Przejdź do zawartości

Kaptaż

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przebieg kaptażu (1 – rzeka kaptowana; 2 – rzeka kaptująca; 3 – pierwotne źródło rzeki kaptującej; 4 – obszar działania erozji wstecznej; 5 – wododział; 6 – kolano kaptażowe; 7 – suche koryto).

     – dorzecze rzeki kaptowanej

     – dorzecze rzeki kaptującej

Kaptaż (od łac. captūra, 'łapanie, przeciąganie'), także przeciągnięcie rzeki – termin w geomorfologii i hydrologii opisujący zjawisko przechwycenia wód jednej rzeki przez drugą, będące częścią tzw. walki o dział wodny.

Mechanizm kaptażu

[edytuj | edytuj kod]

Zjawisko kaptażu najczęściej występuje w obrębie asymetrycznych grzbietów i jest związane z erozją wsteczną i wgłębną. Cieki spływające po stokach „rywalizują” o wododział poszerzając swoją zlewnie, co zachodzi dzięki nieustannemu erodowaniu stoku grzbietu oraz erozją wsteczną na obszarze leja źródłowego (cofanie się źródła)[1][2][3]. W sytuacji, w której ciek odwadniający jeden ze stoków ma większy spadek i szybciej wcina on się w grzbiet zaczyna zwiększać zlewnie. Rzeka prowadząca taką ekspansję nosi nazwę rzeki rabującej[4].

W miarę dalszego cofania się źródła rzeki może dojść do przełamania grzbietu – powstaje przełom regresyjny. Rzeka rabująca może zbliżyć się w ten sposób do koryta innego cieku o mniejszym spadku. W momencie wezbrania woda przepływa do koryta rzeki o większej aktywności erozyjnej, które ma większy spadek – dochodzi do przeciągnięcia[4]. Rzeka przejmująca wody to rzeka kaptująca (przeciągająca) natomiast rzeka, która utraciła wody nosi nazwę rzeki kaptowanej (przeciąganej)[4]. Razem z wodami przechwycony zostaje fragment dorzecza rzeki o mniejszym spadku, w wyniku czego pierwotnie mały ciek kaptujący może zmienić się w większą rzekę, a ciek kaptowany o początkowo dużym przepływie może stracić na znaczeniu.

Przebieg zjawiska kaptażu na przykładzie Lubrzanki – rzeka kaptująca (dorzecze Nidy) i Pokrzywianki – rzeka kaptowana (dorzecze Kamiennej) w Górach Świętokrzyskich.

W wyniku kaptażu powstaje tzw. kolano kaptażowe, czyli fragment koryta charakteryzujący się silnym skrętem (nawet pod kątem prostym) i będący świadectwem kaptażu[5][3]. Pomiędzy kolanem kaptażowym, a korytem rzeki kaptowanej tworzy się fragment suchego koryta znajdującego się w tzw. martwej dolinie.

Zjawisko kaptażu występuje przede wszystkim na obszarach górskich o dojrzałej sieci rzecznej. Do przykładów kaptażu w Polsce należą:

W Polsce znajdują się również miejsca, w których przypuszczalnie zjawisko kaptażu mogłoby nastąpić w przyszłości, np. kaptaż górnej Solinki przez Udavę w Bieszczadach[4] lub kaptaż Kamienickiego Potoku przez Koninę w Gorcach[12].

Kaptaż boczny

[edytuj | edytuj kod]

Specyficznym rodzajem kaptażu jest kaptaż boczny, który jest efektem erozji bocznej w korycie rzeki głównej, która powoduje przerwanie przegrody między dolinami rzeki głównej i jej dopływu w miejscu gdzie jest ona podcinana przez nurt rzeki głównej i przeciągnięcie koryta. Zjawisko to prowadzi do powstania tzw. pagórów pseudomeandrowych[13].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Klimaszewski 1981 ↓, s. 499.
  2. Mizerski 2019 ↓, s. 220.
  3. a b Migoń ↓, s. 221.
  4. a b c d Klimaszewski 1981 ↓, s. 500.
  5. Klimaszewski 1981 ↓, s. 501.
  6. Przełom Lubrzanki w Mąchocicach, Państwowy Instytut Geologiczny [dostęp: 2021-12-28] (pol.)
  7. Polska Ekologia - Styl życia - Parki krajobrazowe [online], www.polskaekologia24.pl [dostęp 2021-12-28].
  8. Klimaszewski 1981 ↓, s. 447.
  9. Kasprzak 2010 ↓, s. 94.
  10. Biała Lądecka – Przyroda Dolnego Śląska [online] [dostęp 2021-12-28] (pol.).
  11. Czy Skora może uchodzić do Skory? - Gazeta Chojnowska w ramach portalu E-Informator.pl [online], www.chojnowska.e-informator.pl [dostęp 2021-12-28].
  12. Kurzeja 2012 ↓, s. 6.
  13. Klimaszewski 1981 ↓, s. 441.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]