Mont d’an endalc’had

Galleg

Eus Wikipedia


Galleg
(Français)
Stadoù ma'z eo bet lakaet ar galleg da yezh ofisiel
Perzhioù
Komzet e : Bro-C'hall Bro-C'hall
Banniel Belgia Belgia
Suis Suis
Kanada
Rannved : Europa
Komzet gant : 321 milion
yezh vamm: 81 milion
Renkadur : 13
Familh-yezh : Indez-europek
Statud ofisiel
Yezh ofisiel e : Bro-C'hall, Belgia, Suis, Kanada hag 21 vro arall
Akademiezh : • Académie française
• [[Délégation générale à la langue française
et aux langues de France]]
• Service de la langue française (Belgia)
• Office québécois de la langue française
• Conseils supérieurs de la langue française
de France, de Belgique et du Québec
Kodoù ar yezh
ISO 639-1 fr
ISO 639-2 fra
ISO 639-3
Kod SIL FRA
Sellit ivez ouzh ar pennad Yezh.

Ar galleg (français, /fʁɑ̃.sɛ/ (selaou ) pe /fʁɑ̃ˈse/ (selaou )) zo ur yezh romanek gant ur substrat galianek hag ur superstrat frankek. Cheñchet en deus diouzh e du, diwar youl tolpadoù tud ouiziek (evel tud ar Pléiade) pe ensavadurioù (evel an Académie Française). E kerentiad ar yezhoù gallek-ha-romanek emañ ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad yezhoù eus a bep seurt familhoù er Vro-C'hall (hag a vez graet patois « trefoedaj » anezhe gant dismegañs, pe c'hoazh langues régionales « yezhoù rannvro », hag a c'haller dispartiañ etre div familh vras, yezhoù oïl en hanternoz, yezhoù ok er c'hreisteiz, hag a zo ul lodenn ag ar familh okitanek-ha-katalanek pe okitanek-ha-romanek), nend eo ar galleg, hag a oa yezh al Lez, nemet ur meskaj lennegel a lod anezhe, re oïl dreist-holl, hini Enez Frañs da gentañ penn.

D’al liesañ e vez lavaret eo ar c'hentañ testenn skrivet e kenc'halleg (pe romana lingua pe roman) Serments de Strasbourg (Toueadelloù Strasbourg) e 842. Mod arall e voe en taol kentañ ma oa bet kaoz hag ur c'henc'halleg e 813, da-geñver sinod Teurgn. En destenn lennegel kentañ er yezh-se a zo bet skrivet tro-dro da 880. Hennezh eo Séquence de sainte Eulalie, met gallout a reer lavarout eo bet skrivet an destenn-se e pikardeg kentoc'h evit e galleg e gwirionez. Ret eo lavarout ne servij ket da galz a dra gober un diforc'h etre "langaj" ha "parlant-bro" : n'e c'haller ket spazhiñ an traoù en ur feson krenn ha fur. Er bloaz 1539 e laka lezenn Villers-Cotterêts ar galleg da yezh ar Gwir hag ar velestradurezh.

Evit an istor e c'haller gwelout pemp stad en emdroadur ar yezh, ha cheñchet he deus a-dammigoù hag ur stumm d'unan arall (er skouerioù da-heul hor bo dalc'het skritur ar voullerion. Cheñchet eo bet un tammig a-gaoz bout aesoc'h da lenn). Tuioù arall zo da zispartiñ mareoù disheñval emdroadur ar yezh, ha nend eo ar re-se nemet fesonioù da lavarout e pe amzer ez eus bet skrivet un destenn e-keñver stad ar yezh. Ar feson da renkañ stadoù ar yezh dindan n'eo ket diazezet war ar yezhadur hepken, met war ar skritur ivez :

Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit,
Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz,
Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet,
Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté,
    • XII–XIIIvet kantved, Jehan Bodel, Brunain la vache au prestre (fabliau ; etre 1165 ha 1210) :
Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule,
Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre,
Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure,
Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye,
Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.
  • galleg a-vremañ (adal an XVIIIvet kantved).

E-mesk ar c'hentañ oberennoù pouezus :

  • La Chanson de Roland (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
  • Le roman de Renart (Goupil, Ysengrin)
  • Romantoù Chrétien de Troyes
  • Gargantua get François Rabelais
  • Défense et illustration de la langue française

Galleg a-vremañ

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Hiziv eo ar galleg ar yezh ofisiel nemeti en e-leizh a vroioù, ha graet e vez gantañ e meur a hini arall. Lod ag ar broadoù hag a implij ar yezh-se zo en Aozadur Etrebroadel ar c'hallegeriezh (Organisation internationale de la Francophonie). A-vepred emañ bet skrivet ar galleg get al lizherenneg latin. A-c'houde ar XVIvet kanted e vez implijet arouezennoù bihan hag a vo reolennoù dindane adal an XVIIIvet kantved.

