Nikiszowiec

Nikiszowiec

nr rej. A/1230/78 z 19 sierpnia 1979 roku
Widok ogólny na Nikiszowiec
Państwo	Polska
Miasto	Katowice
Dzielnica	Janów-Nikiszowiec
Data budowy	1908–1919
Architekt	Emil i Georg Zillmannowie
Położenie na mapie Katowic Nikiszowiec
Położenie na mapie Polski Nikiszowiec
Położenie na mapie województwa śląskiego Nikiszowiec
50°14′36,06″N 19°04′53,22″E

Nikiszowiec (niem. Nickischschacht, śl. Ńikisz) – zabytkowe osiedle w Katowicach w jednostce pomocniczej Janów-Nikiszowiec, powstałe w latach 1908–1919 z inicjatywy koncernu górniczo-hutniczego Georg von Giesches Erben jako osiedle robotnicze dla górników kopalni Giesche (obecnie Wieczorek) wybudowane na terenie obszaru dworskiego Giszowiec. Osiedle zaprojektowali architekci Emil i Georg Zillmannowie z Charlottenburga, którzy byli również autorami projektu sąsiedniego Giszowca. W dniu 9 maja 1924 roku nastąpiła likwidacja obszaru dworskiego i Nikiszowiec wraz z Giszowcem włączono do gminy Janów. W 1951 roku osiedle stało się częścią nowego miasta – Szopienic. W 1960 roku Nikiszowiec wraz z Szopienicami i Janowem został włączony do Katowic. Osiedle to, podobnie jak Giszowiec, znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

Układ urbanistyczno-przestrzenny osiedla robotniczego Nikiszowiec z lat 1908–1918 został wpisany do rejestru zabytków w dniu 19 sierpnia 1979 roku pod numerem rejestrowym A/1230/78.

Od 2008 roku czynione były starania, aby Nikiszowiec uznano za pomnik historii. Władze miasta Katowic przeznaczyły na ten cel kwotę 30 000 zł. Sporządzana została szczegółowa dokumentacja osiedla górniczego i opinie konserwatorów zabytków. Dokładna analiza została skierowana do kancelarii prezydenta RP. Rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 14 stycznia 2011 roku osiedle zostało uznane za pomnik historii.

Historia

Nazwa

Niemiecka nazwa osiedla patronackiego Nickischschacht pochodzi od położonego w jego pobliżu szybu kopalnianego Nickisch (niem. Nickisch-Schacht, później szyb Poniatowski Kopalni Węgla Kamiennego Wieczorek). Obecny Nikiszowiec jest spolszczoną formą niemieckiej nazwy osiedla i szybu (Nikisz – nazwa szybu + formant -owiec). Niemiecka nazwa szybu wywodzi się zaś od nazwiska przedstawiciela spółki Georg von Giesches Erben (niem. Spadkobiercy Gieschego), barona Friedricha Nickisch von Rosenegka.

Początki

Fragment bloku I osiedla od strony ul. Szopienickiej, na pierwszym planie dawny dom noclegowy

Fragment bloku II przy Placu Wyzwolenia, w którym mieściła się restauracja (obecnie poczta)

Powstanie osiedla sięga początku XX wieku, kiedy to koncern Georg von Giesches Erben zapoczątkował eksploatację nowych pokładów węgla w polu górniczym Reserve. W 1904 roku rozpoczęto drążenie szybu Carmer i zainstalowano nowe maszyny. W dniu 13 maja 1907 roku powołano obszar dworski Giszowiec.

Dla górników zatrudnionych w kopalni Giesche w 1907 roku przystąpiono do budowy osiedla górniczego Giszowiec, w którym jak się później okazało liczba mieszkań dla pracowników kopalni stała się niewystarczająca. Dnia 16 grudnia 1908 roku Wydział Powiatowy w Katowicach wydał zgodę na wybudowanie nowej kolonii robotniczej zlokalizowanej na terenie Janowa, w sąsiedztwie szybu Nickisch – jednego z czternastu szybów kopalni Giesche (od 1935 roku szyb Poniatowski). Na budowę nowego osiedla przeznaczono obszar o powierzchni 20 hektarów, a docelowo miało w nim zamieszkać około 5000 robotników oraz urzędników. Zgoda ta była dyktowana kilkoma warunkami, w tym przekazaniem funduszy i terenu katolickiej gminie w Mysłowicach celem budowy kościoła, budowie i utrzymaniu szkół, podłączeniu nowych budynków do sieci wodno-kanalizacyjnego czy montażu instalacji przeciwpożarowych.

Osiedle zaprojektowali architekci Emil i Georg Zillmannowie z Charlottenburga, twórcy zabudowy Giszowca. Projekt osiedla powstał w 1908 roku. Nad pracami budowlanymi, podobnie jak w przypadku budowy Giszowca, czuwał dyrektor generalny spółki – Anthon Uthemann. Jesienią 1911 roku oddano do użytku pierwszy blok mieszkalny. Wtedy też osiedle otrzymało swego żandarma, a w 1913 roku zastępcę naczelnika obszaru dworskiego, którym został asesor górniczy Ernest Mogwitz. Do wybuchu I wojny światowej wybudowano łącznie 6 bloków osiedla, a ostatni blok (IX) oddano do użytku w 1919 roku. W 1914 roku przystąpiono do budowy neobarokowego kościoła przy centralnym placu. Świątynię tę również zaprojektowali Zillmannowie. W kościele znajdują się witraże wykonane przez Georga Schneidera z Ratyzbony i zabytkowe organy braci Rieger z Karniowa.

