Nikiszowiec

Nikiszowiec

nr rej. A/1230/78 z 19 sierpnia 1979 roku
Widok ogólny na Nikiszowiec
Państwo	Polska
Miasto	Katowice
Dzielnica	Janów-Nikiszowiec
Data budowy	1911–1915 (rozbudowa: 1920-1924)
Architekt	Emil i Georg Zillmannowie
Położenie na mapie Katowic Nikiszowiec
Położenie na mapie Polski Nikiszowiec
Położenie na mapie województwa śląskiego Nikiszowiec
50°14′36,06″N 19°04′53,22″E

Nikiszowiec (niem. Nickischschacht, śl. Ńikisz) – zabytkowe osiedle w Katowicach, w jednostce pomocniczej Janów-Nikiszowiec, powstałe w latach 1908–1918 z inicjatywy koncernu górniczo-hutniczego Georg von Giesches Erben jako osiedle robotnicze dla górników kopalni Giesche (obecnie Wieczorek) wybudowane na terenie obszaru dworskiego Giszowiec. Osiedle zaprojektowali architekci Emil i Georg Zillmannowie z Charlottenburga, którzy byli również autorami projektu sąsiedniego Giszowca. Obydwa osiedla znajdują się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

W dniu 9 maja 1924 roku nastąpiła likwidacja obszaru dworskiego i Nikiszowiec wraz z Giszowcem włączono do gminy Janów. W 1951 roku osiedle stało się częścią nowego miasta – Szopienic. W 1960 roku Nikiszowiec wraz z Szopienicami i Janowem został włączony do Katowic.

Historia

Nazwa

Niemiecka nazwa osiedla patronackiego Nickischschacht pochodzi od położonego w jego pobliżu szybu kopalnianego Nickisch (niem. Nickisch-Schacht, później szyb Poniatowski Kopalni Węgla Kamiennego Wieczorek). Obecny Nikiszowiec jest spolszczoną formą niemieckiej nazwy osiedla i szybu (Nikisz – nazwa szybu + formant -owiec). Niemiecka nazwa szybu wywodzi się zaś od nazwiska przedstawiciela spółki Georg von Giesches Erben (niem. Spadkobiercy Gieschego), barona Friedricha Nickisch von Rosenegka.

Początki

Powstanie osiedla sięga początku XX wieku, kiedy to koncern Georg von Giesches Erben zapoczątkował eksploatację nowych pokładów węgla w polu górniczym Reserve. W 1904 roku rozpoczęto drążenie szybu Carmer i zainstalowano nowe maszyny. 13 maja 1907 roku powołano obszar dworski Giszowiec.

Dla górników zatrudnionych w kopalni Giesche w 1907 roku przystąpiono do budowy osiedla górniczego Giszowiec, w którym jak się później okazało liczba mieszkań dla pracowników kopalni stała się niewystarczająca. W grudniu 1908 roku Wydział Powiatowy w Katowicach wydał zgodę na wybudowanie nowej kolonii robotniczej zlokalizowanej na terenie Janowa, w sąsiedztwie szybu Nickisch – jednego z czternastu szybów kopalni Giesche (dziś szyb Poniatowski kopalni Wieczorek). Na budowę nowego osiedla przeznaczono obszar o powierzchni 20 hektarów, a docelowo miało w nim zamieszkać około 5000 robotników oraz urzędników.

Osiedle zaprojektowali architekci Emil i Georg Zillmannowie z Charlottenburga, twórcy zabudowy Giszowca. Nad pracami budowlanymi, podobnie jak w przypadku budowy Giszowca, czuwał dyrektor generalny spółki - Anthon Uthemann. W 1911 roku oddano do użytku pierwszy blok mieszkalny. Wtedy właśnie kolonia otrzymała swego żandarma, a w 1913 roku zastępcę naczelnika obszaru dworskiego, którym został asesor górniczy Ernest Mogwitz. W 1914 roku przystąpiono do budowy neobarokowego kościoła przy centralnym placu. Świątynię tę również zaprojektowali Zillmannowie. W kościele znajdują się witraże wykonane przez Georga Schneidera z Ratyzbony i zabytkowe organy braci Rieger z Karniowa.

