Wikipedysta:Kajetan Kapela/Wenecja Julijska

Wenecja Julijska

Venezia Giulia

były region administracyjny Królestwa Włoch
1919-1947
Herb Flaga
Państwo	Włochy
Siedziba	Triest
Data powstania	10 września 1919
Data likwidacji	10 lutego 1947
Powierzchnia	8500 km² (1918-1941) 7040 km² (1941-1943)
Populacja (1991) • liczba ludności	1 200 000
• gęstość	2690,1 os./km²
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Położenie na mapie

Wenecja Julijska (wł. Venezia Guilia) była regionem administracyjnym Królestwa Włoch, który jest obecnie podzielony pomiędzy Włochy, Słowenię i Chorwację, ale ma tylko część pozostałą Włochom po II wojnie światowej na mocy traktatów pokojowych z Paryża z 1947 r. i memorandum londyńskiego z 1954 r., co obecnie stanowi wraz z Friuli region autonomiczny Włoch o nazwie Friuli-Wenecja Julijska.

Podział administracyjny

Region Wenecja Julijska był podzielony na 5 prowincji, jako jednostek administracyjnych niższego szczebla:

• prowincję Fiume
• prowincję Gorycja
• prowincję Pola
• prowincję Triest
• prowincję Zara

W wersji z lat 1941-1943 (czyli za czasów II wojny światowej) region Wenecja Julijska dzielił się na następujące prowincje:

• prowincję Carnaro
• prowincję Gorycja
• prowincję Lubiana
• prowincję Pola
• prowincję Triest

Historia

Królestwo Włoch (1918–1943)

Zmiany na wschodniej granicy Włoch w latach 1920–1975.

     Tereny przyłączone do Włoch w 1920 r. na mocy traktatu w Rapallo (z korektą granic w 1924 r. na mocy traktatu rzymskiego); przekazane Jugosławii w 1947 r. na mocy traktatu paryskiego

     Tereny przyłączone do Włoch w 1920 r., które pozostały włoskie po 1947 r.

     Tereny przyłączone do Włoch w 1920 r., które w 1947 r. przeszły na terytorium Wolnego Terytorium Triestu na mocy traktatów paryskich; ostatecznie przyznane Włochom w 1975 r. na mocy traktatu w Osimo

     Tereny przyłączone do Włoch w 1920 r., które w 1947 r. na mocy traktatów paryskich przeszły na Wolne Terytorium Triestu; ostatecznie przydzielone Jugosławii w 1975 r. na mocy traktatu w Osimo

Królestwo Włoch zaanektowało region po I wojnie światowej zgodnie z traktatem londyńskim, a później traktatem w Rapallo, obejmującym większość byłego Pobrzeża Austriackiego (Gorycja i Gradyska, Triest i Istria), południowo-zachodnie części byłego Księstwa Krainy oraz obecne włoskie gminy Tarvisio, Pontebba i Malborghetto Valbruna, które były karynckie (oprócz Fusine in Valromana we wschodnim Tarvisio, które było częścią Krainy). Zaanektowane obszary obejmowały wiele częściowo lub całkowicie słoweńskich lub chorwackich obszarów. Wyspa Krk i gmina Kastav, które wcześniej były częścią Wybrzeża Austriackiego, stały się częścią Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (przemianowanego na Królestwo Jugosławii w 1929 r.).

Rijeka (Fiume), która cieszyła się szczególnym statusem w obrębie Krajów Korony Świętego Stefana (węgierska część Austro-Węgier), stała się niezależnym miastem-państwem na mocy Traktatu z Rapallo: Wolnym Miastem Fiume. Zostało ono zniesione po traktacie rzymskim z 1924 r. i podzielone między Włochy i Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców.

Utworzono nowe prowincje: Gorycja (która została połączona z prowincją Udine w latach 1924–1927), Triest, Pola i Fiume (po 1924 r.). Tarvisio, Pontebba, Malborghetto Valbruna i najbardziej wysunięta na zachód część dawnego wybrzeża wokół Cervignano del Friuli pozostały częścią prowincji Friuli (a więc Wenecji Euganejskiej) po 1927 r.

Włosi mieszkali głównie w miastach i wzdłuż wybrzeża, a Słowianie zamieszkiwali wnętrze. Prześladowania faszystowskie, „centralizujące, opresyjne i poświęcone przymusowej italianizacji mniejszości”, spowodowały emigrację około 105 000 Słoweńców i Chorwatów z Wenecji Julijskiej — około 70 000 do Jugosławii i 30 000 do Argentyny. Kilka tysięcy Włochów dalmatyńskich przeniosło się z Jugosławii do Włoch po 1918 roku, wielu do Istrii i Triestu.

W odpowiedzi na faszystowską italianizację terenów słoweńskich, w 1927 roku powstała bojowa organizacja antyfaszystowska TIGR. TIGR koordynowała słoweński opór przeciwko faszystowskim Włochom, aż do jej likwidacji przez tajną policję w 1941 roku, a niektórzy byli członkowie dołączyli do jugosłowiańskich partyzantów. Słoweńscy partyzanci pojawili się w tym roku w okupowanej prowincji Lubiana i do 1942 roku rozprzestrzenili się na inne obszary słoweńskie, które zostały zaanektowane przez Włochy dwadzieścia lat wcześniej.