Z powodu wybuchu I wojny światowej budowę kościoła przerwano, a parafianie uczęszczali do tymczasowego kościoła w budynku kotłowni przy szybie Albert. Wielu mężczyzn trafiło w tym czasie do wojska, co spowodowało jednocześnie mniejsze wydobycie węgla w kopalni Giesche, które zmalało o około 30%. Do pracy pod ziemią zaczęto przyjmować kobiety i chłopców w wieku od 14 do 16 lat. Dodatkowo zatrudniano jeńców wojennych i robotników przymusowych z byłego zaboru rosyjskiego. W 1917 roku 33% załogi w kopalni stanowili jeńcy.

Ludność cywilna zamieszkująca osiedle dotkliwie odczuwała kłopoty z zaopatrzeniem w żywność. Pracownicy kopalni, w celu poprawy zaopatrzenia w żywność i dla wywalczenia podwyżki płac, postanowili strajkować. W dniach 8–11 września 1916 roku doszło do strajku. W związku z czym władze kopalni zapewniły pracownikom zakup dodatkowych środków spożywczych. Kolejny strajk odbył się w lipcu 1918 roku. Górnicy domagali się m.in. skrócenia czasu pracy, lepszego zaopatrzenia w żywność i podwyższenia zarobków.

Buntujących się pracowników kopalni Giesche wysłano na front lub skazano wyrokiem sądu wojskowego na karę więzienia w twierdzy w Nysie. Mieszkańcy Giszowca i Nikiszowca w czasie wojny wskutek niedożywienia cierpieli na wiele chorób, a brak opieki lekarskiej sytuację tę pogarszał. W chwili zakończenia wojny w Nikiszowcu wybuchła epidemia tyfusu.

Powstania śląskie i plebiscyt

Pomnik Powstańców Śląskich w Nikiszowcu

Po zakończeniu I wojny światowej większość mieszkańców Nikiszowca oczekiwała na przyłączenie Górnego Śląska do Polski. Część z nich postanowiła chwycić za broń. W 1919 roku utworzono komórkę Polskiej Organizacji Wojskowej, przygotowującej swoich członków do podjęcia walki zbrojnej. Komendantem został Feliks Marszalski, a jego zastępcą Teodor Chrószcz. 13 sierpnia 1919 roku górnicy kopalni Giesche przyłączyli się do strajku generalnego. W czasie tego strajku doszło do wybuchu I powstania śląskiego.

Podczas powstań śląskich (lata 1919–1921), a szczególnie w czasie I powstania, w Nikiszowcu toczyły się zacięte walki o przyłączenie terenów Górnego Śląska do Polski. O wydarzeniach tamtych czasów opowiada film Kazimierza Kutza Sól ziemi czarnej. W czasie II powstania śląskiego Nikiszowiec został zajęty przez powstańców bez walk po rozbrojeniu niemieckiej policji, a 19 sierpnia 1919 roku górnicy kopalni Giesche rozpoczęli strajk, który trwał do końca powstania.

Dnia 20 marca 1921 roku w przeprowadzonym na Górnym Śląsku plebiscycie w Nikiszowcu wraz z Giszowcem uprawnionych do głosowania było 4 288 osób, a zagłosowało 4 222. W Nikiszowcu głosowanie odbyło się w budynku szkoły. Za przyłączeniem do Polski opowiedziało się 3 056 osób. W samym Nikiszowcu za pozostawieniem Górnego Śląska w granicach Niemiec głosowało 672 osób, natomiast za przyłączeniem do Polski 1 946 (74,3% głosów). Jako, że wyniki plebiscytu nie były korzystne dla Polski, w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku doszło do wybuchu III powstania śląskiego. Nikiszowiec został zdobyty przez powstańców bez walki w pierwszym dniu powstania. Powstańcy pochodzący z osiedla brali udział w walkach w rejonie Góry św. Anny.

II Rzeczpospolita

Tablica upamiętniająca Józefa Wieczorka

Na mocy konwencji zawartej w Genewie Nikiszowiec znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej w maju 1922 roku. Wraz z przyłączeniem Nikiszowca do Polski rozpoczęto zmiany w nazewnictwie – Nickischschacht oficjalnie stał się Nikiszowcem, a także zmieniono nazwy ulic na polskie. W 1924 roku nastąpiła likwidacja obszaru dworskiego Giszowiec i osiedle wraz z Giszowcem zostało 1 lipca 1924 roku włączone do gminy Janów. W okresie międzywojennym na terenie osiedla propagowano kulturę polską i rozwijano działalność wielu organizacji społecznych, m.in.: Towarzystwa Gimnastycznego Sokół (gniazdo to nosiło nazwę Nikisz-Giszowiec), chóru męskiego im. Stanisława Moniuszki, chóru mieszanego Wolność (w 1927 roku zmiana nazwy na Halka), Towarzystwa Czytelni Ludowych i Związku Harcerstwa Polskiego. W 1936 roku w Nikiszowcu mieszkało 7 185 osób – głównie rodzin górników kopalni Giesche.

Górnicy, rozczarowani pogarszającymi się warunkami życiowymi, buntowali się przeciwko redukcji zatrudnienia i obniżce płac. Na czele lokalnego ruchu rewolucyjnego stanął jeden z czołowych działaczy komunistycznych na Górnym Śląsku, górnik kopalni Giesche, Józef Wieczorek. W marcu 1937 roku w kopalni Giesche doszło do strajku, który był ostatnim poważnym wystąpieniem górnośląskich robotników przed wybuchem II wojny światowej. Trwające w tym czasie strajki zostały zobrazowane w filmie Kazimierza Kutza Perła w koronie.