Z powodu wybuchu I wojny światowej budowę przerwano, a parafianie uczęszczali do tymczasowego kościoła w budynku kotłowni przy szybie Albert. Wojna powstrzymała również budowę osiedla górniczego. Wielu mężczyzn trafiło do wojska, co spowodowało jednocześnie mniejsze wydobycie węgla w kopalni Giesche. W tym czasie wydobycie węgla zmalało o około 30%. Do pracy pod ziemią zaczęto przyjmować kobiety i chłopców w wieku od 14 do 16 lat. Dodatkowo zatrudniano jeńców wojennych i robotników przymusowych z byłego zaboru rosyjskiego. W 1917 roku 33% załogi w kopalni stanowili jeńcy.

Ludność cywilna zamieszkująca osiedle dotkliwie odczuwała kłopoty z zaopatrzeniem w żywność. Pracownicy kopalni, w celu poprawy zaopatrzenia w żywność i dla wywalczenia podwyżki płac, postanowili strajkować. W dniach 8–11 września 1916 roku doszło do strajku. W związku z czym władze kopalni zapewniły pracownikom zakup dodatkowych środków spożywczych. Kolejny strajk odbył się w lipcu 1918 roku. Górnicy domagali się m.in. skrócenia czasu pracy, lepszego zaopatrzenia w żywność i podwyższenia zarobków.

Buntujących się pracowników kopalni Giesche wysłano na front lub skazano wyrokiem sądu wojskowego na karę więzienia w twierdzy w Nysie. Mieszkańcy Giszowca i Nikiszowca w czasie wojny wskutek niedożywienia cierpieli na wiele chorób, a brak opieki lekarskiej sytuację tę pogarszał. W chwili zakończenia wojny w Nikiszowcu wybuchła epidemia tyfusu.

Powstania śląskie

Po zakończeniu I wojny światowej większość mieszkańców Nikiszowca oczekiwała na przyłączenie Górnego Śląska do Polski. Część z nich postanowiła chwycić za broń. W 1919 roku utworzono komórkę Polskiej Organizacji Wojskowej, przygotowującej swoich członków do podjęcia walki zbrojnej. Komendantem został Feliks Marszalski, a jego zastępcą Teodor Chrószcz. 13 sierpnia 1919 roku górnicy kopalni Giesche przyłączyli się do strajku generalnego. W czasie tego strajku doszło do wybuchu I powstania śląskiego. Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania była masakra robotników w kopalni Mysłowice, dokonana przez oddział Grenzschutzu.

Podczas powstań śląskich (lata 1919–1921), a szczególnie w czasie pierwszego powstania, w Nikiszowcu toczyły się zacięte walki o przyłączenie terenów Górnego Śląska do Polski. O wydarzeniach tamtych czasów opowiada film Kazimierza Kutza Sól ziemi czarnej. Pod koniec drugiej dekady XX wieku Nikiszowiec liczył około 7 tysięcy mieszkańców.

II Rzeczpospolita

20 marca 1921 roku w przeprowadzonym na Górnym Śląsku plebiscycie w Nikiszowcu wraz z Giszowcem uprawnionych do głosowania było 4288 osób, zagłosowało 4222. Za przyłączeniem do Polski opowiedziało się 3056 osób. W samym Nikiszowcu za pozostawieniem Śląska w granicach Niemiec głosowało 672 osób, natomiast za przyłączeniem do Polski 1946.

Nikiszowiec znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej w czerwcu 1922 roku. W 1924 roku nastąpiła likwidacja obszaru dworskiego Gieschewald i osiedle zostało włączone do gminy Janów. W okresie międzywojennym na terenie osiedla propagowano kulturę polską i rozwijano działalność wielu organizacji społecznych, m.in.: Towarzystwa Gimnastycznego Sokół (gniazdo to nosiło nazwę Nikisz-Giszowiec), chóru męskiego im. Stanisława Moniuszki, chóru mieszanego Wolność (w 1927 roku zmiana nazwy na Halka), Towarzystwa Czytelni Ludowych i Związku Harcerstwa Polskiego. W 1935 roku w Nikiszowcu mieszkało około 7 tysięcy osób – głównie rodziny górników kopalni Giesche.

Górnicy, rozczarowani pogarszającymi się warunkami życiowymi, buntowali się przeciwko redukcji zatrudnienia i obniżce płac. Na czele lokalnego ruchu rewolucyjnego stanął jeden z czołowych działaczy komunistycznych na Górnym Śląsku, górnik kopalni Giesche, Józef Wieczorek. W marcu 1937 roku w kopalni Giesche doszło do strajku, który był ostatnim poważnym wystąpieniem górnośląskich robotników przed wybuchem II wojny światowej. Trwające w tym czasie strajki zostały zobrazowane w filmie Kazimierza Kutza Perła w koronie.