Ar galleg eo yezh ofisiel emglev ar Metr, hag a laka unanennoù diazez er sistem etrebroadel|enanennoù muzuliañ ar fizik. Hennezh zo unan a ugent yezh ofisiel Unaniezh Europa.

Implij ar galleg er bed

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Ar gallegañ er bed
  • ██ Yezh vamm
  • ██ Yezh ar velestradurezh
  • ██ Yezh sevenadur
  • ██ Minorelezhioù galleger
    • Ar galleg eo yezh ofisiel ar broioù-mañ :
    Bro Kaozeerion (yezh-vamm) Poblañs Stank. pob. Gorread
    (Dre vras) (Studi Gourhelen 2003) (/km²) (km²)
    Bro-C'hall (douar-bras) 60 000 000 60 180 600 105 547 030
    Republik demokratel Kongo 55 225 478 24 2 345 410
    Kanada 6 700 000 32 207 000 3 9 976 140
    (Kebek) 5 700 000
    Madagaskar 16979 900 - 587 040
    Aod an Olifant 16 962 500 - 322 460
    Kameroun 15 746 200 - 422 277
    Burkina Faso 13 228 500 - 274 200
    Mali 11 626 300 - 1 240 000
    Senegal 10 580 400 - 196 190
    Belgia 4 000 000 10 290 000 - 30 510
    Rwanda 7 810 100 - 26 338
    Haiti 7 527 800 - 27 750
    Suis 1 484 411 7 318 638 - 41 290
    Burundi 6 096 156 - 27 830
    Togo 5 429 300 - 56 785
    Republik Kreizafrikan 3 683 600 - 622 984
    Kongo 2 954 300 - 342 000
    Gabon 1 321 500 - 267 667
    Komorez 632 948 - 2 170
    Djibouti 457 130 - 23 000
    Luksembourg 454 157 - 2 586
    Gwadeloup 442 200 - 1 780
    Martinik 390 200 - 1 100
    Vanuatu 200 000 - 12 200
    Sechelez 80 469 - 455
    • Ar galleg eo an eil yezh, er broioù-mañ :
    Bro Poblañs Stank. pob. Gorread
    (Studi Gourhelen 2003) (/km²) (km²)
    Aljeria 32 810 500 - 2 381 440
    Tunizia 9 924 800 - 163 610
    Maouritania 1 210 500 - 2 040
    Maroko 31 689 600 - 446 550

    Ouzhpenn evit kement-se ez eus paot-mat a c'hallegerion c'hoazh en Egipt, en India (Pondichery), en Italia (Traoñienn Aosta), e Laos, e Maouritania, er Rouantelezh-Unanet (Inizi Angl-ha-Normand), Stadoù-Unanet Amerika dreist-holl e (Louisiana ha Bro-Saoz Nevez) hag e Viêt Nam.

    Ar C'hallegeriezh a zo un aozadur etrebroadel a vroioù hag a c'houarnamantoù e men e vez kaozeet galleg.

    E-keñver an istor emañ bet ar galleg yezh ar pennoù-bras hag ar genwerzhourien e Bro-Saoz e-pad tro-dro 300 vloaz, adal gounit an Normanted betek 1362, m'en deus ar saozneg kemeret lec'h ar galleg evit mat.

    Broioù ma emañ ar galleg ar yezh ofisiel nemeti

    [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    Broioù ma emañ ar galleg unan ag ar yezhoù ofisiel

    [kemmañ | kemmañ ar vammenn]
    1. Er Stadoù-Unanet n'eus ket a yezh ofisiel met ar galleg zo anavezet a-renk get ar saozneg du-se a-c'houde 1968, ma voe savet ar COFIDIL.

    Broioù ma vez implijet ar galleg alies

    [kemmañ | kemmañ ar vammenn]
    • Ul levr gallek a zo ul levr skrivet e galleg.
    • Gallekaat a zo lakaat gallekoc'h, pe lakaat e galleg.
    • Gallegañ, da lavarout eo komz galleg, a ra ar c'hallegerien.

    Liammoù diavaez

    [kemmañ | kemmañ ar vammenn]