II wojna światowa

Dnia 4 września 1939 roku, w wyniku inwazji wojsk hitlerowskich na Polskę, Nikiszowiec znalazł się pod okupacją niemiecką. Okupanci rozpoczęli prześladowania polskich patriotów. Usunięto wszelkie ślady polskości z życia publicznego oraz likwidowano wszelkie polskie instytucje i organizacje. Okupanci również zrywali i niszczyli polskie szyldy i symbole narodowe – w pierwszej kolejności usunięto pomnik poświęcony powstańcom śląskim. W całej gminie już na początku października 1939 roku usunięto polskie nazwy ulic i zastąpiono je niemieckimi. 3 lutego 1942 roku władze niemieckie nazwę gminy Janów, która wydawała się być bardzo polską, zmieniły na niemiecką Gieschewald, nawiązując do dawnej nazwy obszaru dworskiego, przy czym Nikiszowiec nazwano Gieschewald-Mitte, Janów zmieniono na Gieschewald-Nord, a Giszowiec na Gieschewald-Süd.

W 1943 roku Niemcy zarekwirowali na cele wojenne 4 dzwony z kościoła św. Anny, zostawiając tylko najmniejszy, który ważył 581 kg. Dzwony te zostały odlane przez firmę Schillinga w Appoldzie koło Weimaru. Nosiły nazwy: Paweł, Maria, Józef, Barbara, Anna i miały dla Nikiszowian dużą wartość materialną i znaczenie religijne.

W czasie okupacji na terenie Nikiszowca i całej gminy Janów działały różne organizacje konspiracyjne, których celem była walka z okupantem. Organizowano m.in. działalność sabotażową i dywersyjną. Na początku II wojny światowej na terenie Nikiszowca i całego Górnego Śląska przystąpiono do rejestracji ludności. Akcja ta zwana była palcówką (ze względu na to, że w dowodzie umieszczano odcisk palca zamiast zdjęcia). Mieszkańcy osiedla musieli określić narodowość i język. Większość mieszkańców, aby uniknąć represji, podawała jako ojczysty etnolekt śląski i tym samym została wpisana na niemiecką listę narodowościową (Deutsche Volksliste). Z tego względu Górnoślązaków mobilizowano i uzupełniano nimi szeregi Wehrmachtu. Masowy pobór do niemieckiego wojska i przedłużająca się wojna spowodowały brak rąk do pracy w kopalni Giesche. W związku z tym do pracy zatrudniano kobiety, młodzież i jeńców wojennych. Jeńcy, głównie Rosjanie, zostali zakwaterowani w barakach mieszkalnych w pobliżu szybu Zbyszko (przy obecnej ul. Transportowców). Stan jeńców był tak zły, że wzbudzał współczucie u miejscowych górników i mieszkańców Nikiszowca, którym też nie wiodło się najlepiej.

W wyniku ofensywy wojsk radzieckich w kierunku Katowic, około 25 stycznia 1945 roku władze niemieckie opuściły Nikiszowiec, a 27 stycznia 1945 roku Nikiszowiec wraz z Katowicami został zajęty przez Armię Czerwoną.

Lata powojenne

Nikiszowiec w trakcie Industriady w 2006 roku

Dzień po zajęciu Nikiszowca przez wojska radzieckie, 28 stycznia 1945 roku przedstawiciele komitetów powstałych w Janowie, Nikiszowcu i Giszowcu utworzyli Tymczasową Radę Gminną, na której czele stanął Józef Żymła z Giszowca. Przywrócono polskie nazwy ulic i miejscowości. W 1947 roku naczelnikiem gminy Janów został Emanuel Zielosko. W dniu 22 marca 1951 roku Nikiszowiec został włączony w skład miasta Szopienice, natomiast od 1960 roku Szopienice wraz z Nikiszowcem zostają włączone w skład Katowic. W 1978 roku Nikiszowiec wpisano do rejestru zabytków i jest objęty ochroną prawną.

Obecnie osiedle Nikiszowiec jest turystyczną atrakcją miasta Katowic i województwa śląskiego. Od 2006 roku jest jedną z atrakcji Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

W 2008 roku obchodzono 100-lecie powstania Nikiszowca. W ramach obchodów zorganizowano m.in. 1. Międzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej NIKISZ-FOR, 1. Światowy Zlot Nikiszowian i wystawę w Muzeum Historii Katowic: Nikiszowiec 1908-2008. Z dziejów osiedla i parafii. 25 października 2008 roku w kościele św. Anny odsłonięto tablicę upamiętniającą projektantów górniczego osiedla Emila i Georga Zillmannów. Na uroczystość przybył odnaleziony niedawno przez Joannę Tofilską z Giszowca pracującą w Muzeum Historii Katowic Jörn Zillmann, wnuk Emila Zillmanna. W grudniu 2008 roku zorganizowany również został 1. świąteczny jarmark w Nikiszowcu. Pieniądze zarobione na tej imprezie Nikiszowianie przeznaczyli na zakup monitoringu w dzielnicy. Dnia 14 stycznia 2011 roku Nikiszowiec został przez Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego wpisany na listę pomników historii.

