Контент патне куҫ

Абазин чĕлхи

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Абазин
Тăван ячĕ: Абаза бызшва
Патшалăхсем: Раççей Федерацийĕ Раççей Федерацийĕ, Турци Турци
Регионсем: Карачай-Черкеси Карачай-Черкеси
Официаллă статус: Карачай-Черкеси Карачай-Черкеси
Калаçакансен пур йышĕ: 50 000 патнелле
Классификаци
Категори: Кавказ чĕлхисем
Çурçĕр кавказ пайĕ (пĕтĕмпе йышăнман)
Абхаз-адыг семьйи
Абхаз-абазин чĕлхисен турачĕ
Çырулăх: кириллица (абазин çырулăхĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97: aba аба 005
ISO 639-1:
ISO 639-2:
ISO 639-3: abq
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Абазин чĕлхи (абаза бызшва) — абазин чĕлхи, Кавказăн абхаз-адыг чĕлхисен ушкăнĕ абхаз-абазин турачĕ шутне кĕрет. Карачай-Черкесинче усă курать, ăçта 5-сенче официаллă чĕлхесен пĕрри, татах та Турци диаспоринче усă курать. Яланах мар Абхаз чĕлхин диалекчĕ пекех ăнланса илет, е пĕрлешнĕ унпа[1]

Пĕтĕм Раççейри 2010 çулхи халăх çыравĕпе, Раççейре абазинле калаçакансен шучĕ[2] — 37 831 çын, Турцире калаçакансем 10 000 çын патнелле. (1995)[3].

Абазин чĕлхи Абхаз чĕлхипе питĕ юнашар.

Диалектсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Абазин чĕлхинче икĕ диалект: тапанта (тӀапӀанта-ран «тӳремлĕхсен пурăнаçлакансем») тата ашхар (ашхъарауа-ран «тăвсен пурăнаçлакансем, турисем, горецсем»)[4][5], вĕсен калаçакансем пĕр-пĕрне йывăрпа ăнланаççĕ. Кашни диалектсенче икĕ калаçу пайлаççĕ.

Абазин литература чĕлхин тĕпĕ — тапанта диалекчĕн кубина-эльбурган калаçăвĕ[4].

1860-мĕш çулсемччен тапанта диалекчĕн калаçаканĕсем малалла юханшывсен çӳллĕ пайĕсенче пурăнчĕç: Мăн та Кĕçĕн Зеленчук, Кубань, Кума; ашхар диалекчĕн калаçаканĕсем малалла юханшывсен çӳллĕ пайĕсенче пурăнчĕç: Губс, Кĕçĕн те Мăн Лаба, Андрюк та Уруп, çакна малтан та Мăн Зеленчук та Фарс çырăнĕсенче. Кавказ вăрçи хыççăн абазинсен пайĕ Турцире тухнă, юлакансем тӳремлĕх çине куçанă[5].

Абазин чĕлхишĕн Абхаз чĕлхи чи юнашар. Чи юнашар абхаç чĕлхишĕн ашхар диалекчĕ[4]. Абхаз чĕлхин те ашхар диалекчĕн калаçаканĕсем пĕр-пĕрне çемçе те лайăх ăнланаççĕ.

Тапанта диалекчĕ ашхар диалекчĕнчен нумайрах уйрăмлă, абазин чĕлхичен. Юлашкипе, абазин чĕлхин ашхар диалекчĕпе абхаз чĕлхи диалект континуумĕ тăваççĕ[6].

Тĕп статья: Абазин çырулăхĕ


XIX ĕмĕрĕн икĕмĕш çурринче Умар Микеров пĕрремĕш кунçулта абазин чĕлхишĕн çырулăх тунă — арап çырулăхĕн тĕпĕнче[7]. Латин çырулăхне 1932 çулта куçанă (Т. З. Табулов унăн авторĕ), татах 1938 çулта кириллизаципе кириллица çине куçанă та малалла курать[8]:

