Przejdź do zawartości

Sosnówka (ptak)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Sosnówka
Periparus ater[1]
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

sikory

Rodzaj

Periparus

Gatunek

sosnówka

Synonimy
  • Parus ater Linnaeus, 1758[2]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Zasięg występowania
Mapa występowania

     występuje przez cały rok

     zimowiska

Sosnówka[4], sikora sosnówka (Periparus ater) – gatunek małego ptaka z rodziny sikor (Paridae), zamieszkującego Eurazję i północno-zachodnią Afrykę. Nie jest zagrożony.

Występowanie

[edytuj | edytuj kod]

Zamieszkuje prawie całą Europę, północno-zachodnią Afrykę oraz północne i centralne obszary leśnej strefy Azji aż po wybrzeże Pacyfiku oraz wyspy w jego zachodniej części. Bardziej na południe występują izolowane tereny lęgowe w borach iglastych położonych w wysokich górach – są to prawdopodobnie pozostałości po ostatnim okresie lodowcowym. Obecnie tamtejsze populacje zwiększają osobniki wędrujące tu z północy. Gnieżdżące się tam sikory sosnówki mogą czasami migrować masowo na zimę w kierunku południowym. Częściowo osiadły, w zimie zwłaszcza ptaki z północnych populacji podejmują niedalekie wędrówki i koczują (przyloty od marca do maja i odloty od września do października). Migrują na Półwysep Pirenejski i nad basen Morza Śródziemnego. Po drodze czeka na nie wprawdzie wiele zagrożeń, ale na zimowiskach łatwiej jest o pokarm. Jednak większość osobników zachodniej i środkowej Europy pozostaje na terenach lęgowych. Większość z nich cierpi z powodu zimna i zwłaszcza braku pokarmu, który muszą zbierać w ciągu krótkich dni, aby przetrwać długie zimowe noce. Wprowadzanie świerkowych monokultur na niziny i pogórza sprawiło, że znacznie powiększył się obszar występowania tego gatunku, szczególnie w zachodniej i środkowej Europie.

W Polsce (podgatunek nominatywny P. ater ater) jest licznym ptakiem lęgowym w górach (lęgi do wysokości 1500 m n.p.m.) i na północy (Pomorze, Mazury, Podlasie), w pozostałej części kraju nieliczny. Najmniejsza z sikor występujących w całej Polsce również zimą. Co kilka lat notuje się w kraju zimą zwiększoną liczbę osobników. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja sosnówki w Polsce liczyła 725–982 tysięcy par lęgowych[5]. Trend liczebności w okresie 2000–2016 uznano za umiarkowanie wzrostowy, choć po silnych wzrostach na początku wieku liczebność zaczęła powoli spadać[6].

Podgatunki

[edytuj | edytuj kod]
Przypuszczalnie irlandzka sosnówka P. a. hibernicus z żółtawymi policzkami i piersią

Wyróżnia się następujące podgatunki, zamieszkujące odpowiednio[7][2][4]:

  • sosnówka brytyjska (P. ater britannicus) – Wielka Brytania i północno-wschodnia Irlandia.
  • P. ater hibernicusIrlandia.
  • sosnówka, sosnówka zwyczajna (P. ater ater) – północna, środkowa i wschodnia Europa przez Syberię aż do Pacyfiku, Azja Mniejsza, północno-wschodnia Syria i Liban; obejmuje proponowane taksony abietum, rossosibiricus i amurensis.
  • P. ater vieiraePółwysep Iberyjski.
  • P. ater sardusSardynia i Korsyka.
  • P. ater atlasMaroko (w okolicach gór Atlas).
  • sosnówka afrykańska (P. ater ledouci) – północna Algieria i północno-zachodnia Tunezja.
  • sosnówka rdzawa (P. ater cypriotes) – Cypr.
  • P. ater moltchanovi – południowy Półwysep Krymski.
  • P. ater michalowskiiKaukaz (z wyłączeniem części południowo-zachodniej) oraz środkowe i wschodnie Zakaukazie.
  • P. ater derjugini – północno-wschodnia Turcja do południowo-zachodniego Kaukazu.
  • P. ater eckodedicatus – zachodnie Chiny.
  • sosnówka cynamonowa (P. ater phaeonotus) – południowo-wschodni Azerbejdżan, północny Iran, południowo-zachodni Turkmenistan, zimą prawdopodobnie także południowo-zachodni Iran; obejmuje proponowane taksony gaddi i chorassanicus.
  • P. ater rufipectus – południowo-wschodni Kazachstan i Kirgistan do północno-zachodnich Chin.
  • P. ater martensi – dolina rzeki Kali Gandaki (środkowy Nepal).
  • sosnówka rdzawoboczna (P. ater melanolophus) – wschodni Afganistan i północno-zachodni Pakistan do północno-zachodnich Himalajów. Jest uważany przez niektórych ornitologów za oddzielny gatunek. W ostatnich latach jednak stwierdzono przy pomocy genetycznych i morfologicznych badań, że jest podgatunkiem P. ater, który mimo dość odmiennego ubarwienia jest najbardziej spokrewniony z podgatunkami: P. ater martensi i południową odmianą P. ater aemodius.
  • sosnówka himalajska (P. ater aemodius) – wschodnie Himalaje do północnej Mjanmy.
  • P. ater pekinensis – wschodnio-środkowe Chiny.
  • P. ater isularis – południowe Wyspy Kurylskie i Japonia.
  • P. ater kuatunensis – południowo-wschodnie Chiny.
  • sosnówka tajwańska (P. ater ptilosus) – Tajwan.

Charakterystyka

[edytuj | edytuj kod]

Wygląd zewnętrzny

[edytuj | edytuj kod]

Drobny ptak o krępej sylwetce i dużej głowie. Obie płci ubarwione jednakowo. Głowa i gardło czarne z białymi policzkami i plamą na karku i potylicy. Upierzenie na brzuchu od białego do jasnobeżowego (nie ma tu czarnej pręgi jak u bogatki ani żółtawych odcieni). Wierzch ciała, skrzydła i ogon szaroniebieskie (u podgatunków: nominatywnego P. ater ater, P. ater isularis i P. ater rufipectus) lub oliwkowozielone (u podgatunków P. ater britannicus i P. ater abietum). Na skrzydłach dwa białe paski (utworzone z białych zakończeń pokryw skrzydłowych), które są bardziej wyraziste niż u innych sikor. Pomagają one w oznaczeniu ptaka z większej odległości. Dziób cienki, czarny, nogi ołowianoszare. Młode w szacie juwenalnej podobne do dorosłych, ale z mniej wyraźnym rysunkiem[8].
Podobna do bogatki, lecz mniejsza i bledsza. Charakterystycznymi cechami odróżniającymi są: brak czarnego paska na brzuchu oraz podłużna biała plama na karku, która wraz z białymi policzkami tworzy trzy „okienka”.

Zachowanie

[edytuj | edytuj kod]
Sosnówki zimą odwiedzają karmniki w pobliżu ludzkich siedzib

Bardzo ruchliwa i zwinna, żerując często zwiesza się z gałązek głową w dół. Przebywa głównie w koronach drzew. Nie kryje się przed człowiekiem. To ptak towarzyski, bo poza okresem lęgowym tworzy stada, których liczebność dochodzi do kilkudziesięciu osobników, a w czasie migracji nawet kilku tysięcy. Zimą w Polsce można ją spotkać w stadach mieszanych, które tworzy z innymi sikorami, pełzaczami, kowalikami, mysikrólikami i dzięciołami. Ptaki razem szukają pokarmu i ostrzegają się nawzajem przed drapieżnikami. Głównym naturalnym wrogiem sosnówek są sóweczki – kiedy je zauważą, od razu alarmują o ich obecności[potrzebny przypis].