Architektura i urbanistyka

Ulica Krawczyka (widok w kierunku pl. Wyzwolenia

Przewiązka nad ul. Janowską

Jedno z podwórzy wewnątrz kwartału mieszkalnego; w tle kościół św. Anny

Zabudowa Nikiszowca powstała według projektu Georga i Emila Zillmannów. Osiedle to zlokalizowano na zachód od Janowa. W odróżnieniu od osiedla w Giszowcu, gdzie zabudowę tworzą domy jedno- i dwurodzinne w ogrodach, w Nikiszowcu zastosowano zwartą, blokową zabudowę. Pierwszy blok mieszkalny oddano do użytku w 1911 roku, a ostatni ukończono w 1919 roku. Osiedle uzyskało obecny wygląd w 1927 roku, kiedy to zakończono budowę kościoła.

Układ urbanistyczny osiedla

Punktem centralnym układu urbanistycznego osiedla jest wydłużony plac Wyzwolenia, będący przedłużeniem ulicy Janowskiej. Przy nim ulokowano najważniejsze budynki usługowe: sklepy, kościół, restaurację, posterunek policji. Na południe od placu Wyzwolenia i ulicy Janowskiej znajduje się zabudowa mieszkaniowa. Tworzą ją bloki mieszkalne (trzykondygnacyjne o 12 mieszkaniach) połączone w sześć zwartych, zamkniętych kwartałów wydzielonych przecinającymi się prostopadle ulicami. Wewnątrz kwartałów, na podwórza, wprowadzono zabudowania gospodarcze: chlewiki, w których mieszkańcy hodowali zwierzęta oraz piece do wypieku chleba (tzw. piekarnioki). Z ulicy do wnętrza kwartałów prowadziły szerokie, sklepione przejścia (tzw. ajnfarty). Zamknięcia ulic podkreślają przerzucone nad nimi przewiązki wsparte na szerokich arkadach, łączące bloki mieszkalne.

W części północnej znajdują się trzy kwartały wydzielone ulicami zbiegającymi się promieniście na placu. Tutaj, w sąsiedztwie dawnego szybu Nickisch (później Poniatowski), znajduje się największy kwartał na osiedlu. Zlokalizowano w jego obrębie najważniejsze budynki administracyjne kopalni Giesche, a także obiekty zaplecza socjalnego, między innymi budynek dyrekcji kopalni oraz dom noclegowy dla samotnych górników. Tędy też, poprzez znajdującą się tu łaźnię i cechownię, prowadziła droga górników z domu do miejsca pracy. W kwartale tym umieszczono ponadto pralnię z maglem i suszarnią, oraz obsługujące osiedle: kotłownię i wieżę ciśnień.

We wschodniej części Nikiszowca wybudowano dwa wolnostojące budynki szkół wraz z mieszkaniami dla nauczycieli, a także kościół z plebanią, natomiast poza torami kolejowymi (poza terenem osiedla), przy obecnej ul. Zamkowej powstał szpital (barak zakaźny), ochronka dla dzieci oraz oczyszczalnia ścieków.

Zabudowa mieszkaniowa

Typowe mieszkanie w Nikiszowcu składało się z 2 pokoi z kuchnią i miało powierzchnię około 63 m².

Zabudowa z surowej czerwonej cegły licówki stanowi o architektonicznym charakterze osiedla. Celem uniknięcia monotonii Zillmannowie nadali familokom indywidualny charakter poprzez silne zróżnicowanie detalu takich jak łukowe nadproża otworów okiennych i drzwiowych. Budynki wyróżniają się wieloma detalami: wykuszami o różnej wysokości, głębokości i kształcie, a także portalami wejściowymi.

Na osiedlu na powierzchni 200 000 m² wybudowano około 1 000 mieszkań, park o powierzchni 44 000 m², budynek administracyjny, cechownię, łaźnię z kotłownią dla całej załogi kopalni Giesche, dom noclegowy z 504 łóżkami, kościół, gospodę, placówkę policji, sklepy, pralnię i szkołę z mieszkaniami dla nauczycieli. Budynek mieszkalny składał się ze 165 mieszkań; razem z podwórzem i ulicą zajmował przeciętnie 1300 m².

Budynki użyteczności publicznej i infrastruktura

miały wspólne: kościół, aptekę, posterunek policji z aresztem oraz barak zakaźny. Komunikację zapewniała mieszkańcom wąskotorowa kolejka zwana popularnie „Balkanem”, kursująca początkowo pomiędzy szybem „Carmer” a Giszowcem, później trasę wydłużono do szybu „Albert” pomiędzy Janowem a Szopienicami. Ponadto każde z osiedli posiadało własne sklepy, szkoły i gospody. Dodatkowo w Nikiszowcu zlokalizowano budynki związane z szybem „Nickisch”, między innymi cechownię, łaźnię i siedzibę zarządu kopalni. Sąsiedztwo kopalni było dla mieszkańców również korzystne – między innymi dostarczała ona do osiedla prąd i zapewniała ochronę przeciwpożarową.

W bezpośrednim sąsiedztwie kopalni znajdował się budynek dyrekcji kopalni, cechownia i dom noclegowy, a także pralnia, suszarnia, łaźnia, magiel, poczta oraz sklepy zlokalizowane pod arkadami. Restaurację zlokalizowano wówczas w sąsiednim bloku, ozdobionym mozaiką w kształcie róży (obecnie mieści się tam placówka pocztowa).

Osiedle Nikiszowiec od początku było wyposażone w energię elektryczną, a także było w pełni skanalizowane i podłączone do wodociągów. Energię elektryczną dostarczano z przykopalnianej elektrowni św. Jerzego (obecnie Dalkia Polska Energia – Zakład Produkcyjny Wieczorek).