Okupacja niemiecka i opór (1943–1945)

Po włoskim zawieszeniu broni we wrześniu 1943 r. doszło do wielu lokalnych powstań. Miasto Gorycja zostało tymczasowo wyzwolone przez partyzantów, a wyzwolona strefa w dolinie Górnej Soczy znana jako Republika Kobaridu przetrwała od września do listopada 1943 r. Armia niemiecka zaczęła okupować region i napotkała silny opór ze strony jugosłowiańskich partyzantów, szczególnie w dolnej dolinie Vipava i Alpach. Większość nizin została zajęta zimą 1943 r., ale jugosłowiański opór pozostał aktywny w całym regionie i wycofał się w góry.

W następstwie włoskiego zawieszenia broni jesienią 1943 r. doszło do pierwszej z masakr znanych jako masakry foibańskie (głównie na terenie dzisiejszej chorwackiej Istrii). Niemcy ustanowili w tym roku Strefę Operacyjną Pobrzeża Adriatyckiego, oficjalnie część Włoskiej Republiki Socjalnej, ale de facto pod niemiecką administracją. Wiele obszarów (szczególnie na północ i północny wschód od Gorycji) było kontrolowanych przez partyzancki ruch oporu, który był również aktywny na płaskowyżu Kras i w głębi Istrii. Naziści próbowali stłumić jugosłowiańskich partyzantów, stosując represje wobec ludności cywilnej; całe wsie zostały spalone, a tysiące ludzi internowano w nazistowskich obozach koncentracyjnych. Jednak jugosłowiański ruch oporu przejął większość regionu wiosną 1945 roku.

Włoski ruch oporu w strefie operacyjnej był aktywny we Friuli i słabszy w Wenecji Julijskiej, gdzie ograniczał się do wywiadu i podziemnego ruchu oporu w większych miastach (zwłaszcza w Trieście i Puli). W maju 1945 roku armia jugosłowiańska wkroczyła do Triestu; w ciągu kolejnych dni praktycznie cała Wenecja Julijska została zajęta przez siły jugosłowiańskie. Doszło do odwetu przeciwko prawdziwym (i potencjalnym) przeciwnikom politycznym, głównie wobec ludności włoskiej.

Region sporny (1945–1954)

Podział Wenecji Julijskiej między czerwcem 1945 a wrześniem 1947, z linią Morgana oznaczoną na czerwono

Sojusznicy zachodni przyjęli termin „Wenecja Julijska” jako nazwę terytoriów, o które toczyły się spory między Włochami a Socjalistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii w latach 1945–1947. Linia Morgana została wytyczona w czerwcu 1945 r., dzieląc region na dwie strefy administrowane militarnie. Strefa B znajdowała się pod administracją jugosłowiańską i nie obejmowała miast Pula, Gorycja, Triest, Doliny Soczy i większości Płaskowyżu Krasowego, które znajdowały się pod wspólną administracją brytyjsko-amerykańską. W tym okresie wielu Włochów opuściło teren okupowany przez Jugosławię.

W 1946 r. prezydent USA Harry Truman nakazał zwiększenie liczby wojsk amerykańskich w strefie okupacyjnej (Strefa A) i wzmocnienie sił powietrznych w północnych Włoszech po tym, jak siły jugosłowiańskie zestrzeliły dwa samoloty transportowe armii USA. Porozumienie w sprawie granicy zostało wybrane spośród czterech proponowanych rozwiązań na konferencji pokojowej w Paryżu w tym samym roku. Jugosławia przejęła północną część regionu na wschód od Gorycji, większość Istrii i miasto Fiume. Utworzono Wolne Terytorium Triestu, podzielone na dwie strefy — jedną pod aliancką, a drugą pod jugosłowiańską administracją wojskową. Napięcia trwały, a w 1954 r. terytorium zostało zniesione i podzielone między Włochy (które otrzymały miasto Triest i jego okolice) i Jugosławię, zgodnie z warunkami memorandum londyńskiego.

Od 1954 roku

W Słowenii Wenecja Julijska jest znana jako Primorska, obejmująca regiony Goriška i Istrię Słoweńską. W Chorwacji używa się tradycyjnej nazwy Istria. Po podziałach w 1947 i 1954 r. termin „Wenecja Julijska” przetrwał w nazwie włoskiego regionu autonomicznego Friuli-Wenecja Julijska.

Traktat w Osimo został podpisany 10 listopada 1975 r. przez Socjalistyczną Federalną Republikę Jugosławii i Republikę Włoską w Osimo we Włoszech, aby ostatecznie podzielić Wolne Terytorium Triestu między oba państwa: miasto portowe Triest z wąskim pasem wybrzeża na północnym zachodzie (Strefa A) zostało przekazane Włochom; część północno-zachodniej części półwyspu Istria (Strefa B) została przekazana Jugosławii. Traktat wszedł w życie 11 października 1977 r. W imieniu rządu włoskiego traktat podpisał Mariano Rumor, minister spraw zagranicznych. W imieniu Jugosławii traktat podpisał Miloš Minić, sekretarz federalny ds. zagranicznych.

Zobacz też

• Friuli-Wenecja Julijska
• Wolne Terytorium Triestu
• Traktat w Osimo
• Jugosławia

Przypisy

Kategoria:Wenecja Julijska Kategoria:Regiony administracyjne Królestwa Włoch