II wojna światowa

4 września 1939 roku, w wyniku inwazji wojsk hitlerowskich na Polskę, Nikiszowiec znalazł się pod okupacją niemiecką. Okupanci rozpoczęli prześladowania polskich patriotów. Usunięto wszelkie ślady polskości z życia publicznego. Likwidowano wszelkie polskie instytucje i organizacje. Okupanci zrywali i niszczyli polskie szyldy i symbole narodowe. W całej gminie usunięto polskie nazwy ulic i zastąpiono je niemieckimi. 3 lutego 1942 roku władze niemieckie nazwę gminy Janów, która wydawała się być bardzo polską, zmieniły na niemiecką Gieschewald, nawiązując do dawnej nazwy obszaru dworskiego, przy czym Nikiszowiec nazwano Gieschewald-Mitte, Janów zmieniono na Gieschewald-Nord, a Giszowiec na Gieschewald-Süd.

W 1943 roku Niemcy zarekwirowali na cele wojenne 4 dzwony z kościoła św. Anny, zostawiając tylko najmniejszy, który ważył 581 kg. Dzwony te zostały odlane przez firmę Schillinga w Appoldzie koło Weimaru. Nosiły nazwy: Paweł, Maria, Józef, Barbara, Anna i miały dla nikiszowian dużą wartość materialną i znaczenie religijne.

W czasie okupacji na terenie Nikiszowca i całej gminy Janów działały różne organizacje konspiracyjne. Celem ich była walka z okupantem. Organizowano m.in. działalność sabotażową i dywersyjną. Na początku II wojny światowej na terenie Nikiszowca i całego Górnego Śląska przystąpiono do rejestracji ludności. Akcja ta zwana była „palcówką” (ze względu na to, że w dowodzie umieszczano odcisk palca zamiast zdjęcia). Mieszkańcy osiedla musieli określić narodowość i język. Większość mieszkańców, aby uniknąć represji, podawała jako ojczysty etnolekt śląski i tym samym została wpisana na niemiecką listę narodowościową (Deutsche Volksliste). Z tego względu Górnoślązaków mobilizowano i uzupełniano nimi szeregi Wehrmachtu. Masowy pobór do niemieckiego wojska i przedłużająca się wojna spowodowały brak rąk do pracy w kopalni Giesche. W związku z tym do pracy zatrudniano kobiety, młodzież i jeńców wojennych. Jeńcy, głównie Rosjanie, zostali zakwaterowani w barakach mieszkalnych w pobliżu szybu Zbyszko (przy obecnej ul. Transportowców). Stan jeńców był tak zły, że wzbudzał współczucie u miejscowych górników i mieszkańców Nikiszowca, którym też nie wiodło się najlepiej.

27 stycznia 1945 roku Nikiszowiec wraz z Katowicami został wyzwolony spod okupacji.

Lata powojenne

28 stycznia 1945 roku przedstawiciele komitetów powstałych w Janowie, Nikiszowcu i Giszowcu utworzyli Tymczasową Radę Gminną, na której czele stanął Józef Żymła z Giszowca. Przywrócono polskie nazwy ulic i miejscowości. W 1947 roku naczelnikiem gminy Janów został Emanuel Zielosko. W dniu 22 marca 1951 roku Nikiszowiec został włączony w skład miasta Szopienice, natomiast od 1960 roku Szopienice wraz z Nikiszowcem zostają włączone w skład miasta Katowice. W 1978 roku Nikiszowiec wpisano do rejestru zabytków i jest do dziś objęty ochroną prawną.