Detale architektoniczne budynków w Nikiszowcu

• 
  Detal - godło górnicze
• 
  Wykusz
• 
  Wykusz
• 
  Portal
• 
  Portal
• 
  Podcienia

Pomniki i tablice pamiątkowe

Lista pomników i tablic pamiątkowych znajdujących się na terenie osiedla Nikiszowiec oraz w jego najbliższym sąsiedztwie:

• pomnik ku czci bohaterów powstań śląskich przy (ul. Zamkowa),

• pomnik Józefa Wieczorka (ul. Zofii Nałkowskiej),
• tablica upamiętniająca działalność Komitetu 21, powołanego przez robotników Górnego Śląska do kierowania akcją strajkową 1923–24 (ul. Szopienicka 21),
• Miejsce Pamięci poświęcone górnikom, którzy zginęli w kopalni Giesche (Wieczorek) (pl. Wyzwolenia).

Gospodarka

Dawny "Konsum" - budynek z podcieniami przy placu Wyzwolenia, w którym mieszczą się sklepy

Osiedle ściśle związane z górnictwem zostało wybudowane dla pracowników kopalni Giesche (obecnie Wieczorek). Pierwsze wzmianki o wydobywaniu węgla na tym terenie pochodzą z 1788 roku, kiedy to ordynat mysłowicki Feliks Mieroszewski, założył pierwszą w tym rejonie kopalnię Bergthal. Wydobycie w niej prowadzono z przerwami od 20 grudnia 1788 do 1823 roku. 6 stycznia 1826 roku, czyli dzień nadania pola górniczego Morgenroth (Jutrzenka) w Janowie przyjmuje się za datę powstania dzisiejszej kopalni Wieczorek. W największym bloku osiedla, położonym przy dawnym szybie Nickisch (później Poniatowski) zlokalizowano budynki administracyjne i socjalne kopalni Giesche: siedzibę dyrekcji, łaźnię, cechownię i dom noclegowy dla samotnych górników.

Samo zaś osiedle od początku istnienia miało mieszkaniowy charakter, w którym zlokalizowano podstawowe usługi i placówki użyteczności publicznej, a także budynki administracyjne kopalni. Sklepy głównie znajdują się w budynku z podcieniami (Konsum), będącym częścią bloku II, położonego przy placu Wyzwolenia. W sąsiednim bloku III zlokalizowano natomiast restaurację (obecnie mieści się tam placówka poczty). Obok sklepów powstawały też lokale usługowe, w tym otwarty w 1919 roku przez Augustyna Niesporka w budynku dawnego posterunku policji zakład fotograficzny. Dzięki rozwojowi turystyki w Nikiszowcu są tu również obiekty powiązane, takie jak, apartamenty na wynajem, restauracje (w tym Śląska Prohibicja i MAOLA), kawiarnie (Cafe Byfyj), Dział Etnologii Miasta – Oddział Muzeum Historii Katowic oraz Punkt Informacji Turystycznej.

Komunikacja

Przystanek autobusowy Nikiszowiec Kościół; w tle kościół św. Anny

Wagoniki dawnej kolejki wąskotorowej Balkan

Nikiszowiec położony jest przy jednej z ważniejszych ulic Katowic – ul. Szopienickiej, która łączy osiedle z Giszowcem i Szopienicami. Ulica ta biegnie po północno-zachodniej stronie osiedla. Od strony wschodniej do Nikiszowca dochodzi ulica Zamkowa, która łączy osiedle z Janowem. Sam zaś wewnętrzny układ drogowy Nikiszowca zaprojektowano w sposób regularny, szachownicowy, jako szereg przecinających się pod kątem prostych ulic. W środkowej części osiedla znajduje się plac Wyzwolenia.

W latach 20. XX wieku Nikiszowiec został połączony z Katowicami linią autobusową. Obecnie komunikacja miejska realizowana jest przez Zarząd Transportu Metropolitalnego. Zapewniają one połączenia z innymi częściami Katowic oraz z sąsiednimi miastami – Mikołowem, Mysłowicami i Siemianowicami Śląskimi. W Nikiszowcu wg stanu z lipca 2020 roku znajduje się 6 przystanków komunikacji miejskiej, z czego z przystanku Nikiszowiec Kościół zatrzymuje się 7 linii autobusowych.

Przy osiedlu funkcjonowała dawniej kolejka wąskotorowa o potocznej nazwie Balkan. Jej budowa była spowodowana koniecznością powiązania rozproszonych obiektów przemysłowych spółki Georg von Giesches Erben w ramach jednej sieci kolejowej. W dniu 25 maja 1909 roku spółka ta uzyskała koncesję na prowadzenie prywatnego ruchu kolei wąskotorowej. Nie wiadomo dokładnie kiedy Balkan zaczął wozić bezpłatnie pasażerów – wiadomo tylko, że 6 stycznia 1914 roku Dyrekcja Okręgowa Kolei zezwoliła na prowadzenie ruchu osobowego pomiędzy szybem Carmer (Pułaski) a Giszowcem. Następnie sieć rozbudowano i ubiegano się o zgodę na darmowy przewóz rodzin pracowników. W latach 60. XX wieku podjęto starania w sprawie likwidacji Balkana, jednak ostatecznie doszło do zamknięcia linii osobowej 31 grudnia 1977 roku.

