Język maryjski

zagrożony język z rodziny uralskiej używany głównie w Rosji

Język maryjski (nazwa własna: марий йылме), także język czeremiski – język z podgrupy wołżańskiej języków ugrofińskich.

марий йылме
Obszar

Rosja

Liczba mówiących

388 tys. (2010)[1]

Pismo/alfabet

grażdanka

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Mari El
UNESCO 3 zdecydowanie zagrożony
Kody języka
ISO 639-2 chm
ISO 639-3 chm
IETF chm
Glottolog mari1278
Ethnologue chm
GOST 7.75–97 мач 445
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Słownik języka
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Występowanie

edytuj

Maryjski jest narodowym językiem Czeremisów (Maryjczyków), zamieszkujących na wschodzie europejskiej części Rosji. Język maryjski jest językiem urzędowym w Republice Mari El (obok rosyjskiego), ponadto jego użytkownicy zamieszkują sąsiadujące z tą republiką inne rosyjskie jednostki polityczno-administracyjne: Tatarstan, Baszkirię, Udmurcję oraz obwody: kirowski, niżnonowogrodzki, orenburski, swierdłowski i Kraj Permski.

Użytkownicy i dialekty

edytuj
 
Dialekty maryjskie:

     górski

     północno-zachodni

     łąkowy

     wschodni

Na obszarze występowanie języka maryjskiego wyróżnia się cztery dialekty:

  • dialekt górski,
  • dialekt północno-zachodni, stanowiący obszar przejściowy między dialektem górskim i łąkowym,
  • dialekt łąkowy,
  • dialekt wschodni, stanowiący kontynuację dialektu łąkowego.

Duże różnice między dialektem górskim i łąkowym, głównie w zakresie fonetyki i słownictwa, przyczyniły się do powstania dwóch standardów literackich, rozwijających się szczególnie wyraźnie od lat dwudziestych XX wieku, po powstaniu Maryjskiego Obwodu Autonomicznego.

W 2010 roku w Rosji język maryjski był używany przez ok. 388 tys. osób, z czego ok. 23 tys. przypadało na użytkowników dialektu górskiego[1].

Standardy literackie

edytuj

Występują w nim dwa standardy literackie: górnomaryjski (zachodniomaryjski) i wschodniomaryjski.

Historia

edytuj

Historia języka maryjskiego jest słabo poświadczona. Jest on kontynuacją hipotetycznego języka praugrofińskiego. Wykształcił się przed XIII w. na terenach leżących na zachód od obszarów obecnie zamieszkanych przez Maryjczyków. Na rozwój języka wpływ miały języki tureckie i słowiańskie. Piśmiennictwo istnieje od XVIII w.

Alfabet

edytuj
 
Alfabet języka maryjskiego (1887)

Alfabet maryjski jest oparty na rosyjskiej cyrylicy i składa się z 31 liter:

  • а, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, к, л, м, н, ҥ, о, ӧ, п, р, с, т, у, ӱ, ч, ш, ъ, ы, ь, э, ю, я.

Alfabet dialektu zachodniomaryjskiego posiada dodatkowo litery ӓ i ӹ, ale nie używa ҥ. W nowych zapożyczeniach występują ponadto pozostałe litery alfabetu rosyjskiego: ё, ф, х, ц i щ.

Twardy znak (ъ) występuje w wyrazach złożonych, żeby podtrzymać prejotowaną wymowę samogłosek е, ю i я na początku drugiego elementu złożenia, np.:

лум [lum] ‘śnieg’ еҥ [jeŋ] ‘człowiek’ лумъеҥ [lumjeŋ] ‘bałwan’
йыр [jər] ‘dokoła’ юж [juʒ] ‘powietrze’ йыръюж [jərjuʒ] ‘atmosfera’

Miękki znak (ь) jest używany po л i н, żeby wskazać miękką wymowę tych spółgłosek na końcu wyrazu lub przed innymi literami niż е, и, ю i я, np.:

кольмо [koʎmo] ‘łopata’
шӱльӧ [ʃyʎø] ‘owies’
тупынь [tupəɲ] ‘odwrotny’

Ponadto twardy znak i miękki znak występują w rosyjskich zapożyczeniach, które z reguły są wymawiane jak w języku rosyjskim.