Rozmiary

[edytuj | edytuj kod]
  • długość ciała: 10–11,5 cm[8]
  • długość ogona: 4–5 cm[9]
  • rozpiętość skrzydeł: 17–21 cm[9]
  • masa ciała: 7,5–12 g[9]
Śpiew sosnówki nagrany w Rosji

Wabi m.in. wysokim, cienkim, krótkim „si-si-si” (podobne w brzmieniu do mysikrólika), a zaniepokojenie wyraża smętnym, nosowym, niewyraźnym „tiiju”. Głos czysty i miękki, bez dźwięków trzeszczących takich jak u bogatki. Śpiew to głośne, rytmiczne, jasno brzmiące i monotonne „wici-wici-wici”, nieco podobne do śpiewu bogatki, ale zawsze dwusylabowe, płynnie połączone i szybsze. Często śpiewa siedząc na wierzchołku drzewa. Melodia sosnówki rozlega się wśród świerczyn od jesieni do początku lata. Ptaki milkną w trakcie niesprzyjającej zimowej pogody. Niektóre strofy piosenki przypominają wykonanie bogatki, choć sosnówka wykonuje je szybciej i głośniej.

Długość życia

[edytuj | edytuj kod]

Zwykle ok. 2 lat, choć odnotowano też ptaka żyjącego 8 lat i 9 miesięcy[potrzebny przypis].

Środowisko

[edytuj | edytuj kod]

Związana z drzewami iglastymi, głównie świerkiem[9]. Preferuje głębsze partie starych, zwartych borów świerkowych i jodłowych (tu jest to najliczniejsza sikora), zwłaszcza rosnące w wyższych położeniach górskich lub na suchych stanowiskach, ale też lasy mieszane z tymi drzewami. W górach spotykana tylko w lasach regla górnego. Wbrew nazwie, lasy sosnowe zamieszkuje rzadko i nielicznie. Występuje też w ogrodach lub na cmentarzach z wysokimi świerkami. Spotykana również w lasach liściastych z domieszką drzew iglastych[9]. W przeciwieństwie do bogatki i modraszki omija parki i drzewostany liściaste. Brytyjski podgatunek P. ater britannicus zamieszkuje również lasy liściaste i parki.

Pożywienie

[edytuj | edytuj kod]
Sosnówki żerują głównie na cienkich gałązkach drzew iglastych

Żywi się owadami żyjącymi na drzewach iglastych, poczwarkami, imago, ich gąsienicami i jajeczkami, a także muchówkami, mszycami, rośliniarkami[9]. Zbiera je z gałązek drzew oraz z igieł. Zjada również pająki i inne bezkręgowce. W okresie zimowym zjada nasiona świerka, a także sosen, limb, buka i jodeł[9]. W „latach nasiennych” – okresach urodzaju nasion świerka – robi zapasy pożywienia, ukrywając je w spękaniach kory i pomiędzy igliwiem.

Dla przebywających zimą na terenach lęgowych ptaków zima to trudny okres. Najgorzej znoszą go przy grubej pokrywie śnieżnej, która może zalegać na gałęziach, w czasie szronu i szadzi. W takim przypadku sikory nie mogą dostać się do korowiny i igliwia, gdzie ukrywają się stadia spoczynkowe owadów. Często w tym okresie szukają nasion na ziemi lub odwiedzają karmniki. Ptak gromadzi zapasy na zimę od początku okresu lęgowego poprzez wciskanie owadów i nasion w zakamarki kory, pomiędzy igły lub w ziemię.

Pomiędzy gałęźmi i igłami w koronach drzew iglastych wykazują bardzo dużą ruchliwość i zwinność. Często sosnówki można zobaczyć, jak zwieszają się na zakończeniach pędów, stale szukając pomiędzy poszczególnymi igłami smakowitych kąsków, np. wydłubując nasiona z szyszek. Rzadziej spotykana na żerowaniu na pniu czy grubych gałęziach.
Sikora sosnówka konkuruje o pokarm z innymi gatunkami sikor, zwłaszcza z czubatką i czarnogłówką. Ze względu na małą masę i wyspecjalizowaną budowę dzioba jest w stanie lepiej korzystać z zasobów pokarmowych znajdujących się na najcieńszych, zewnętrznych gałązkach iglastych drzew[9]. Pozostałe sikory żerują wewnątrz koron drzew, na grubszych gałęziach i pniach. W ten sposób sikory dzielą drzewo na strefy, w których najchętniej zdobywają pożywienie i unikają jego podbierania. Gdy w danym miejscu brakuje danego gatunku sikory, to inny zajmuje zwolniony obszar żerowania.