Edukacja

Szkoła Podstawowa nr 53

Działalność edukacyjną rozpoczęto ściśle z budową osiedla, gdyż do właścicieli obszaru dworskiego należało zapewnienie edukacji na poziomie podstawowym. Tak więc, wraz z wznoszeniem osiedla zaplanowano miejsce na dwie szkoły. Pierwszy budynek szkolny, posiadający 16 sal lekcyjnych, oddano do użytku 16 października 1911 roku. W tym czasie rozpoczęto naukę w czterech oddziałach, do których uczęszczało 217 uczniów. Tymczasem mieszkańców Nikiszowca przybywało i już w 1914 roku uczyło się w szkole 1047 uczniów, dlatego też zdecydowano się o budowie drugiej szkoły, którą rozpoczęto w 1913 roku. W czerwcu 1918 roku przy poparciu ks. Pawła Dudka założono ochronkę dla dzieci, prowadzoną przez siostry jadwiżanki. Skierowano wówczas cztery siostry zakonne do opieki nad dziećmi.

Po powstaniach śląskich, w styczniu 1921 roku rozdzielono szkoły koedukacyjne na męskie i żeńskie. Rok później przeorganizowano szkoły na polskie, nie otwierając szkoły niemieckiej. Dopiero pod naciskiem rodziców, 1 grudnia 1923 roku otwarto szkołę niemiecką, do której uczęszczało 157 dzieci w czterech oddziałach. Niemiecka szkoła mieściła się w budynku polskiej szkoły męskiej.

W lipcu 1924 roku, wraz z włączeniem Nikiszowca do gminy Janów, pod jej zarząd weszły trzy szkoły z terenu osiedla – w tym czasie szkoła powszechna żeńska otrzymała nr 3, męska nr 4, a szkoła niemiecka nr 5. W 1934 roku przywrócono szkoły koedukacyjne, lecz po trzech latach wrócono stopniowo do podziału na szkoły męskie i żeńskie. Ponadto w Nikiszowcu działały trzy przedszkola – dwa z nich przez siostry jadwiżanki przy ul. Zamkowej 10, a trzecia, prywatna, przez Niemiecki Związek Szkolny w jednej z sal lekcyjnych szkoły powszechnej nr 4. Dodatkowo od 1930 roku funkcjonowała Doszkalająca Szkoła Wiejska, w której nauka trwała trzy lata.

Polskie szkoły po zakończeniu działań II wojny światowej w Nikiszowcu wznowiły działalność 28 lutego 1945 roku. W 1951 roku, w związku z włączeniem Nikiszowiec do Szopienic, zmieniła się numeracja szkół. Następne zmiany w numeracji były w 1955 i 1960 roku. Ostatnia zmiana nastąpiła w 1964 roku, kiedy to obie szkoły połączono w jedną instytucją – Szkołę Podstawową nr 53 im. Stefana Żeromskiego, która funkcjonuje do dziś. Siostry jadwiżanki prowadziły przedszkole do 1952 roku, kiedy to władze państwowe przekazały przedszkole osobom świeckim.

W 2014 roku otwarto jedyne w Polsce miejsce spotkań i edukacji młodzieży – Centrum Zimbardo.

Wspólnoty religijne

Wnętrze rzymskokatolickiego kościoła św. Anny

Dominującym wyznaniem w Nikiszowcu jest kościół rzymskokatolicki. Na przełomie XIX i XX wieku mieszkańcy osiedla należeli do parafii w Mysłowicach. Na początku XX wieku mieszkańcy Janowa utworzyli Towarzystwo Katolickich Obywateli, które zajęło się zbieraniem funduszy na budowę nowego kościoła na miejscu. Do tej pory musieli pokonywać odległość około 5 km. W 1908 roku spółka Georg von Giesches Erben przekazała na budowę kościoła 60 000 marek pod warunkiem, że kościół powstanie według zatwierdzonych przez spółkę planów i będzie zlokalizowany w Nikiszowcu. Na zlecenie spółki sporządzono plany i kosztorys budowy kościoła z probostwem, a nadzór nad budową zlecono Emilowi i Georgowi Zillmannom.

Ponieważ budowa przedłużała się spółka przekazała budynek kotłowni przy szybie Albert (Wojciech) kopalni Giesche na kościół tymczasowy. W październiku 1910 roku poświęcono prowizoryczną świątynię, a w sierpniu 1912 roku wydzielono z mysłowickiej parafii samodzielną parafię w Janowie. 5 lipca 1914 roku położono kamień węgielny pod nowy kościół, lecz po miesiącu budowę przerwał wybuch I wojny światowej. Po wojnie wznowiono prace, a zakończono je dopiero w 1927 roku. W dniu 5 listopada 1992 roku przy kościele poświęcono dom katechetyczny, w którym część pomieszczeń zostało przekazanie siostrom Jadwiżankom, które wcześniej przebywały w budynku probostwa.

Kultura

Dział Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic

3. edycja Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Naiwnej

Odpust Babci Anny w 2012 roku

W 1919 roku na terenie Nikiszowca rozpoczął działalność chór mieszany Wolność (w 1927 roku zmiana nazwy na Halka). Dyrygentem chóru był Wiktor Bara. W 1922 roku powstał chór męski im. Stanisława Moniuszki, który w 1939 roku liczył 215 osób, a jego pierwszym dyrygentem był Wojciech Bywalec.