Wymowa

edytuj

Samogłoski

edytuj

W języku maryjskim nie występują dwugłoski ani nie ma kategorii iloczasu samogłosek.

przednie środkowe tylne
wysokie i y u
średnie e ø ə o
niskie a

Ze względu na stopień zaokrąglenia ust samogłoski dzieli się tradycyjnie na:

  • płaskie: [i], [e], [ə], [a],
  • zaokrąglone: [y], [u], [ø], [o].

Nowsze badania sugerują jednak, że jedynie [i] jest płaskie, a [y] i [o] są zaokrąglone, podczas gdy pozostałe samogłoski ([u], [e], [ø], [ə], [a]) są częściowo zaokrąglone, przy czym ich stopień zaokrąglenia zmienia się pod wpływem sąsiednich głosek.[2]

Spółgłoski

edytuj
wargowe przednio-
językowe
środkowo-
językowe
tylno-
językowe
zwarte p b t d k ɡ
zwarto-szczelinowe ʨ
szczelinowe v s z ʃ ʒ
nosowe m n ɲ ŋ
drżące r
boczne l ʎ
półsamogłoski j

Redukcja samogłosek

edytuj

Centralna samogłoska [ə] jest zredukowana w każdej sylabie. Samogłoski średnie [e], [ø] i [o] ulegają redukcji w wygłosie wyrazu, a ich wymowa przechodzi wówczas w [ə]; w pozostałych pozycjach w wyrazie nie ulegają redukcji.

Akcent

edytuj

Akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę wyrazu zawierającą pełną (niezredukowaną) samogłoskę. Jeśli wyraz zawiera wyłącznie zredukowane samogłoski, akcent pada na pierwszą sylabę.

Gramatyka

edytuj

Rzeczowniki

edytuj

Deklinacja w języku maryjskim obejmuje dziewięć przypadków:

Poniżej jest odmiana czterech rzeczowników: ола ‘miasto’ i ача ‘ojciec’ jako przykłady rzeczowników zakończonych samogłoską oraz пӧрт ‘dom’ i йолташ ‘przyjaciel’ jako przykłady rzeczowników zakończonych spółgłoską – ten podział jest podstawą wyróżnienia dwóch głównych typów deklinacji. Dodatkowo ача i йолташ to przykłady rzeczowników żywotnych, które w przeciwieństwie do rzeczowników nieżywotnych (jak ола i пӧрт) z reguły nie występują w trzech przypadkach lokatywnych.

nom ола ача пӧрт йолташ
acc олам ачам пӧртым йолташым
gen олан ачан пӧртын йолташын
dat олалан ачалан пӧртлан йолташлан
comp олала ачала пӧртла йолташла
com олаге ачаге пӧртге йолташге
ine олаште пӧртыштӧ
ill олашке пӧртышкӧ
lat олаш пӧртеш

Zaimki osobowe

edytuj

W przeciwieństwie do większości rzeczowników zaimki osobowe odmieniają się tylko przez cztery przypadki. Pozostałe funkcje składniowe są wyrażane połączeniami z poimkami.

liczba pojedyncza
M. мый ‘ja’ тый ‘ty’ тудо ‘on, ona, ono’
B. мыйым тыйым тудым
D. мыйын тыйын тудын
C. мыланем тыланет тудлан
liczba mnoga
M. ме ‘my’ те ‘wy’ нуно ‘oni, one’
B. мемнам тендам нуным
D. мемнан тендан нунын
C. мыланна тыланда нунылан

Przymiotniki

edytuj

Wykładnikiem stopnia wyższego przymiotników jest końcówka -рак, np.:

stopień równy stopień wyższy
изи mały изирак mniejszy
кугу duży кугырак większy
мотор piękny моторрак piękniejszy

Wykładnikiem stopnia najwyższego przymiotników jest przysłówek эн ‘najbardziej’, np.:

stopień równy stopień najwyższy
изи mały эн изи najmniejszy
кугу duży эн кугу największy
мотор piękny эн мотор najpiękniejszy

Liczebniki główne

edytuj
jedności 11–19 dziesiątki setki
1 ик икте 11 латик латикте 10 лу 100 шӱдӧ
2 кок кокыт 12 латкок латкокыт 20 коло 200 кокшӱдӧ
3 кум кумыт 13 латкум латкумыт 30 кумло 300 кумшӱдӧ
4 ныл нылыт 14 латныл латнылыт 40 нылле 400 нылшӱдӧ
5 вич визыт 15 латвич латвизыт 50 витле 500 вичшӱдӧ
6 куд кудыт 16 латкуд латкудыт 60 кудло 600 кудшӱдӧ
7 шым шымыт 17 латшым латшымыт 70 шымле 700 шымшӱдӧ
8 кандаш кандаше 18 латкандаш латкандаше 80 кандашле 800 кандашшӱдӧ
9 индеш индеше 19 латиндеш латиндеше 90 индешле 900 индешшӱдӧ