Czasy obecne

Obecnie osiedle Nikiszowiec jest turystyczną atrakcją miasta Katowic i województwa śląskiego. Od 2006 roku jest jedną z atrakcji Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

W 2008 obchodzono 100-lecie powstania Nikiszowca. W ramach obchodów zorganizowano m.in. 1. Międzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej NIKISZ-FOR, 1. Światowy Zlot Nikiszowian i wystawę w Muzeum Historii Katowic: Nikiszowiec 1908-2008. Z dziejów osiedla i parafii. 25 października 2008 roku w kościele św. Anny odsłonięto tablicę upamiętniającą projektantów górniczego osiedla Emila i Georga Zillmannów. Na uroczystość przybył odnaleziony niedawno przez Joannę Tofilską z Giszowca pracującą w Muzeum Historii Katowic Jörn Zillmann, wnuk Emila Zillmanna. W grudniu 2008 roku zorganizowany również został 1. świąteczny jarmark w Nikiszowcu. Pieniądze zarobione na tej imprezie Nikiszowianie przeznaczyli na zakup monitoringu w dzielnicy. 14 stycznia 2011 roku Nikiszowiec został przez Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego wpisany na listę pomników historii.

Architektura i urbanistyka

Zabudowa osiedla w Nikiszowcu powstała według projektu Georga i Emila Zillmannów. Osiedle to zlokalizowano na zachód od Janowa i mimo lokalizacji na skraju lasu zaprojektowano zwartą, blokową zabudowę. Pierwszy blok mieszkalny oddano do użytku w 1911 roku, a ostatni, IX blok, wybudowano w 1919 roku. Osiedle uzyskało obecny wygląd w 1927 roku, kiedy to zakończono budowę kościoła.

W osiedlu na powierzchni 200 000 m² wybudowano około 1000 mieszkań, park o powierzchni 44 000 m², budynek administracyjny, cechownię, łaźnię z kotłownią dla całej załogi kopalni Giesche, dom noclegowy z 504 łóżkami, kościół, gospodę, placówkę policji, sklepy, pralnię i szkołę z mieszkaniami dla nauczycieli. Budynek mieszkalny składał się ze 165 mieszkań; razem z podwórzem i ulicą zajmował przeciętnie 1300 m². Typowe mieszkanie w Nikiszowcu składało się z 2 pokoi z kuchnią i miało powierzchnię około 63 m².

W Nikiszowcu poszczególne domy mieszkalne (trzykondygnacyjne o 12 mieszkaniach) łączone są w zamknięte pierścieniowo bloki, połączone między sobą przewiązkami opartymi na szerokich arkadach. Wewnątrz bloków, na podwórzach wprowadzono elementy wiejskie: chlewiki, w których hodowano zwierzęta, a w centralnej części podwórza piece do wypieku chleba (tzw. piekarnioki). W największym bloku osiedla, położonym przy dawnym szybie Nickisch (później Poniatowski), w północnej części osielda, zlokalizowano najważniejsze budynki administracyjne kopalni Giesche, a także obiekty zaplecza socjalnego osiedla. Znajdowało się tu m.im. budynek dyrekcji kopalni, cechowni i dom noclegowy, a także pralnia, suszarnia, łaźnia, magiel, poczta oraz sklepy zlokalizowane pod arkadami. Restaurację zlokalizowano wówczas w sąsiednim bloku, ozdobionym mozaiką w kształcie róży (obecnie mieści się tam placówka pocztowa). We wschodniej części Nikiszowca wybudowano dwa wolnostojące budynki szkoły wraz z mieszkaniami dla nauczycieli, a także kościół. nauczycieli, a także kościół, natomiast poza torami kolejowymi, przy obecnej ul. Zamkowej powstał szpital (barak zakaźny), ochronka oraz oczyszczalnia ścieków. Z tych bloków i wolno stojących obiektów publicznych, jak kościół, szkoła, szpital, uformowane jest w zaplanowanym układzie całe osiedle. Taki układ umożliwił osiedlenie ponad 8 tys. ludzi na obszarze niecałych 8 ha.

Zabudowa z surowej czerwonej cegły stanowi architektoniczną całość. Celem uniknięcia monotonii Zillmannowie starali się nadać familokom indywidualny charakter i silnie zaakcentowali elementy konstrukcji architektonicznych, np. łuki nad otworami okiennymi i drzwiowymi. Budynki wyróżniają się wieloma detalami: wykuszami o różnej wysokości, głębokości i kształcie, a także portalami wejściowymi.

Układ urbanistyczny Nikiszowca zaprojektowano w sposób regularny jako szereg przecinających się pod kątem prostych ulic. Tak zaprojektowane osiedle z góry przypomina kształtem widownię amfiteatralną ze sceną w samym centrum, którym jest plac Wyzwolenia. W skład całego kompleksu wchodzi 9 połączonych ze sobą ceglanych budynków oraz neobarokowy kościół św. Anny.