W ubarwieniu sosnówki brakuje bardziej jaskrawych elementów typowych dla bogatki czy modraszki

Wyprowadza jeden lub dwa lęgi w roku, pierwszy zwykle w końcu kwietnia lub maju, a ewentualny drugi – w czerwcu. Okres lęgów może się opóźniać zależnie od pogody, zwłaszcza wysoko w górach. Zupełnie wyjątkowo zdarza się wyprowadzenie trzeciego lęgu w sezonie. Tworzone pary są monogamiczne. Pierwszy raz przystępują do lęgów, mając rok[9].

Gniazdo

[edytuj | edytuj kod]

Jako gniazdo służą naturalne dziuple, szczeliny skalne lub budki lęgowe (rzadko) z małym otworem wejściowym, położone nisko (do 2 m nad ziemią), czasem w spróchniałym pieńku[9]. Wyjątkowo także norka w ziemi, zwłaszcza tam gdzie jest duża konkurencja o miejsca lęgowe i sosnówka przegrywa z większymi gatunkami. Gniazdo grubo wyściełane jest mchem, gęsto splecioną sierścią i wełną, a zbudowane z traw[9]. Zwykle nie ma tam piór.
W lasach iglastych sosnówki rzadko mogą znaleźć odpowiednie dziuple po dzięciołach, dlatego też zakładają gniazda w różnych nadających się do tego miejscach – rozłupanych drzewach, korzeniach, a nawet w norach myszy na ziemi. Aby zasiedliły budkę lęgową, ta musi mieć wlot o średnicy 27–28 mm (w przypadku bogatki jest szerszy, bo ok. 32–34 mm).

Jaja i wysiadywanie

[edytuj | edytuj kod]
Jaja z kolekcji muzealnej

Samica składa w maju 7–10 (bardzo rzadko nawet 13) matowych, białych jaj o czerwonym nakrapianiu, podobnych do jaj modraszki[9]. Jaja są wysiadywane wyłącznie przez samicę przez 14–16 dni[9].

Pisklęta

[edytuj | edytuj kod]

Młode, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 18–20 dniach i następnie koczują wraz z rodzicami w koronach drzew[9]. Po wykluciu potomstwem zajmują się oboje rodzice. Samiec zbiera dla piskląt małe gąsienice motyli. Po 4-5 tygodniach, są już samodzielne[9].

Status i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

IUCN uznaje sosnówkę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 90–165 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[3].

Na terenie Polski sosnówka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową[10]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[11].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Periparus ater, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. a b Gosler, A. & Clement, P.: Coal Tit (Periparus ater). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-11)].
  3. a b Periparus ater, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  4. a b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Paridae Vigors, 1825 - sikory - Tits, chickadees (wersja: 2017-12-14). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-04-21].
  5. Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019. 
  6. Przemysław Chylarecki i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018, ISBN 978-83-950881-0-0.
  7. F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Waxwings and allies, tits, penduline tits. IOC World Bird List (v10.1). [dostęp 2020-04-21]. (ang.).
  8. a b Lars Svensson i inni, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Wydanie III, poprawione i zaktualizowane, Przewodnik Collinsa, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 358,359, ISBN 978-83-7763-647-3 [dostęp 2024-02-11].
  9. a b c d e f g h i j k l m n o Michał Radziszewski i inni red., Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski: przewodnik ornitologa, Bełchatów : Warszawa: Fenix ; PZWL Wydawnictwo Lekarskie Sp. z o.o, 2022, s. 287, ISBN 978-83-65808-48-6 [dostęp 2024-02-11].
  10. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
  11. Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
  • Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]