Liczebniki 1–9 mają po dwa warianty: krótsza forma jest używana w grupie rzeczownikowej, a dłuższa – samodzielnie. Dotyczy to również liczebników złożonych, które w miejscu jedności mają któryś z liczebników 1–9, np.:

11 латик lub латикте
22 коло кок lub коло кокыт
33 кумло кум lub кумло кумыт

Liczebniki porządkowe

edytuj

Liczebniki porządkowe są tworzone na podstawie liczebników głównych przy pomocy przyrostka -ымше/ -ымшо.

jedności 11–19 dziesiątki setki
1 икымше 11 латикымше 10 луымшо 100 шӱдымшӧ
2 кокымшо 12 латкокымшо 20 колымшо 200 кокшӱдымшӧ
3 кумшо 13 латкумшо 30 кумлымшо 300 кумшӱдымшӧ
4 нылымше 14 латнылымше 40 ныллымше 400 нылшӱдымшӧ
5 визымше 15 латвизымше 50 витлымше 500 вичшӱдымшӧ
6 кудымшо 16 латкудымшо 60 кудлымшо 600 кудшӱдымшӧ
7 шымше 17 латшымше 70 шымлымше 700 шымшӱдымшӧ
8 кандашымше 18 латкандашымше 80 кандашлымше 800 кандашшӱдымшӧ
9 индешымше 19 латиндешымше 90 индешлымше 900 индешшӱдымшӧ

Czasowniki

edytuj

Czasowniki w trybie oznajmującym odmieniają się przez trzy czasy proste: teraźniejszy, przeszły 1 i przeszły 2. Dwa pozostałe tryby, wolitywny i rozkazujący, nie mają opozycji czasowych.

Bezokolicznik

edytuj

Czasowniki w bezokoliczniku są zakończone na -аш, np.:

малаш spać
кочкаш jeść
возаш pisać

Czas teraźniejszy

edytuj

Czasowniki odmieniają się według dwóch typów koniugacji: „ам” i „ем”. Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie teraźniejszym. Formy przeczące są tworzone analitycznie i podobnie jak np. w języku fińskim składają się z posiłkowego czasownika przeczącego, odmiennego przez osoby i liczby, oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Formy twierdzące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 кочкам 1 малем
2 кочкат 2 малет
3 кочкеш 3 мала
liczba mnoga
1 кочкына 1 малена
2 кочкыда 2 маледа
3 кочкыт 3 малат
Formy przeczące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 ом коч 1 ом мале
2 от коч 2 от мале
3 огеш коч 3 огеш мале
liczba mnoga
1 огына коч 1 огына мале
2 огыда коч 2 огыда мале
3 огыт коч 3 огыт мале

Czas przeszły 1

edytuj

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie przeszłym 1. Podobnie jak w czasie teraźniejszym formy przeczące w czasie przeszłym również składają się z posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Czas przeszły 1 jest używany do opisania czynności, których mówiący był świadkiem lub które wydarzyły się względnie niedawno chwili mówienia i mają jakiś związek z teraźniejszością.

Formy twierdzące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 кочкым 1 малышым
2 кочкыч 2 малышыч
3 кочко 3 малыш
liczba mnoga
1 кочна 1 малышна
2 кочда 2 малышда
3 кочкыч 3 малышт
Formy przeczące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 шым коч 1 шым мале
2 шыч коч 2 шыч мале
3 ыш коч 3 ыш мале
liczba mnoga
1 ышна коч 1 ышна мале
2 ышда коч 2 ышда мале
3 ышт коч 3 ышт мале

Czas przeszły 2

edytuj

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w czasie przeszłym 2. Przeczenie składa się z imiesłowu przysłówkowego (gerundium) i odpowiednich form czasownika przeczącego.