Zabytki

Do rejestru zabytków wpisane są następujące obiekty:

• układ urbanistyczno-przestrzenny osiedla robotniczego Nikiszowiec z lat 1908–1918, nr rej.: A/1230/78 z 19.08.1979,
• zespół szybu Pułaski kopalni Wieczorek, ul. Szopienicka z lat 1903–1911, nr rej: A/1384/89 z 20.03.1989 w tym: nadszybie z wieżą wyciągową, sortownią, maszynownią, kuźnią, warsztatem mechanicznym, stolarnią, cechownią i łaźnią.

Od 2008 roku czynione były starania, aby Nikiszowiec uznano za pomnik historii. Władze miasta Katowic przeznaczyły na ten cel kwotę 30 000 zł. Sporządzana została szczegółowa dokumentacja osiedla górniczego i opinie konserwatorów zabytków. Dokładna analiza została skierowana do kancelarii prezydenta RP. Rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 14 stycznia 2011 roku osiedle zostało uznane za pomnik historii.

Pomniki i tablice pamiątkowe

Lista pomników i tablic pamiątkowych znajdujących się w Nikiszowcu:

• grób zbiorowy wojenny poległych w czasie powstań śląskich,
• pomnik Józefa Wieczorka przy ul. Zofii Nałkowskiej,
• tablica upamiętniająca działalność „Komitetu 21”, powołanego przez robotników Górnego Śląska do kierowania akcją strajkową 1923–24,
• „Miejsce Pamięci” poświęcone górnikom, którzy zginęli w kopalni „Giesche – Wieczorek” przy pl. Wyzwolenia.

Gospodarka

Osiedle ściśle związane z górnictwem zostało wybudowane dla pracowników kopalni Giesche (obecnie Wieczorek). Pierwsze wzmianki o wydobywaniu węgla na tym terenie pochodzą z 1788 roku, kiedy to ordynat mysłowicki Feliks Mieroszewski, założył pierwszą w tym rejonie kopalnię Bergthal. Wydobycie w niej prowadzono z przerwami od 20 grudnia 1788 do 1823 roku. 6 stycznia 1826 roku, czyli dzień nadania pola górniczego Morgenroth (Jutrzenka) w Janowie przyjmuje się za datę powstania dzisiejszej kopalni Wieczorek. W największym bloku osiedla, położonym przy dawnym szybie Nickisch (później Poniatowski) zlokalizowano najważniejsze budynki administracyjne kopalni Giesche, w tym dyrekcja, cechownia i dom noclegowy.

W dzielnicy działają: piekarnia, serwisy, warsztaty, hurtownie, sklepy, targowisko, punkty usługowe, istnieją oddziały banków i towarzystw ubezpieczeniowych. Funkcjonuje również infrastruktura związana z turystyką min.: dwa hotele, apartamenty na wynajem, galerie sztuki, restauracje, kawiarnie, oddział Muzeum Historii Katowic oraz Punkt Informacji Turystycznej.

Komunikacja

Układ drogowy Nikiszowca zaprojektowano w sposób regularny, szachownicowy, jako szereg przecinających się pod kątem prostych ulic. W środkowej części osiedla znajduje się plac Wyzwolenia.

25 maja 1909 roku spółka przemysłowa Georg von Giesches Erben uzyskała koncesję na prowadzenie prywatnego ruchu kolei wąskotorowej. Nie wiadomo dokładnie kiedy Balkan zaczął wozić bezpłatnie pasażerów – wiadomo tylko, że 6 stycznia 1914 roku Dyrekcja Okręgowa Kolei zezwoliła na prowadzenie ruchu osobowego pomiędzy szybem Carmer (Pułaski) a Giszowcem. Następnie sieć rozbudowano i ubiegano się o zgodę na darmowy przewóz rodzin pracowników. Dodatkowo w latach 20. XX wieku Nikiszowiec został połączony z Katowicami linią autobusową. W latach 60. XX wieku podjęto starania w sprawie likwidacji Balkana, jednak ostatecznie doszło do zamknięcia linii osobowej 31 grudnia 1977 roku.