Po II wojnie światowej w Nikiszowcu zaczęła swą działalność świetlica zakładowa przy kopalni, która mieściła się w jednej z sal byłego domu noclegowego. Początkowo utworzono w niej sekcję: teatralną, krajoznawczo-turystyczną, szachową, gimnastyczną i zespół mandolinistów. Najważniejszy i najbardziej intensywny okres działalności świetlica przeżywała pod kierownictwem Ottona Klimczoka. W 1947 roku stworzył zespół plastyczny, zwany obecnie Grupą Janowską. Sam wyszukiwał wśród pracowników kopalni malarzy amatorów. Dostarczał im materiały niezbędne do pracy, organizował wystawy i dbał o reklamę. W 1956 roku instruktorem koła plastycznego za namową Klimczoka został Zygmunt Lis, wówczas student krakowskiej ASP. Wkrótce budynek nie mógł zaspokoić wszystkich potrzeb, a Otton Klimczok zaczął zabiegać o budowę zakładowego domu kultury. Ostatecznie na potrzeby Zakładowego Domu Kultury zaadaptowano i przebudowano budynek łaźni kopalnianej. W latach 90. XX wieku kopalnia pozbywając się zbędnego majątku zrezygnowała z prowadzenia Domu Kultury i przekazała budynek miastu Katowice. Wkrótce obiekt oddano do użytku Szkole Podstawowej nr 53.

W 1994 roku utworzono Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Giszowca, Nikiszowca i Janowa, które zajęło się kolekcjonowaniem i prezentowaniem przedmiotów związanych z historią i życiem mieszkańców w tym rejonie. Na działalność wystawienniczą kopalnia Wieczorek przekazała budynek dawnej pralni i magla przy ul. Rymarskiej 4. W budynku zaczęło funkcjonować muzeum społeczne nazwane Galerią Magiel. Od 2011 roku obiekt jest siedzibą Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic. Są tu prezentowane wystawy czasowe oraz dwie wystawy stałe: Woda i mydło najlepsze bielidło. W pralni i maglu na Nikiszowcu oraz U nos w doma na Nikiszu. Za wystawę Woda i mydło najlepsze bielidło. W pralni i maglu na Nikiszowcu muzeum zostało odznaczone nagrodą Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2013 w kategorii wystawy etnograficzne.

W 1998 roku w sąsiedztwie osiedla, w budynkach dawnej cechowni i markowni szybu Wilson kopalni Wieczorek rozpoczęła działalność prywatna Galeria Szyb Wilson. Odbywają się w niej liczne wystawy malarstwa, rzeźby, fotografii i jest miejscem obchodów różnych uroczystości. W 2008 roku zorganizowano w galerii 1. Międzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej NIKISZ-FOR. W ramach festiwalu odbyło się też wiele imprez artystycznych m.in. jarmark sztuki, czyli wystawa prac artystów nieprofesjonalnych z możliwością ich zakupu.

Nikiszowiec w filmie

Tereny Nikiszowca stały się plenerem dla filmów: Kazimierza Kutza, Radosława Piwowarskiego, Macieja Pieprzycy, Lecha Majewskiego i Janusza Kidawy.

Filmy, których akcja toczy się w Nikiszowcu:

• Sól ziemi czarnej (1969),
• Perła w koronie (1971),
• Grzeszny żywot Franciszka Buły (1980),
• Kolejność uczuć (1993),
• Barbórka (2005),
• Angelus (2001).

Nikiszowiec w literaturze

Małgorzata Szejnert (z mikrofonem) w trakcie promocji książki Czarny ogród 12 lutego 2008 roku w Nikiszowcu

Nikiszowiec i Giszowiec zostały opisane w książce Czarny ogród przez Małgorzatę Szejnert, która została laureatką pierwszej edycji Nagrody Mediów Publicznych Cogito w dziedzinie literatury pięknej. Opowieść była także nominowana do Nagrody Literackiej NIKE 2008 oraz do Nagrody Literackiej Gdynia 2008. Jest to dokładnie udokumentowana, reporterska historia o losach wybranych rodów z tych miejscowości.

Nikiszowiec w sztuce

Inspirację dla swych niezwykłych wizji malarskich czerpali w Nikiszowcu począwszy już od 1946 roku artyści nieprofesjonalni skupieni w przyzakładowej świetlicy kopalni Wieczorek. Wielu twórców z tego grona nazwanych przez Seweryna A. Wisłockiego Grupą Janowską uwieczniała robotnicze osiedle na swych obrazach. Opisy i fotografie osiedla umieszczane są również w książkach, publikacjach i na stronach internetowych. Ewald Gawlik jeden z nieżyjących już malarzy z Grupy Janowskiej, zwany Van Goghiem z Nikisza i Mistrzem Małej Ojczyzny, przedstawiał pracę, zabawę, życie rodzinne i społeczne mieszkańców na tle bliskiego mu Nikiszowca i Giszowca. W scenerii robotniczego osiedla tworzy także Erwin Sówka ostatni żyjący malarz z najstarszego trzonu Grupy Janowskiej, emerytowany górnik kopalni Wieczorek. Przedstawia on akty kobiece na tle architektury i krajobrazów Nikiszowca. Prace członków Grupy Janowskiej były prezentowane na wystawach Grupa Janowska 1946-2016 oraz Wokół Mistrzów Grupy Janowskiej w Dziale Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic w budynku przy ul. Rymarskiej 4.

