgoa taua paie,G lah ysus hsg iuoq.a
K1iLr dqi³hauZ caecmZ yaypm rIaa hw QaP K1iLr cs Mam
l`ka ysra eTG dqi³hau voum dqi³hßaa ifQaara eT vaT ` voum
1as]1ra ic³ l`ra eTZ deafq` K1iLr voum deafq`m ifQaara
eTZ yaypm K1iLr cfTk vkc` lm rya'a hsg `era eT rIaa
hwQaP K1iLr haTr cs uemg J`raG
td csua v'aagr eas rIaa jchsg ik'kac lm lhm eas ras vac&oac
ls `atavasg lm r`oW cs hqcmdr la vaua iui'pr eTG bccs csua hsg
v`atlra oTWyrm eT rIaa ikt1@m vaols eaIaasg cs ioWcyl` fw` pym
tarm eTG vr% tmr ls iy, iuHu oagp darasg la ora easua eha`s iy,
vir vak'1l eT &
7- ke tmrsxa tas taura eT il ld 1q³ l`ua eT vaT` ld
uemgG
1if ke 1q³ l`us hsg c{ah eT ras vaxs d3+l` ke vaÝh.a
l`sxaZ 1if uemg ras ozir`{aaRhl easl` omFs eY ta,xaG tas
1e taura eT ke vk'1 em ikt1m easxaG
1q³ lya 24
2- ke tmrsxa tas taura eT il voum 'aiLr la jo1asx lea¡
vaT` lTcs l`ua eTG
1q³ hsg ikt1 ozaOr l`us ls iy, csuaoir }a`a cTiulasg
lm cem cgQ1a la vuqhau yxaus lm 1as]1ra em o1aPOr uegm
eT di_l 1q³ lya las taul` ,l FasYm csua Mam dJ+m
csua o` ikt1 ozaOr l` clrm eTG voua í1au 1q³ hsg oTfa
easus kays vkc`asg la yaMa jBaus o` tha, `esgG 1if csua
'aiLr'aaym eT ras 1q³ Mawih hsg dus `esg vX1Iaa 1q ³ {as:a hsg
hqi'lysg QaJ+m l` fsgG
4- ke tmrsxa itclm csua ,l em y{1 cs ozsi`r eTG
<- ke tmrsxa tas oeys cs rT1a` easl` fq'hu lm csua lm ozir{aa
l`ra eTG
8- ke tmrsxa itcksW oac o1aPOr cTX1 {ahra eT vaT` 'aacl
jcls lah hsg fQay uemg fsraG
dJ+s&dJ+s vafs'a fsua c`la` la la1P easra eT o`grq csua
ls iy, iu.aP1 ysus la vi/la` csuaoir ls la1P {as:a hsg
vara eTG csua ls lahasg hsg vuak'1l fQaygfatm cs easus
kays fq"oi`.aahasg lm K1aQ1a l`us lm 1eag vak'1lra uemg
eTG o`grq cMam taurs eTg il usoasiy1u las ihym vca/a`.a
coWyra la @s1 bcm dar las tara eT il jclm oWaT t hsg
ilcm ksgWfzm1 cßaa ls }a`a eCr{aso uemg il1a x1a IaaG
1if vao vous fq'hu las taurs eTg vaT` Ck1g cs Mam v^Fm
r`e oi`ipr eTg ras vaolas caT da` vaÝh.a l`us cs Mam ;ad`aus lm
vak'1lra uemg eTG 1if vao Ck1g las ras taurs eTg ysilu fq'hu
las uemg ras e` ikt1 ksW daf vaolas ,l o`at1 la cahua l`ua
oJ+sxaG o`grq 1if vao u ras Ck1g ls vaT` u em fq'hu ls ik"a1 hsg
taurs eTg ras e` 1q³ hsg vaolm o`at1 iui'pr eTG
taurs eTg ras e` 1q³ hsg vaolm o`at1 iui'pr eTG
1if vao vous fq'hu las taurs eTg ras vao vaÝahl
oz.aaym voua clrs eTgZ rIaa Ck1g las tauus la yaMa 1e eT
2<
il ch1 `ers vao ozir`{aaRhl lfh jBa clrs eTGg vaÝh.a cg tw
ozir`{aa la Masf eT rIaa ozir`{aa vaÝh.a cs owkP lm rT1a`mG
1q³ lya 28