Edukacja

Do właścicieli obszaru dworskiego należało zapewnienie edukacji na poziomie podstawowym. Tak więc, wraz z wznoszeniem osiedla zaplanowano miejsce na dwie szkoły. Pierwszy budynek szkolny oddano do użytku 16 października 1911 roku. Budowę drugiego rozpoczęto w 1913 roku. W 1918 roku założono ochronkę dla dzieci, prowadzoną przez siostry Jadwiżanki. W 2014 roku otwarto jedyne w Polsce miejsce spotkań i edukacji młodzieży – Centrum Zimbardo.

Wspólnoty religijne

Na przełomie XIX i XX wieku mieszkańcy osiedla należeli do parafii w Mysłowicach. Na początku XX wieku mieszkańcy Janowa utworzyli Towarzystwo Katolickich Obywateli, które zajęło się zbieraniem funduszy na budowę nowego kościoła na miejscu. Do tej pory musieli pokonywać odległość około 5 km. W 1908 roku spółka Georg von Giesches Erben przekazała na budowę kościoła 60 000 marek. Na zlecenie spółki sporządzono plany i kosztorys budowy kościoła z probostwem, a nadzór nad budową zlecono Emilowi i Georgowi Zillmannom.

Ponieważ budowa przedłużała się spółka przekazała budynek kotłowni przy szybie Albert (Wojciech) kopalni Giesche na kościół tymczasowy. W październiku 1910 roku poświęcono prowizoryczną świątynię, a w sierpniu 1912 roku wydzielono z mysłowickiej parafii samodzielną parafię w Janowie. W maju 1914 roku rozpoczęto budowę nowego kościoła, a zakończono ją dopiero w 1927 roku.

Kultura

W 1919 roku na terenie Nikiszowca rozpoczął działalność chór mieszany Wolność (w 1927 roku zmiana nazwy na Halka). Dyrygentem chóru był Wiktor Bara. W 1922 roku powstał chór męski im. Stanisława Moniuszki, który w 1939 roku liczył 215 osób, a jego pierwszym dyrygentem był Wojciech Bywalec.

Po II wojnie światowej w Nikiszowcu zaczęła swą działalność świetlica zakładowa przy kopalni, która mieściła się w jednej z sal byłego domu noclegowego. Początkowo utworzono w niej sekcję: teatralną, krajoznawczo-turystyczną, szachową, gimnastyczną i zespół mandolinistów. Najważniejszy i najbardziej intensywny okres działalności świetlica przeżywała pod kierownictwem Ottona Klimczoka. W 1947 roku stworzył zespół plastyczny, zwany obecnie Grupą Janowską. Sam wyszukiwał wśród pracowników kopalni malarzy amatorów. Dostarczał im materiały niezbędne do pracy, organizował wystawy i dbał o reklamę. W 1956 roku instruktorem koła plastycznego za namową Klimczoka został Zygmunt Lis, wówczas student krakowskiej ASP. Wkrótce budynek nie mógł zaspokoić wszystkich potrzeb, a Otton Klimczok zaczął zabiegać o budowę zakładowego domu kultury. Ostatecznie na potrzeby Zakładowego Domu Kultury zaadaptowano i przebudowano budynek łaźni kopalnianej. W latach 90. XX wieku kopalnia pozbywając się zbędnego majątku zrezygnowała z prowadzenia Domu Kultury i przekazała budynek miastu Katowice. Wkrótce obiekt oddano do użytku Szkole Podstawowej nr 53.

W 1994 roku utworzono Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Giszowca, Nikiszowca i Janowa, które zajęło się kolekcjonowaniem i prezentowaniem przedmiotów związanych z historią i życiem mieszkańców w tym rejonie. Na działalność wystawienniczą kopalnia Wieczorek przekazała budynek dawnej pralni i magla przy ul. Rymarskiej 4. W budynku zaczęło funkcjonować muzeum społeczne nazwane Galerią Magiel. Od 2011 roku obiekt jest siedzibą Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic. Są tu prezentowane wystawy czasowe oraz dwie wystawy stałe: Woda i mydło najlepsze bielidło. W pralni i maglu na Nikiszowcu oraz U nos w doma na Nikiszu. Za wystawę Woda i mydło najlepsze bielidło. W pralni i maglu na Nikiszowcu muzeum zostało odznaczone nagrodą Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2013 w kategorii wystawy etnograficzne.