Sport i rekreacja

Lodowisko Jantor, z którego korzysta klub sportowy Naprzód Janów

Najstarszą organizacją sportową w Nikiszowcu było Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół. W 1920 roku utworzono klub piłkarski pod nazwą Klub Sportowy Nikisz 20. Boisko do piłki nożnej zorganizowano między blokiem II a szybem kopalnianym w Janowie. Nazwę tego klubu zmieniono w 1938 roku na Klub Sportowy Pułaski. W 1923 roku miłośnicy palanta założyli Klub Sportowy Nikiszowiec 23.

W 1923 roku Jan Skupina założył Towarzystwo Pływackie Giszowiec-Nikiszowiec 23. Nieistniejący już dziś staw Małgorzata w Giszowcu był bazą tego klubu pływackiego. Dzięki zawodniczce Rozalii Kajzer-Piesiur Towarzystwo Pływackie było jednym z najsilniejszych klubów w Polsce. Rozalia Kajzer-Piesiur była wielokrotną mistrzynią i rekordzistką Polski na różnych dystansach i uczestniczką igrzysk w Amsterdamie w 1928 roku. Od 1931 do wybuchu II wojny światowej w Nikiszowcu znajdowała się siedziba Klubu Cyklistów Rekord Janów.

Po II wojnie światowej przedstawiciele przedwojennego Klubu Sportowego Pułaski stworzyli nowy o nazwie Robotniczy Klub Sportowy Naprzód Janów, uprawiający tylko piłkę nożną. W 1948 roku przy kopalni Wieczorek powstał Górniczy Związkowy Klub Sportowy Janów. Pod koniec 1948 roku RKS Naprzód Janów i nowo utworzony GZKS Janów połączono po wspólną nazwą Górniczy Związkowy Klub Sportowy Naprzód Janów. W 1949 roku do GZKS Naprzód Janów połączył się z Siłą Giszowiec i Katowiczanką i od tej pory nosił nazwę Górnik Janów. W 1957 roku dokonano zmiany statutu i odtąd organizacja nosiła nową nazwę Górniczy Klub Sportowy Naprzód Janów przy kopalni Wieczorek. W 1963 wybudowano dla Naprzodu Janów halę sportową z lodowiskiem Jantor. Klub ten w 1997 roku ogłosił upadłość i dopiero w sezonie 2002/2003 wznowił grę. W lutym 2004 roku zarząd podjął decyzję o reaktywacji klubu. Od sezonu 2006/2007 roku ponownie gra w ekstralidze.

Szlaki turystyczne

Szlak Zabytków Techniki – trasa: Częstochowa – Giszowiec – Żywiec

Problemy społeczne

Powstały jako osiedle robotnicze związane z górnictwem Nikiszowiec odczuwał skutki przemian ustrojowych oraz wymieszania się ludności miejscowej z napływową po II wojnie światowej. Znacznie osłabło wsparcie lokalnej społeczności ze strony KWK Wieczorek. Upadły państwowe zakłady, które dawniej dawały pracę mieszkańcom. Znaczna część mieszkańców dzielnicy posiada wykształcenie zawodowe górnicze lub podstawowe z przyuczeniem do zawodu górnika. Ponadto przyzwyczajenia do opiekuńczości państwa powodują w lokalnej społeczności z jednej strony niechęć do podjęcia samodzielnego wysiłku celem poprawy sytuacji osobistej przez zdobycie nowych kwalifikacji oraz samodzielnego poszukiwania pracy, a z drugiej – postawy roszczeniowe. Efektem powyższego były problemy społeczne: bezrobocie, niska aktywność społeczna oraz przestępczość.

Nikiszowiec postrzegany jest jako dzielnica niebezpieczna ze względu na przestępczość, lecz nie wynika to wprost z policyjnych statystyk. W Nikiszowcu najczęściej dochodzi do wykroczeń i przestępstw mających charakter wandalizmów (wybijanie szyb, podpalanie koszy na śmieci). Echem w mediach odbił się przypadek pobicia przez chuliganów strażaków podczas akcji gaśniczej. Chuligańskie ekscesy są też m.in. wynikiem porachunków między zwaśnionymi grupami pseudokibiców GKS-u Katowice i Ruchu Chorzów. Z poważniejszych przestępstw odnotowano napady rabunkowe z użyciem noża, a w 2003 roku podwójne morderstwo, którego ofiarami padły matka i córka.

Celem poprawy bezpieczeństwa w listopadzie 2010 roku zainstalowano w dzielnicy system monitoringu, powstał on przy udziale organizatorów Jarmarku na Nikiszu.

Bibliografia

• PiotrP. Matuszek PiotrP., „Katowickie” osiedle potomków Gieshego, PiotrP. Matuszek, JoannaJ. Tofilska, AndrzejA. Złoty (red.), „Nikiszowiec, Giszowiec i inne osiedla Katowic”, Archiwum Państwowe Katowic, Miejski Dom Kultury w Giszowcu, Bractwo Gospodarcze Związku Górnośląskiego, FW Koral, 2008, s. 15–34, ISBN 978-83-7593-005-4  (pol.).???
• KurtK. Seidl KurtK., MirosławM. Langer MirosławM., Mieszkania robotnicze w górnośląskim przemyśle górniczym, Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza na zlecenie KWK „Staszic”, 1995, ISBN 83-03-03672-6 .
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .
• MałgorzataM. Szejnert MałgorzataM., Czarny ogród, wyd. pierwsze, Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2007, ISBN 978-83-240-0896-4 .
• JoannaJ. Tofilska JoannaJ., Katowice Nikiszowiec: miejsce, ludzie, historia, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2007, ISBN 978-83-87727-68-0 .