А а

а

Б б

бы

В в

вы

Г г

гы

Гв гв

гвы

Гъ гъ

гъы

Гъв гъв

гъвы

Гъь гъь

гъьы

Гь гь

гьы

ГӀ гӀ

гӀы

ГӀв гӀв

гӀвы

Д д

ды

Дж дж

джы

Джв джв

джвы

Джь джь

джьы

Дз дз

дзы

Е е

йэ

Ё ё

йо

Ж ж

жы

Жв жв

жвы

Жь жь

жьы

З з

зы

И и

и

Й й

йы

К к

кы

Кв кв

квы

Къ къ

къы

Къв къв

къвы

Къь къь

къьы

Кь кь

кьы

КӀ кӀ

кӀы

КӀв кӀв

кӀвы

КӀь кӀь

кӀьы

Л л

лы

Ль ль

льы

М м

мы

Н н

ны

О о

ъоу

П п

пы

ПӀ пӀ

пӀы

Р р

ры

С с

сы

Т т

ты

Тл тл

тлы

Тш тш

тшы

ТӀ тӀ

тӀы

У у

уы

Ф ф

фы

Х х

хы

Хв хв

хвы

Хъ хъ

хъы

Хъв хъв

хъвы

Хь хь

хьы

ХӀ хӀ

хӀы

ХӀв хӀв

хӀвы

Ц ц

цы

ЦӀ цӀ

цӀы

Ч ч

чы

Чв чв

чвы

ЧӀ чӀ

чӀы

ЧӀв чӀв

чӀвы

Ш ш

шы

Шв шв

швы

ШӀ шӀ

шӀы

Щ щ

щы

Ъ ъ

ъы

Ы ы

ы

ь

ь

Э э

э

Ю ю

йу

Я я

йа

Карачай-Черкесинче «Абазашта» хаçачĕ абазин чĕлхинче кăларать.

Абазин чĕлхи консонантлă тĕс патне тăрать. Тĕп уçă сасă чĕлхере икĕ çеç — «а» та «ы». Пĕрлештернипе ассимиляци те «а» та «ы» çур уçă сасăсемпе ытти уçă сасăсем йĕркеленеççĕ — «е», «о», «и», «у». Хупă сасăсен системи питĕ йывăрлă. Абхаз-адыг чĕлхисен специфики шăхăракан-чăшлатакан спиранчĕсем, лабиализациллĕ фонемасем спирантсен яхăн кашни раттисенче, çавна пул лабиализаципе е лабиализаципе мар нумай фонологи позицийĕсем йĕркеленеççĕ.

Сăмахсем "лексика-грамматика ушкăнĕсенче" пайланать: япаласем, паллăсем, ылмашсем, глаголсем, паллăлăх ĕçхĕлсем, хушма ĕçхĕлсем, ĕçхĕлтешсем, хыçсăмахсем, пĕтĕçтерӳсем, чĕвĕсем.

Асăрхавсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Литература

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
  • Генко А. Н. Абазинский язык: Грамматический очерк наречия Тапанта. — Москва-Ленинград: АН СССР, 1955.
  • Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков. — Пилигрим.
  • Ломтатидзе К. В. Тапантский диалект абхазского языка (с текстами). — Тбилиси: Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1944.
  • Ломтатидзе К. В. Ашхарский диалект и его место среди других абхазско-абазинских диалектов: С текстами. — Тбилиси: Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1954.
  • Ломтатидзе К. В. Языки народов СССР. — Наука, 1967. — Т. IV. Иберийско-кавказские языки.
  • Мальбахова-Табулова Н. Т. Грамматика абазинского языка: Фонетика и морфология. — 1976. — 700 экз. (в пер.)
  • Шагиров А. К. Лингвистический энциклопедический словарь. — Советская энциклопедия. — 150000 экз. — ISBN 5-85270-031-2 (в пер.)
  • Чирикба В. А. Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах. — Наука. — Т. 1 (А—И). — 1000 экз. — ISBN 5-02-011237-2 (в пер.)
Ют çĕршыв чĕлхисенче
  • Allen W.S. Structure and system in the Abaza verbal complex. In: Transactions of the Philological Society (Hertford), Oxford, 1956, p. 127—176.
  • Bouda K. Das Abasinische, eine unbekannte abchasische Mundart. In: ZDMG, BD. 94, H. 2 (Neue Folge, Bd. 19), Berlin-Leipzig, 1940, S. 234—250.
  • O’Herin B. Case and agreement in Abaza. Summer Institute of Linguistics, September 2002.
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator
«Викисăмахсар» логотипĕ
«Викисăмахсар» логотипĕ