W 1998 roku w sąsiedztwie osiedla, w budynkach dawnej cechowni i markowni szybu Wilson kopalni Wieczorek rozpoczęła działalność prywatna Galeria Szyb Wilson. Odbywają się w niej liczne wystawy malarstwa, rzeźby, fotografii i jest miejscem obchodów różnych uroczystości. W 2008 roku zorganizowano w galerii 1. Międzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej NIKISZ-FOR. W ramach festiwalu odbyło się też wiele imprez artystycznych m.in. jarmark sztuki, czyli wystawa prac artystów nieprofesjonalnych z możliwością ich zakupu.

Nikiszowiec w filmie

Tereny Nikiszowca stały się plenerem dla filmów: Kazimierza Kutza, Radosława Piwowarskiego, Macieja Pieprzycy, Lecha Majewskiego i Janusza Kidawy.

Filmy, których akcja toczy się w Nikiszowcu:

• Sól ziemi czarnej (1969),
• Perła w koronie (1971),
• Grzeszny żywot Franciszka Buły (1980),
• Kolejność uczuć (1993),
• Barbórka (2005),
• Angelus (2001).

Nikiszowiec w literaturze

Nikiszowiec i Giszowiec zostały opisane w książce Czarny ogród przez Małgorzatę Szejnert, która została laureatką pierwszej edycji Nagrody Mediów Publicznych „Cogito” w dziedzinie literatury pięknej. Opowieść była także nominowana do Nagrody Literackiej NIKE 2008 oraz do Nagrody Literackiej „Gdynia” 2008. Jest to dokładnie udokumentowana, reporterska historia o losach wybranych rodów z tych miejscowości.

Nikiszowiec w sztuce

Inspirację dla swych niezwykłych wizji malarskich czerpali w Nikiszowcu począwszy już od 1946 roku artyści nieprofesjonalni skupieni w przyzakładowej świetlicy kopalni Wieczorek. Wielu twórców z tego grona nazwanych przez Seweryna A. Wisłockiego Grupą Janowską uwieczniała robotnicze osiedle na swych obrazach. Opisy i fotografie osiedla umieszczane są również w książkach, publikacjach i na stronach internetowych.

Ewald Gawlik jeden z nieżyjących już malarzy z Grupy Janowskiej, zwany Van Goghiem z Nikisza i Mistrzem Małej Ojczyzny, przedstawiał pracę, zabawę, życie rodzinne i społeczne mieszkańców na tle bliskiego mu Nikiszowca i Giszowca. W scenerii robotniczego osiedla tworzy także Erwin Sówka ostatni żyjący malarz z najstarszego trzonu Grupy Janowskiej, emerytowany górnik kopalni Wieczorek. Przedstawia on akty kobiece na tle architektury i krajobrazów Nikiszowca.

Niektóre prace malarzy janowskich przedstawiające Nikiszowiec:

• Ewald Gawlik – Balkan Express, Stare podwórko, Pastuszki – Kolędnicy, Wesele
• Erwin Sówka – Święta Barbara, Nikisz, Trzy róże Nikiszu, Św. Barbara wychodzi za mąż

Prace członków Grupy Janowskiej były prezentowane na wystawach Grupa Janowska 1946-2016 oraz Wokół Mistrzów Grupy Janowskiej w Dziale Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic w budynku przy ul. Rymarskiej 4.

Sport i rekreacja

Najstarszą organizacją sportową w Nikiszowcu było Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół. W 1920 roku utworzono klub piłkarski pod nazwą Klub Sportowy Nikisz 20. Nazwę tego klubu zmieniono w 1938 roku na Klub Sportowy Pułaski. W 1923 roku miłośnicy palanta założyli Klub Sportowy Nikiszowiec 23.

W 1923 roku Jan Skupina założył Towarzystwo Pływackie Giszowiec-Nikiszowiec 23. Nieistniejący już dziś staw Małgorzata w Giszowcu był bazą tego klubu pływackiego. Dzięki zawodniczce Rozalii Kajzer-Piesiur Towarzystwo Pływackie było jednym z najsilniejszych klubów w Polsce. Rozalia Kajzer-Piesiur była wielokrotną mistrzynią i rekordzistką Polski na różnych dystansach i uczestniczką igrzysk w Amsterdamie w 1928 roku.

Od 1931 do wybuchu II wojny światowej w Nikiszowcu znajdowała się siedziba Klubu Cyklistów Rekord Janów.