Formy twierdzące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 кочкынам 1 маленам
2 кочкынат 2 маленат
3 кочкын 3 мален
liczba mnoga
1 кочкынна 1 маленна
2 кочкында 2 маленда
3 кочкыныт 3 маленыт
Formy przeczące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 кочкын омыл 1 мален омыл
2 кочкын отыл 2 мален отыл
3 кочкын огыл 3 мален огыл
liczba mnoga
1 кочкын огынал 1 мален огынал
2 кочкын огыдал 2 мален огыдал
3 кочкын огытыл 3 мален огытыл

Tryb wolitywny

edytuj

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie wolitywnym, którego wykładnikiem jest afiks -не-. Przeczenie składa się z odpowiednich form posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Tryb wolitywny wyraża chęć, zamiar wykonania czynności.

Formy twierdzące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 кочнем 1 малынем
2 кочнет 2 малынет
3 кочнеже 3 малынеже
liczba mnoga
1 кочнена 1 малынена
2 кочнеда 2 малынеда
3 кочнешт 3 малынешт
Formy przeczące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 ынем коч 1 ынем мале
2 ынет коч 2 ынет мале
3 ынеж коч 3 ынеж мале
liczba mnoga
1 ынена коч 1 ынена мале
2 ынеда коч 2 ынеда мале
3 ынешт коч 3 ынешт мале

Tryb rozkazujący

edytuj

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie rozkazującym.

Formy twierdzące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 1
2 коч 2 мале
3 кочшо 3 малыже
liczba mnoga
1 1
2 кочса 2 малыза
3 кочкышт 3 малышт
Formy przeczące
koniugacja „ам” koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1 1
2 ит коч 2 ит мале
3 ынже коч 3 ынже мале
liczba mnoga
1 1
2 ида коч 2 ида мале
3 ынышт коч 3 ынышт мале

Słownictwo

edytuj

Ogół słownictwa maryjskiego tworzą trzy warstwy leksykalne. Najstarsza warstwa to rodzime słownictwo, odziedziczone z czasów wspólnoty ugrofińskiej. Druga warstwa to dawne zapożyczenia z języków turkijskich, często w formie dostosowanej do systemu fonetycznego języka maryjskiego. Trzecia warstwa to w większości względnie niedawne zapożyczenia z języka rosyjskiego. Poniżej podano przykłady wyrazów poszczególnych grup słownictwa.

Słownictwo ugrofińskie
język maryjski w pokrewnych językach
вӱр krew fiń. veri, węg. vér
ий lód fiń. jää, płn.lap. jiekŋa, węg. jég
йылме język płn.lap. njálbmi, węg. nyelv
кид ręka fiń. käsi, węg. kéz
кол ryba fiń. kala, płn.lap. guolli, węg. hal
лум śnieg fiń. lumi
муно jajko fiń. muna, płn.lap. monni, węg. mony
у nowy fiń. uusi, płn.lap. ođđa, węg. új
шинча oko fiń. silmä, węg. szem
шыже jesień fiń. syksy, płn.lap. čakča, węg. ősz
Zapożyczenia z języków turkijskich
język maryjski w językach turkijskich
арня tydzień czuw. эрне
йот obcy czuw. ют
кайык ptak czuw. кайӑк
калык naród tat. халык
ола miasto czuw. хула
пагыт czas tat. вакыт
пайрем święto tat. бәйрәм
чевер piękny tat. чибәр
шагат godzina tat. сәгат
шӱдыр gwiazda czuw. ҫӑлтӑр
Zapożyczenia z języka rosyjskiego
język maryjski w języku rosyjskim
автобус autobus ros. автобус
вилке widelec ros. вилка
географий geografia ros. география
идей idea ros. идея
минут minuta ros. минута
рынке rynek ros. рынок
саботироватлаш sabotować ros. саботировать
спичке zapałka ros. спичка
числа liczba ros. число
штор zasłona ros. штора

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b ВПН-2010 [online], www.gks.ru [dostęp 2017-11-24] (ros.).
  2. Dennis Estill. Revisiting the Meadow Mari Vocalic System. „Linguistica Uralica”. 48/3, s. 228–237, 2012. Estonian Academy Publishers. DOI: 10.3176/lu.2012.3.09. ISSN 1736-7506. 

Bibliografia

edytuj
  • P. Hajdú: Narody i języki uralskie. Warszawa: 1971.
  • E. Kangasmaa-Minn: Mari. W: The Uralic Languages. D. Abondolo (red.). London: 1998, s. 219–248. ISBN 0-415-08198-X.
  • Е.И. Коведяева: Марийский язык. W: Языки мира: Уральские языки. В.Н. Ярцева (red.). Москва: 1993, s. 148–164. ISBN 5-02-011069-8.