Po II wojnie światowej przedstawiciele przedwojennego Klubu Sportowego Pułaski stworzyli nowy o nazwie Robotniczy Klub Sportowy Naprzód Janów, uprawiający tylko piłkę nożną. W 1948 roku przy kopalni Wieczorek powstał Górniczy Związkowy Klub Sportowy Janów. Pod koniec 1948 roku RKS Naprzód Janów i nowo utworzony GZKS Janów połączono po wspólną nazwą Górniczy Związkowy Klub Sportowy Naprzód Janów. W 1949 roku do GZKS Naprzód Janów połączył się z Siłą Giszowiec i Katowiczanką i od tej pory nosił nazwę Górnik Janów. W 1957 roku dokonano zmiany statutu i odtąd organizacja nosiła nową nazwę Górniczy Klub Sportowy Naprzód Janów przy kopalni Wieczorek. W 1963 wybudowano dla Naprzodu Janów halę sportową z lodowiskiem Jantor. Klub ten w 1997 roku ogłosił upadłość i dopiero w sezonie 2002/2003 wznowił grę. W lutym 2004 roku zarząd podjął decyzję o reaktywacji klubu. Od sezonu 2006/2007 roku ponownie gra w ekstralidze.

Szlaki turystyczne

Szlak Zabytków Techniki – trasa: Częstochowa – Giszowiec – Żywiec

Problemy społeczne

Powstały jako osiedle robotnicze związane z górnictwem Nikiszowiec odczuwało skutki przemian ustrojowych oraz wymieszania się ludności miejscowej z napływową po II wojnie światowej. Znacznie osłabło wsparcie lokalnej społeczności ze strony KWK Wieczorek. Upadły państwowe zakłady, które dawniej dawały pracę mieszkańcom. Znaczna część mieszkańców dzielnicy posiada wykształcenie zawodowe górnicze lub podstawowe z przyuczeniem do zawodu górnika. Ponadto przyzwyczajenia do opiekuńczości państwa powodują w lokalnej społeczności z jednej strony niechęć do podjęcia samodzielnego wysiłku celem poprawy sytuacji osobistej przez zdobycie nowych kwalifikacji oraz samodzielnego poszukiwania pracy, a z drugiej – postawy roszczeniowe. Efektem powyższego były problemy społeczne: bezrobocie, niska aktywność społeczna oraz przestępczość. Dzielnica odczuwa także brak centrum kulturalnego i problemy mieszkaniowe.

Nikiszowiec postrzegany jest jako dzielnica niebezpieczna ze względu na przestępczość, lecz nie wynika to wprost z policyjnych statystyk. W Nikiszowcu najczęściej dochodzi do wykroczeń i przestępstw mających charakter wandalizmów (wybijanie szyb, podpalanie koszy na śmieci). Echem w mediach odbił się przypadek pobicia przez chuliganów strażaków podczas akcji gaśniczej. Chuligańskie ekscesy są też m.in. wynikiem porachunków między zwaśnionymi grupami pseudokibiców GKS-u Katowice i Ruchu Chorzów. Z poważniejszych przestępstw odnotowano napady rabunkowe z użyciem noża, a w 2003 roku podwójne morderstwo, którego ofiarami padły matka i córka.

Celem poprawy bezpieczeństwa w listopadzie 2010 roku zainstalowano w dzielnicy system monitoringu, powstał on przy udziale organizatorów Jarmarku na Nikiszu.

Bibliografia

• PiotrP. Matuszek PiotrP., „Katowickie” osiedle potomków Gieshego, PiotrP. Matuszek, JoannaJ. Tofilska, AndrzejA. Złoty (red.), „Nikiszowiec, Giszowiec i inne osiedla Katowic”, Archiwum Państwowe Katowic, Miejski Dom Kultury w Giszowcu, Bractwo Gospodarcze Związku Górnośląskiego, FW Koral, 2008, s. 15–34, ISBN 978-83-7593-005-4  (pol.).???
• KurtK. Seidl KurtK., MirosławM. Langer MirosławM., Mieszkania robotnicze w górnośląskim przemyśle górniczym, Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza na zlecenie KWK „Staszic”, 1995, ISBN 83-03-03672-6 .
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .
• MałgorzataM. Szejnert MałgorzataM., Czarny ogród, wyd. pierwsze, Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2007, ISBN 978-83-240-0896-4 .
• JoannaJ. Tofilska JoannaJ., Katowice Nikiszowiec: miejsce, ludzie, historia, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2007, ISBN 978-83-87727-68-0 .